I. GERTALDIA

1. Agerraldia

        Arratsa da. Artoa bihitu ondoan Oihanaldek
zangoak bertz gorrian ikuzi ditu, ohera joan aintzin.
Ama-alabak baxerak egiten ari dira.

OIHANALDE: Gure mutiko hura non da?

GAXUXA: (Keinu eginez) Joana.

OIHANALDE: Oraino muga horietan... Pitsik ez da hortarik jalgiko: Pitsik! Purtzil tzar bat, ez bertzerik!... Kontrabanda!... A! Emozue horri kantrabanda: Gauak egun... Egunak gau... Nola nahi duzue izan dezan laneko gusturik? Oihanaldeak bertze gizonik beharko du, deus onik jalgitzekotz hemendik. Kontrabanda, trafikoa, merkatu beltza... ez da bertzerik. Eta nik, aitak, zerbait erraiten balin badut, ni hau... ni hura... ni Oihanalde tzarra, ni zaharra... nik pitsik ez konprenitzen... Errazu ba zerbait, zuk ere!

GAXUXA: (Sorbaldak altxatzen ditu)

OIHANALDE: Bainan jakin bezate, ene seme-alabek ene semea, ene semea da... eta ene alaba, ene alaba da... bainan jakin bezate ene seme eta alabek, Oihanalde zaharra bizi deno, Oihanaldek manatuko duela Oihanaldean. Oihanaldea! Nik aztapar hauetan jalgiak eta onduak ditut hemengo lurrak, ba, nik. Ni ari izana naiz hemen lanean; animale batek ez baitzituzken eginen, nik hemen egin ditudanak! Ni, Oihanaldeko etxeko nausia, bainan noren izerdiz, noren aztaparrez? Ene izerdiz eta ene aztaparrez... ederki gostarik ba, ederki pekaturik. Eta holako seme purtzil bati utzi behar diotala etxalde hau! Ez eta ez! Oihanaldea ene etxea... Ekar-azue oihal bat! (Zangoen xukatzeko)

GAXUXA: (Oihal bat emaiten dio)

OIHANALDE: Eta hi, Julie, ez din balio, hire Laurent-en ondotik ibiltzea. Ez din Laurent-ek gure Manez-ek baino gehiago balio: Gure Manezekin hor ziabilan josia, kontrabandan eta trafikoan hura ere. Eta ihizian... ihizian! Ez din ihiziak laboraririk ontzen: Ihizia, alferrentzat, ez laborarientzat. (Gaxuxa-ri) Ekar-tzu hona oinetakoak!

GAXUXA: (Oinetakoak emaiten ditu)

OIHANALDE: (Julie-ri) Eta bertzerik erranen dinat: Errekalde egundainotik makur izan dun Oihanaldekin. Errekalde, ba: Beren xaharraren hiltzean, badakina zer egin duen Errekaldek? Kurutzea kendu eskutik. Alta, eliza bidean gu gaitun lehen auzoak: Oihanaldek ereman behar din Errekaldeko kurutzea... eta kurutzea kendu zaitanan! Egiten dun holakorik, Kurutzeketaria, dela bataio, dela komunione, dela ezkontza, gomitatzen dun, edozein etxetan; handi izanik ere harekilan. Hark eni kurutzea kendu zaitan eta ene orde, Bittor Sasigainekoari eman. Holakorik ez dun egiten. Eta hik Errekaldeko semearekin ezkondu gogo dunala!... Ez, ez din Errekaldeko Laurentek Oihanaldeko ontasunik milikatuko... Hire gogoetak egin-zkin: Manez seme ezdeusa dinat; kanpoko dun... bainan Manez ezdeusa nahiago dinat etxen, ezenez Errekaldeko Laurent ene alabarekin ikusi... Aditzen duna?

JULIE: (Nigarrez ari da, ixilik)

OIHANALDE: Hire gogoetak egin-zkin! (Argia eskuan, etzatera badoa, arratseko otoitza murmurikatuz eta ateratzean erraiten du) Jainkoak dizuela gau on!

GAXUXA ETA JULIE: Bai zuri ere!

2. Agerraldia

        Gaxuxa eta Julie, ama-alabak, bakarrik,
ari dira mahaina altxa, sukalden jatsa,
zangoak ikuz, azken lanak despeitzen.

JULIE: (Mahain xokoan jartzen da nigarrez) Bazter guziak utzi-ta bere gisa, sehi joanen naiz, Jainkoak daki nora. Ez baita nitaz gehiago nehor mintzatuko.

