LENENGO EKITALDIA

LENBIZIKO AGERRALDIA

        (Udazkeneko egun argitsua. Egoaize giroak gure begiak indartuta urrutiraño daramaz, inguruko lur eta itsasalde guztiak garbi agertzen zaizkigularik. Arratsaldea da; eguzkia goi zamar oraindik. Aruntz Ondarrabi uria. Bidasoz emendik ibai ertzean bezelatsu, eskerretan, ostatu-sagardotegi etxe baten atadia. Bolatokia; karabinero txabola. 1878ko Urriaren azkenengo egunetan gaude. Igandez. Etxe aurrean bizpairu mai ta alkiak. Sargori dago. Aize zakar ta arroa dabil).

        Iparragirre astiro-astiro sar bedi. Itxuraz ain ezagun diran irudiak erakusten digun eran: bizar zuri-luze duna; arpegiz zurbil, soñez zarpaildua. Jantzi illunak, onak izanak. Ego-aizeak makurtu egiten du sorterrira sartzen eragotzi nai balioke bezela. Ingurumai guziak maiteki aztertzen ditu mendialdera jasoaz begaldia. Ta geldi-geldi antzeztokiko mutur batetik bestetaño dijoalarik aienatzen da...

        Unetxo bat geroago karabinero batek izkillu ta guzi, zeletan darraikio, aren bidetik joanez gaizkillen bat edo muga-lapurra dalakoan.

BIGARREN AGERRALDIA

(Zerain eta Bizargorri sagardotegitik irtetzen.
Zerain etxe nagusia da, goierritarra, ta Bizargorri
arrantzalea. Biok alatsu, 60 urteko adiñekoak).

ZERAIN: Ta, nolakoa dago upel berrikoa?

BIZARGORRI: Polita! Ezta sagardo txarra. Gozo punta badu baña...

ZERAIN: Geldi dagoala juango zako. (Leiaz) Oñe!... ee, ustez ongi urten zan ba... Sagar aulok, lastimea! Emengo sagarrak ez du indarrik. Gure alderditan, gizona, sagarra... matsa... matsak aña indar badu-ta.

BIZARGORRI: Ardoak beti ere indar geiago du! konpañeo! Getariko txakoliña bera mastea (burubagatik) aguro igotzen ezpada ba.

ZERAIN: Emengo ardoa zer da ba? Ia, ni etxetik atera nintzen urten, irurogei gurdikara sagar bildu ziten, lurrekok jaso barik. Beaz pentsa.

BIZARGORRI: Ezta gutxi-gutxi.

ZERAIN: Etzan gere etxen añako sagar, goierriko iñongo baserritan. Bi urtez bein esan oi da sagarrak ematen dola. Ba, gure etxeko sagastitatik batzu-batzuek urtero-urtero loratzen ziren.

BIZARGORRI: (Irritsu) Ez omen da arantzabako loreik.

ZERAIN: Ezta ori egi «berdaderoa». Gurek etzuten ematen sagarra besterik. Arantza ta nearra auzorako izaten ziren guren batzetorrenen eta eurenen ez.

BIZARGORRI: Urte ona guztientzat ona da. Saldu ezin badira jan egiten dira. Arrantzaleak egiten deguna. Azkenerako alatsu, San Silbestre, itxasoak jaten ezpagaitu.

ZERAIN: Eztie gauza berdiñek. Goierrin beitu bearra dao. Gure etxen bi idi pare ta lau bei. Ia geo! Gobernau itzatzu! Denbora baten gure etxen sekulako lana izaten zan. Orain ere an banego.

BIZARGORRI: Emen ez zerate gaizki bizi. Aberats zaude... Ezkonduta etxia zubena. Gutxigokin bizi naiz. Txalopakin.

ZERAIN: (Keskatsu) Etxea nerea balitz... salduta errira jungo nintzake. Zoaz andreari esatea...

BIZARGORRI: Leokadi?... zu zuazen lekura...

ZERAIN: (Etendurik) Etzaiozula esan gero!

BIZARGORRI: Ez, ez. Ez naiz ni andreari olako gauzik esatera sartuko.

ZERAIN: (Kolkoka) Ba,... zuk bakarrik dakizu emen ezin oitu naizela. Andre ta familie emen ditut baña, goierriko bizimaña. Zuri ez altzazu olakorik gertau? ezin oitu edo. Emengo jana... prantzesa...

BIZARGORRI: Ni guztira jarria nago itxasura ez ezik.