GAXUXA: Ezti zaite, Julie!... Aita jinen da berriz bere onera: gizonak hola dira; gaur tzarrean zen; holakoetan ixilik behar dira utzi. Gero ondotik biltzen dira, polliki polliki.

JULIE: Bainan, zer du, beti hola, Laurent-en kontra artzeko? Zer egin dio harek? Aitak samur badira, guk zer dugu hoben?

GAXUXA: Hori hola da: Behar ginuke elgarri barkatu... Zer nahi duzu? Aitak beti hola izan du, jite bortitza. Ez da gure aita gizon gaixtoa, bainan gauzak xuxen beharrak. Berak ez du nehori kalterik eginen, bainan hainbat gaixto berari egiten badiote.

JULIE: Kontrabanda, kontrabanda... gazte guziek egiten dute: gure Manez-ek ere. Laurent-ek ere, bertzek bezala. Ez duzu ez, muga hegi hontan orai aurkituko, kontrabandan ari ez den mutil gazterik.

GAXUXA: Ba, ba, badituzu heietarik ere; so egizu Gantzaiteko Pettiri, Bortaiteko Pello.

JULIE: Pello ba, zozo hori! Edo Pettiri bezalako etxeko seme handi hura... Bainan gutartekoetarik nor duzu?

GAXUXA: Oihanaldea, Julie, etxalde ederrenetarik duzu: Aise bazinuke hartzale, zuk, Laurent ez bada, bertze bat... Herrian ez bada auzoan.

JULIE: Nik Laurent dut maite; ez bertzerik!

GAXUXA: Haurra! Ez da beti maite izaitea aski... Nik ere...

JULIE: Zer, Ama!... Ez zinena maite zinuenarekin ezkondu?

GAXUXA: Aita maite edo maitatu nuen... Nik ere, zure adinean bertze gizon bat neukan buruan, bainan etxen ontsaxko gerla egin zaitaten.

JULIE: Zertako?

GAXUXA: Ez zelakotz enetako gisa: Pestalierra eta alferra baitzen. Eta ez dut segur urrikirik ez harekin ezkondurik: Ikusi dut zer fin gaixto egin duen.

JULIE: Bainan ez da Laurent, zuek uste duzuen pestalierra eta alferra.

GAXUXA: Ez dut erraiten, bainan nola den... Guk burasoek, haurren gainean jartzen dugu esperantxa eta zuen ona dugu bilatzen... Ikusiko duzu zuk ere, ama izanen zarelarik.

JULIE: Beraz, zuretzat, Laurent burutik kendu behar dut: aitaren partea hartzen duzu!

GAXUXA: Ez, ez dut hori erran. Ezkontza hori beharbada bururatzen ahalko duzu, bainan beharko duzu emeki ah, Julie. Aitarekin bereziki... Laster kontrabanda beheiti joanen da; orduan da ikusi beharko Laurent-ek zer alde hartuko duen; ea alferkerian gostu hartua izanen duen, ala berriz lanari lotzeko on izanen den.

JULIE: Ari da bai, orai ere, lanean: Nork uste duzu erabiltzen diola Errekaldea?

GAXUXA: Nahi dut, bainan ez da arras etxeari bakarrik emana. Hori behar zenioke konpreniarazi... (Ixilune baten ondotik) Eta gauza hori aipatu diozu jaun erretorari?

JULIE: Ba, atzo, kofesatzean.

GAXUXA: Eta zer erran du?

JULIE: (Sorbaldak altxatu:) Booo...

GAXUXA: Segur nuzu, ni bezala mintzatu zaizula...

JULIE: Boo!... Zer nahi duzu erraitea? Ez du erran, bai; ez du erran, ez... Ikusteko... Burasoekin mintzatzeko... Ez nolanahika baia emaiteko... eta holako.

GAXUXA: Segur naiz, jaun erretorak nik bezala ikusten duela...

JULIE: (Jelosturik) Ama, zuk jada aipatua zenion jaun erretorari!

GAXUXA: Ez eta ba, zerbaitxka... Bon, hobe dugu ohera joaitea!

JULIE: Ni ez oraino... Igandetako galtzerdiak behar ditut pasaiatu...

GAXUXA: Arratsarekin lan hortan! Ez zait ba laket, haurra!

JULIE: Berdin du... Egin behar ditut: Ez dut bertzerik biharko, merkatura joaiteko.

GAXUXA: Beraz ez luzegi egon... Ikusten duzu: Hamarrak dira...

JULIE: Baietz, ba, Ama!

GAXUXA: Jainkoak dizula gau on!

JULIE: Gau on, Ama!

3. Agerraldia

        Laurent, ihiztari jantzitan eta harma bizkarrean
eta Manez, karga bat bizkarrean agertzen zaizkio
Julie-ri, kanpotik deika polliki.

JULIE: Nor da hor?

LAURENT: Gu, idek-azu!

JULIE: (Atea idekiz) Zuek, tenore hontan?

LAURENT: Ni ihizin nintzen... Anttonen ostatuan gelditu naiz afariten lagun batzuekin, eta hau ikusi baitut iragaiten, honekin jin naiz.

MANEZ: Gure zakurrak ez gaitik halere salatu!

LAURENT: Leihotik argia ikusten-eta, beha egon gira apur bat...

MANEZ: Aita eta Ama oihan jadanik?

JULIE: Ba, oixtian joanak... Afaltzekoa haiz, hi, Manez? Ekartzen daiat... Ez sobera arrabots egin, zuek!

MANEZ: Ez, ez dinat afaririk nahi: Jana dinagu puska bat, berantean; ekar-an arno xorta bat, bientzat... Hi Laurent, ixtant bat egonen haiz hemen... nik aldiz hobe diat paketa hau segurtatzea, lehen-bai-lehen.

LAURENT: Norentzat duk hire paketa?

MANEZ: Ganix Botigesarentzat, zernahi puxketeria...

LAURENT: Bai hobe duk ba: tenore ona; nehor ez duk karrikan.

MANEZ: Banihoak!... (Zakua bizkarrean badoa, Julie-ri erranez) Julie, haugi, zakurra engana-zan, ni urrundu arte!...

4. Agerraldia

        Julie eta Laurent goxoki daudelarik,
Oihanalde etorriko zaie.

JULIE: Nahi duzu bertze xorta bat? (Xorta bat emaiten dio)

LAURENT: Eta nola pasatu duzu eguna?

JULIE: Ez zadazula aipa! Zernahi pasatu dugu.

LAURENT: Zeren gainetik?

JULIE: Ba!...

LAURENT: Zer, ba?... Erradazu!

JULIE: Aitak ez du pitsik entzun nahi, ni zurekin ezkontzerik.

LAURENT: Zer arrazoin emaiten du?

JULIE: Beti berak.

LAURENT: Zer bada? Zer du nitaz erraiteko?

JULIE: Ez zarela Oihanaldea erabiltzeko on.

LAURENT: Ez Oihanaldearen erabiltzeko on? Errekaldea ez duta erabiltzen?... Ez da Oihanaldea hainbat gehiago.

JULIE: Ez da hortan.

LAURENT: Zer du erraiteko bertzerik? Ihizian, eta kontrabandan ere, bai ibiltzen naiz, bainan izarian... Laborantza segiaraziz: aurten ere, berak baino lehen ereinak nituen ogiak. Gero ogi guziak jorratu ditut nik. Berak egin dituia? Doala gure baratzera... Ikusiko du han lo egoiten garenetz; belar tzar ondo bat ez baitu kausituko. Gure etxeko berro eta ipularrak garbi atxikiak ahal dira! Ez dugu Errrekaldean Oihanaldeaz jelos izaiterik.

JULIE: Ba, gure aita artzen da hola.

LAURENT: Zuen aita zahartzen ari da eta bere adinean ez dezake ihizia edo kontrabanda laborantzarekin erabil. Bainan gu gazte gira oraino; hori behar luke konprenitu. (Edaten du, ixilik egoiten, eta) Eta Amak, zer dio?

JULIE: O! Ama, ez alde, ez kontra... Amaren baia, laster baginuke!

LAURENT: (Julie eztiki bereganatuz) Errazu, Julie, ez bagaituzte Oihanaldean onartzen, hatzemanen dugu ba bertze zerbait: Nahi duzu Ameriketara joan gaitezen biak?

JULIE: (Amentsetan) Ameriketara?

LAURENT: Zernahitako prest naiz, zurekin ezkontzeko. Nik zu zaitut maite (Besarkatzen du, bertzea urruntzen zaiolarik)

JULIE: (Arma erakutsiz) To, hori duzuia arma berri hura?