ZERAIN: Zergatik opizioz aldatzen eztezu?

BIZARGORRI: Ordu onean! Onezkero!... aldatu... Getarian bataiatu niñuben Anton Mari izenakin. Gero Ondarrabi onta etorri giñan ta emen Bizargorri berriz. Bizargorria aldatzen ari da bañan Anton Mari ez. Ez giñan ezkondu... ez aldatzeatik eta... onuzkero ala biarko degu.

ZERAIN: Neri ba, onoko itsas aizeak gaitz egiten dit. Igualeko sanidadea dago goikaldetan... Gaur ere ego aize zakarra dao. (Bekokiko izerdia eskuaren gibelaz kendurik).

BIZARGORRI: Giro ederra anguletako. Illargi betia.

ZERAIN: Txarrena sagardok egiteko.

BIZARGORRI: Erateko onenena!

ZERAIN: Beste baso bat erango dezu.

BIZARGORRI: Ez! Eskarrikasko, naikua det. Illundu bañan len eztet barrena pixtu biar. Eguzki ederra dao oraindikan-da... tresnak prestatzea nua.

ZERAIN: Gura dezun bejela.

BIZARGORRI: Estimatua dago. Ara, ni bañan egarri geiagoko gizonak datozkitzu!

IRUGARREN AGERRALDIA

Lengoak, Bixente ta beste bi arrantzale gazte.

GUZTIOK: Keai! Kaxo jaunak! Ola!...

BIXENTE: Dagoaneko etxera Anton Mari?

BIZARGORRI: Ez, egun guztian alperkerian egongo nak.

I ARRANTZALEA: Andrea zai bai dauka.

BIZARGORRI: Itsasun zeukat nik andrerik txarra!

ZERAIN: Noiz abitzen zerate?

II ARRANTZALEA: Illuntzaldian, legorrean bateon bat ezpaldin bagera gelditzen. Ez al da ala Anton Mari?

BIZARGORRI: Bai, norbaiti itxoegin bearra izango da. Gero zalapartak. Banoa,... Or konpon!

I ARRANTZALEA: Konpesatzea al zoaz irten bañan len?...

BIZARGORRI: Ez parrik egin! Onenean bearrean arkituko aiz eorri ere. Itsasoan ikusten dituk gizonak. Igari ere ba al dakizue oraingo umeak?... Aita Mari alaxe ito ukan, Donostiako kai aurrean bi gazte txepel ateratzeagatik.

I ARRANTZALEA: Gizona asarretzen zaigu.

BIZARGORRI: Asarre edo masarre... Aditu itzak!

BIXENTE: (Besotik eutsiaz) Ez ola juan Anton Mari. Alkarrekin ibilli bear degu illabetean. Santa Katalina arte ez degu berriro Ondarrabi ikusiko.

BIZARGORRI: Goizegi arrantz ona egiteko. «Santa Katalina noiz da, bixigutako goiz da». Egualdia ere...

I ARRANTZALEA: Egaluzeak arrapatuko ditugu.

ZERAIN: Onik etorri beñepein! Itsasoan poliki irabazten da ta, gutxi gastau... Ara Amerikak emen...

BIZARGORRI: Arrantzale gutxi aberasten dira.

ZERAIN: Amerikan ere ez due guzi-guztik diru egiten.

BIXENTE: Gaur amerikano batzuk etorri dira. Sonbrallukikoak ziran beintzat.

II ARRANTZALEA: A, bai!

BIXENTE: Or, Aduanan, ikusi ditugu andre Leokadikin-da. Kaballero gazte bat eta... bi persona...

II ARRANTZALEA: Beste agure bat bizar txuriduna....

BIZARGORRI: Ez, beti beltza izatea nai al dek.

II ARRANTZALEA: Zugatik esan al det ba....

I ARRANTZALEA: Berak bakarrik bizarra dula zirudik.

ZERAIN: Ordun Joxekin Zumarragako nere lengusua ta izango dire. Ameriketatik semea zetorkien ta senar emaztek Burdeosera junak ziren. Aberatsa emen dator-ta. Ni ere zer nolako mutilla dagon ikustera banoa.

I ARRANTZALEA: Esaiezu txalopan ibilli nai badute emen gaudela. Sus atzuk irabazi biar dizkiau.

BIZARGORRI: Ondo aspertuk etorriko dituk baporien etortzez. (Zeraini) Bide ortatik nua ni ere.

ZERAIN: Amerikanok txanponai errepau egiten die. Goazen goazen lenbailen. (Bizar ta biak dijoaz).

I ARRANTZALEA: Alderdi ederra zeukagu! (Bixenteri) i! sagardua eran bearko diau azkeneko aldiz.

BIXENTE: Kaskarra ziok. Eniak eratera; emen geldituko nauk, txalopa or zeukat ta. (Ibai alderuntz urrutiratzen da).

II ARRANTZALEA: Sargori ziok ta ederki egarritu nauk beintzat. Sartu gaitean.

LAUGARREN AGERRALDIA

Joxepa, sagardotegiko atean agerturik.

I ARRANTZALEA: Ara! Joxepa! Joxepatxo! Au da emakumea! Sagardua baziña trago batean... ustuko zinduket.

JOXEPA: (Asarre kiñua arpegiaz egin da) Erua!...

II ARRANTZALEA: Atsaldeon Joxepa! Zer dezu orren trixte?

JOXEPA: Trixte al nago?

II ARRANTZALEA: Zeorrek ezpadakizu...

I ARRANTZALEA: Gu arrantzara guazela jakin dik ba....

JOXEPA: Zubekin protxu aundia daukat enetxua. Asko gogoratuko zerate zubek nitzaz. Alajaña! ez nago ni zubei itxoiten. Zer uste dezue?

I ARRANTZALEA: Tira Joxepa, bueltakuan belarritakoak ekarriko dizkitzut olakuak! (Eskuiko beatzak bilduta ezpañeta eramanaz).

II ARRANTZALEA: Beti bueltakuan. Aberastuzean esan nai du.

JOXEPA: Eskarrikasko bañan... ez nao belarritakoan paltan ezpadakizu ere.

I ARRANTZALEA: Karabineron batek emanak edo ola.

JOXEPA: (Minduta) Ez jauna, neonek erosiak. Karabineruak? ortakoxe nago! Zer uste dezue?... Pobria naiz baña eztu nigatik iñortxok ezer esango.

I ARRANTZALEA: Esan?... polita zerala ta... gu itxasun gabiltzanean neskatx eder guztik kentzen dizkigutela.

JOXEPA: Gezurra ugari. Gañera aguro ibiltzea dezute. Oraindik emakumezkoak gelditzen dira bai. Zertako etzerate esposatzen?

II ARRANTZALEA: Gero alargunik ez uzteagatik.

I ARRANTZALEA: Neska zarrik uztea baño obia dek, motel.

JOXEPA: Ez, nik ba, naiago det ola egon. Gizona beti tabernan eta sagardotegian eukitzeko zubek bezela; ta aurrak goseak ta andrea lanean.

I ARRANTZALEA: Zu azkenean karabineron batekin ezkonduko zera.

JOXEPA: (Asarre) Eta zuri, zer? Obe!... Besteak aña naiz ni ere! Petral alerta! Alproja galanta zu.

I ARRANTZALEA: Ixo! Sardiñak saltzen ari zerala esango dute.

II ARRANTZALEA: Baxo bana atera iguzu.

JOXEPA: Juaten zeratenean pake ederra utziko dezute errian.

I ARRANTZALEA: Joxepa, zinta gorri ori eman bear didazu garrangari jartzeko.

JOXEPA: Ortakoxe daukat. Mutil abek! Beste laguntxon batek emango dizu nik baño gutun oberik.

I ARRANTZALEA: Zeñek, zeñek? (Irurok sagardotegian sartzen dira).

BOSGARREN AGERRALDIA

Bixente, gero Guadalupe.

BIXENTE: (Ibai aldetik agertzen da besteak noiz sagardotegian sartuko ziran itxoiten izan dan baten eran; beldurti dator iñork ikusi lezaken zalantzaz; astiro dabil, eskui ezkerrera begiratzen dualarik. Poliki, poliki etxeruntz dijoa ormak ikututzeraño. Ate aurrean zai gelditzen da pixka batean. Gero ixil zamar ots egiten du.) Gualupe! Gua...lu...pe! (Berriz sendoago) Gua...lu...pe...! (Zerbait ikaraturik atzeruntz egiten du. Ontan etxeko atea ixilki zabaltzen da ta Guadalupe irtetzen da atean bertan gelditurik. Bixentek oartzen dualarik urbiltzen zaio, oso bertara etorri gabe ta lotsati itz totelez dasa) Gualupe!

GUADALUPE: (Erdi arrituta) Zu emen?

BIXENTE: Iñor etzeola banekien.