LAURENT: Ba, hori bera, bi zilotakoa. Holako armarik ez du nehork, hemen, herrian. Hau basurde hiltzeko berezia da: Ikusten duzu basurde kartutxak nolakoak diren. Ez da holakorik hemen gaindi; baditut ihiztariak jelos direnak. (Besarkatzen du Julie) Bainan, errazu, segituko nuzu berdin Ameriketara?

JULIE: (Ixilik)

OIHANALDE: (Nehor oharhu gabe sartzen da)

LAURENT: Gero ere, zure aitarengana ezkontzen bagira, ez dakit aise elgar adituko dugun bere ideia bitxiekin...

5. Agerraldia

        Aintzineko berak eta gero, oihuetara,
Gaxuxa ere agertzen da.

OIHANALDE: (Orroaz) Zer, hau ene etxean!... (Julie izitua eta Laurent-i mintzo etxeko nausia) Kopeta baduk, bertzeak bertze, ene etxean sartzeko! Ene ixilik! Gauaz! Ene alabarekin!

JULIE: (Umil-umila) Ez ginuen gaizkirik egiten!

OIHANALDE: Ez gaizkirik egiten? Zer da bada gaizki? Ala Oihanaldea bazartei bat bilakatu nahi duzue? (Laurent-i) Hi, habil kanpora! Eta ez zakala gehiago zangorik sar Oihanaldean! (Alabari, mehatxuka) Eta hik ez balin badun beharrondoko bat nahi, habil lehen-bai-lehen ohera!

JULIE: (Oihu egiten du eta ama Gaxuxa heldu)

LAURENT: (Julie-ren alderdia hartuz) Ez zazula hunki! Ez da horren falta. Ene falta da: Manezekin jina nintzen eta Manezek nau sar-erazi.

OIHANALDE: Gezurra! Manezen ganbaran izan nuk... Ez duk Manezik han eta ez duk Manezik hemen.

JULIE: (Izitua) Ez, aita, egia da. Manezekin jina da. Marrez, Ganix-en botigara joan da, bainan ixtantean hemen izanen da.

OIHANALDE: Ixilik! (Laurent-i) Beti, hik jakin-zak: ez diat hi bezalako forjik onartuko Oihanaldean! Sekulan! Hire sareak heda-zkik bertze nonbait, bainan ez Oihanaldean.

LAURENT: Zer duzu enetzat erraitekorik? Zer zira zuhaur? Norentzat hartzen duzu zure burua?... Gizon abre, erre, txar bat, horra zer ziren zu!

OIHANALDE: Baduk kopeta, ene etxean, eni hola mintzatzeko! Baduk kopeta! (Lepotik lotzen zaio, bertzeak eskuak atxikitzen dizkio eta emazteak, heien bereiztera ari dira)

JULIE: Otoi, Laurent, ez zazula aita jo!

LAURENT: Ez, ez dut joko: Ez zait balio gizon xahar baten kontra eskuen zikintzea! (Harma eta boneta harturik, badoa) Ondoko egunetan mintzatuko gira.

JULIE: (Nigarrez, amaren ondoan)

OIHANALDE: (Gogorki) Aski nigar!... Eskandala honek behar zian nolazpait bururatu! Zoazte hortik ohera!

GAXUXA: Eta zu? Ez zira heldu? (Argia harturik badoa)

OIHANALDE: Haurrak etxean ez direno, atezainak behar du egon beha. Zoazte eta egizue lo, ahal baduzue... nik behar dut etxeko garbitasuna zaindu. (Atea gakoz emaiten du)

6. Agerraldia

        Oihanalde eta bere seme Manez kalapitan ari.
Ama Gaxuxa heldu zaie.

OIHANALDE: (Supazterrean itxindiak harrotuz, tartetik) Oihanalde, jendek erranen ditek: Oihanalde tzarra! Erran bezate! Etxe hontan eskandala bazuian... eskandala behar huela kendu deliberatu duk, hik Oihanalde. Fermuki jokatu duk! Ixtantean semea hor izanen duk. Izan fermu harentzat ere, Oihanalde! Oraiko egunean, gaztek nahi ditek gaina hartu zaharrei: Holakorik ez! Sobera ahul izan haiz, hire seme alabentzat. Egun, hire zaharren pareko agert-hadi, Oihanalde! Idor, Bortitz! (Zakurrak ihausi; atean Julieri deia, eta Oihanaldek atea idekitzen dio Manez bere semeari)

MANEZ: (Harritua) Zu hemen, Aita?