GUADALUPE: Bai, baña...

BIXENTE: Zu bakarrik zeundela.

GUADALUPE: Joxepa or dabil nunbait.

BIXENTE: Sagardotegira barruna sartu dira nere bi lagunekin... (Ixil unea) Azkeneko eguna da-ta. Banekien iñor etzeola-ta...

GUADALUPE: Bai, bakarrik utzi naute ama ta estaziora jun diralako. Osabak-eta orain emen datoz Burdeostik. Eta lengusuba oso aberatsa....

BIXENTE: Ni ere Ameriketa joango banintz...

GUADALUPE: Zertara?

BIXENTE: (Begiak jetxiaz) Aberastutzera. Emen beti pobre. Zurekin egotea lotsatzen naiz... Arrantzale bat...

GUADALUPE: Orren gaizki bizi al zera?... Besteak ere or dabiltza. Ara Joxe Jabier Tiñakunekoa esposatu da ta bapore berria ekarri dute. Ta denda? nolakoa! Bera arrantzara juaten da.

BIXENTE: Ni ere lenago gogo onez juten nintzan. Orain askotan bururaziuak jartzen zaizkit ez naizela zure lain... Ni arrantzale bat besterik...

GUADALUPE: Kapitan pilloto ere izango zera! Besteak ere zu bezelakuak dira.

BIXENTE: (Begiak jasoaz) Emendik ordu betera legorrari adio egingo diogu puska baterako.

GUADALUPE: Erregutuko det ondo ibilli zaitezen. Guadalupen izan al zera?

BIXENTE: Nere lagunak ere ez dira jun da; bakarrik igotzea... Itsasuan sartzeko bildurra nuela esango zuen.

GUADALUPE: Agorreko Ama Birjiñan egunean joan ziñan ba. Ez al zera gogoratzen? Soldadu jantzita.

BIXENTE: Orduan guztiok joaten dira. (Ixillunea).

GUADALUPE: Urrutira zaitezenean, Guadalupera igoko naiz aguro itzultzeko eskatzera.

BIXENTE: Askorentzat itsasotik geiago ezpanintz etxeratuko obe.

GUADALUPE: Zeñengatik esaten dezu ori?

BIXENTE: Zuk ere badakizu nik bezin ondo.

GUADALUPE: Beti orrekin zaude! Biok bakarrik ez al gara konpondu bear ba? Gañera (Ixillago) nere amak ba daki zurekin nola nabillen; eta etzan asko asarretu, baietz —berak galdetuta— esan nionean.

BIXENTE: Eta baietz esan zenionean, zer arpegi jarri zun?

GUADALUPE: Ez nion arpegira begiratu bañan... begik jaso nitunian esan zidan erdi parrez aitari esango ziola. Ta aitak ez dit oraindik ezer esan.

BIXENTE: Bañan nunbaitean esan du...

GUADALUPE: Ta zer? Ez al dezu nere itza sinistatzen?

BIXENTE: Bai Gualupe... ta nerea ere barren-barrendik emana daukazut, ez det nai ordea neregatik gurasoakin asarretu zaitezen... (Biotzikaraz) Itsasora noa, eta ez naiz geiago etorriko! Ez luteke par gutxi egingo! Pobrea naiz, arroa ordea! (Joan naiean abitzen da; Guadalupek besotik eltzen dio).

GUADALUPE: Bixente! zaude ixilik!... Ez deadarrik atera! Gure itzak aitu lezazkite... Emen... gaizki gaude; laister aita-ta etorriko dira. Gero, Bartolonea gauza billa joan bear det. Ixoin nai badidazu?

BIXENTE: Bai. Ez gaitzala iñork ikusi. Nere lagunak, an...

GUADALUPE: Garai ortan illun dago; laguntzen badiazu ez det ikarik izango.

BIXENTE: Itxoingo dizut ba!

GUADALUPE: Ama Birjiñan domiña bat emango dizut zutzako erosi dedana.

BIXENTE: A ze muxuk artu bear dituana!

GUADALUPE: Batere gabe geldituko zera. Zuaz, aurki emen dira-ta... Zubitik jungo naiz...

BIXENTE: Bai! (Liliratuta) (Atzeruntz oarturik) Egitan!... badatoz! (Joanez) Gero arte ba!

GUADALUPE: Ariyo! (Etxean sartzen da).

BIXENTE: (Eskutatzen dalarik) Ikusi nazazutela! ze arraio!