OIHANALDE: (Goratik) Ni hemen ba... Eta gero?

MANEZ: Uste nuen ohean zinela.

OIHANALDE: (Hasarre) A, uste huen... uste huen! Nik ere uste nian hala hintzela. Adi-zak, Seme! Azken aldikotz gau hontan, gaur gure atea egonen duk hiretzat zabalik: Edo gurekin lo egitera jinen haiz, edo kanpo hortan lo eginen duk.

MANEZ: Aita, zuri zer zaizu, ni kanpoan izanik ere? Zure bizia ez dut hunkitzen. Ni eneari ari naiz.

OIHANALDE: A, ba!... Ez haiz hola mintza beldur: Hire biziari ari haizela, gauak egun eta egunak gau, kontrabanda eta trafiku, purtzil bat bilakatua! Hori duka hire bizia?

GAXUXA: (Oihuetara etorria) Otoi ixil! Otoi ixil!

MANEZ: Nik ahal dutana egiten dut eta menturaz egiten dutana ez nezake egin, zu bertzerik bazine.

OIHANALDE: Zer darasak? Orai ene falta duk, hi purtzilkerian bizi bahaiz?

MANEZ: (Gero ta gorago) Bai, zure falta: Egundainotik, denak zure, jokatu zira. Ez dautazu eman sakelako sosik ere, igandetan, lagunekin jalgitzeko. Eta nere doia behar izan dut nonbaitik jalgi.

OIHANALDE: Sakelako sosik ez eman? Zenbat igandez ez dituk ukan ehun libera ene eskutik, hik! Aitorzak!

MANEZ: Zer da ehun libera, oraiko egunean? Nora nahi duzu jalgi, ehun liberarekin? Ez duzu pinta arnoarenik ere!

OIHANALDE: Gure denboran, sos batekin edo biekin jalgitzen gintuan eta ez ginuelarik aski, araberan gobernatzen: Hire konpainia sobera handia balin bada ehun liberako moltsarentzat, har berrogoita hamar liberako konpainia.

MANEZ: Hasteko, badut aski bizi hontarik... Aski badut zuretzat, zuretzat eta Oihanaldekotzat lan eginik. Tenora liteke konduen egiteko. Eta lagunak irabazian dabiltzanak, honenbertzeko batean dabiltza. Nik ere nahi dut honenbertzeko bat Oihanaldetik. Egin lanentzat behin, eta eginen ditudanentzat gero.

OIHANALDE: Zer galdatzen duk? Etxe partea?

MANEZ: Ba, preseski... Edo bederen lan saria.

OIHANALDE: Ba, ukanen duk etxe partea, bainan Oihanalde zaharra bizi deno, ez. Ez! Aditu duka? Orai artinoko lanak, eta gerokoak, pagatuak izanen zaizkik etxe partearekin. Ni bizi naizeno ez duk deusik hemendik jalgiko. Etxekoak bota etxeari eta gero dena betan tira... Ez, pirka, pirka etxea tira. Eta ez bahaiz hola kontent, atea hor duk: Habil kanpora, eta ez zak sekulan zangorik hemen sar!

MANEZ: Joanen naiz, bainan ez eneak hartu gabe. Eta oroit zaite, gure kanpora igortzea lanik erretxena egiten duzula. Ez jin ondoko egunetan gure bila, zure errematismen artatzeko!

GAXUXA: (Jatera emanez) To, jan-zak eta ixil, otoi!

MANEZ: (Jatekoa baztertuz) Ez dut pitsik nahi! (Aitari buruz) Hola denaz geroz, apaila zaite nahi duzun bezala. Jakiten ahal duzu, zure hitzez oroituko naizela. Ondoko egunetan ez ibil ene ondotik!

OIHANALDE: Habil nahi dukan tokira. Ez diat batere hire laguntzarik pretenitzen. Haatik hemen egoitekotan, beharko duk eni sumetitu.

MANEZ: Ontsa! Badakit zer egin (Ateratzen da etxetik, atea zerratuz)

OIHANALDE: Aspaldi ordria egin beharra zen etxe hontan. Orai egina da. (Emazteari) Sar-zkizu jateko horiek! (Berak sua itzaltzen du) Goazen orai ohera! Oihanaldearen zimendua azkartu da gaur. Bazuen beharra.

OIHALA