SEIGARREN AGERRALDIA

Bidetik datozela, agertokian, lenengo Martin Antonio «indianoa» bere ama andre Ixabel eta andre Leokadirekin sartzen dira. Martin Antonio gizon gaztea soñeko berriaz jantzita. Leokadi ta Ixabel 50 urtetik gorakoak. Leokadi itsasaldekoa ta Ixabel goierritarra; onek goierritarren antzera ille gañean buruko zuria eramango; Leokadi ille utsean; Ixabel Martin Antonioren ama arro dator bere semeakin. Ondoren, Joxakin Ixabelen senarra, Zerain eta Iparragirre azaltzen dira. Zerain ezaguna degu; Joxakin gizon mardul eta sendoa da; baserritarra saildu gabea baño. Iparragirre bere azkeneko urtetan irudiak erakusten digun bezelakoa.

(Aurreneko salla bizi-bizi eleketan).

IXABEL: (Bere semeari begira) Aguro ezautu non. Ene ba!... Jesus! bazan jende! Kristauz jetxi zan ontzi artatik. Aik guztik mantentzeko; Jende Aberatsa pranko badago bazterretan. Kalek ere beti beteak. Oso ederki ibilli gera.

LEOKADI: Bai, dirubakin ondo ibiltzen da alde guztietan. Gañera olako semeakin pozik etorri zaitezteke.

IXABEL: Dirue bai gastau-e. Lau «amigo» giñen da sakela aundie bear da bizitzeko. Lau lagun bazkaltzeko ta apaltzeko ta guztiko. Gutxigokin ere pasako giñan bañan... Bestela oituta gare... Ta pagautzeko bat bakarra.

MARTIN ANTONIO: Ama! beti lelo orrekin ari da. Ze arraio! Ez bedi estutu, zillar puska bat egin det eta.

LEOKADI: Ori esan, ori, Martin Antonio! Ara gure etxea. Ementxe bizi gera.

MARTIN ANTONIO: Muy lindo!

ZERAIN: A! gure etxea Joxe Mai.

IPARRAGIRRE: Leku eder eta paketsua.

ZERAIN: Zeñek esan onenbeste urte ondoren emen bildu bear giñala. Gogoratzen zera karlixtetan alkarrekin ibilli giñanen?

IPARRAGIRRE: Geiegi. (Gogoratuaz) A! Zumala aundia il ezpazuten!

ZERAIN: Neonek ere ez dakit nolatan gerratea pasa-ta igesi onera eldu nintzan, ta sustarrak bota ditut.

JOXAKIN: Etzun ez, txoko txarrik arkitu.

IPARRAGIRRE: Eta zenbat senide dituzu?

ZERAIN: Makiñabat bai; bi alaba, etxen zarrena ta gaztena; beste bat moja daukiena. Bi seme prailetako, onela soldaduzka pasa bearrik ez dute izango-ta. Bestea Donostin opizioa ikasten.

IPARRAGIRRE: Aberatsa zera besterik ez badezu ere. Zeñek lagundua badezu. Urte askotan bizi zaitezela amorioz beteta ta pakean Euskalerrian.

JOXAKIN: (Iparragirreri) Primo! nekatua egongo zera onenbeste bidean etorri ta gero. Ni gutxigokin ala nago ta.

IPARRAGIRRE: Ez, ez! Ez naiz nekatzen nere erriko mendiak ikustez. Bi milla ta seireun legua dira Montebideotik Euskalerriraño ta legorrez etorri izan al balitz, oñez etorri izango nintzan, bederik nere ezurrak lur maitean utzitzera.

ZERAIN: Ez non asko uste zu ikustea! (Iparragirreri goitik bera begiratuaz) Edozeñek ezautze zaitu, ori, Zerañen alkarrekin eskolan ibilliak geralarik. Egia da neuk baño eskola geigo ikasi zendula. Maixu ona izan genun bai... neuk buru gogorra ordia. (Joxakini) Onuntzakon nola etzenian esan Iparragirre zetorrenik?

JOXAKIN: Geuk ere ez genekigun-da. Ezautu ere ez genun egingo semeakin etorri ezpalitz.

IPARRAGIRRE: Zuenganatu naiz ba azkenean. Biotz biotzez gure erria ikusteko gogoa banun aspaldian.

LEOKADI: (Guztioi) Zerbait artuko dezute? Tira! sartu zaitezte. Apaiteko ordua urrutian dao-ta.

MARTIN ANTONIO: Neuk eskuak garbitu-ta bideko autsak kendu gura nituke.

IXABEL: (Leokadiri) Guantek jantzita ditula etorri da gero.

ZERAIN: Emen eztago gero Martin Antonio, Santa Lutzi iturriko ur preskoik. Ur epela ta gazia.

IXABEL: Alako ude, esaten do medikok toki gutxitan oi dala.

JOXAKIN: Obe! (Zeraini) Ola sagardok tranpa gutxigokin egingo dituzu.

ZERAIN: Sagardoa?... Badaukat eder askoa ezpakizu ere. Esango diazu.

LEOKADI: (Iparragirreri) Beorri sartu bedi nekatua egongo da-ta.

IPARRAGIRRE: Eskarrikasko etxekoandre. Naiko deskantsu artzen det berriz lur maite ontan izateaz bakarrik.

LEOKADI: Orrenbeste egunetan batetik bestera, nekatzeko bada.

IPARRAGIRRE: Ez andrea, ez, nekatuta ere pozik nago berriz Euskalerriko mendi ederrak ikusiaz. Aize epela dabil eta eskarrikasko etxekoandre, bañan utzi nazazu emen lagun zarrakin gelditzen.

LEOKADI: Nai dun bezela. (Guztioi) Barrura guaz. (Abituaz)... (Leokadiri) Lujo aundik eztezute arrapatuko, ori ez, baña, zer jana badago-ta.

MARTIN ANTONIO: Guztia oituta gare.

IXABEL: (Leokadi, Martin Antonio, ta Ixabel etxean sartzen diralarik) Ezagun da bai asko ikusia dala. Ez luke iñork esango baserrikoa danik.

LEOKADI: (Barrundik otsegiñaz) Gualupe...ee!

ZAZPIGAREN AGERRALDIA

Zerain, Joxakin eta Iparragirre.

ZERAIN: Sagardo piska bat erango dezu Joxe Mari. Au ezta Amerikan billatzen dirue pagauta ere. Onuzkero egarrituko ziñan?

IPARRAGIRRE: Matias, eztago nere osasuna gaztetan bezelakoa, bañan erango det, erango det, sagardo bizigarria euskaldunen edaria.

JOXAKIN: Alajañetan! etzazu bertsotan astu.

ZERAIN: Bai gizona! ta gitarra? ekarriko zenun?;... «Artista euskalduna» edo jo bear ezu.

IPARRAGIRRE: Orixe da ekarri dedan bakarra. Joan nintzan bezin arlote itzultzen naiz; eta zarragoa. Bazter asko ikusi ta igaro ditut; erri aundi ta txikiak; Prantzi ta Alemania, Suiza ta Inglaterra. Ezdakart beste ondasunik Euskalerriarenganako amodio aundigo bat ez ezik... (Erdi abestuaz) «egia añde guzietan toki onak badira, bañan biotzak dio zoaz Euskalerrira»...

        Azkenik, Uruguaien artzai zelai izugarri aietan aztuta bizi izan naiz, Bitoriko lagun prestu batzuek —euskaldun on eta fuerozaleak— a Moraza leñargia! etxeruntz etortzeko alegindu diran arte....

        Eta neu, guztia lagata, emazte ta alabak gaxoak! emen nator bederik Euskalerrira ezurrak uztera. Zekin bizirik eztaukat bañan, Jainkoak eta euskaldun anaiak lagunduko didatela uste det.

JOXAKIN: Bai, bai. Urretxun ez daude aztuta. Gure Iparragirre ta Gernikako Arbola-ta. Jakiten dutenean.

IPARRAGIRRE: Emezortzi urte aundi erritik aldendu nintzala! Aiek egunak! Azkeneko gerratean mutil asko garbitu zirala badakit. Pakean bizi gaitean! Emen bezin ondo iñon ezta bizitzen-da. Makala ta zarra nago bañan alaz guztiz nere familitik ain urruti ezpanego, a, zer nolako egun ederra gaurkoa neretzat!

ZERAIN: Bai, gizona, burutik kendu egin bear dira atarramendu goibelak.

JOXAKIN: Orain beintzat emendik Zumarragara joango gera-ta an Txapartegin gere basarrin zer jana izango dezu...

ZERAIN: Eta zer erana ere bai emen. Nere sagardoak mariñelak bereala armonin ezartzen ditu or barrun.

IPARRAGIRRE: Eskarrikasko, eskermilla. (Alaituaz) Pozez nago. Lagun leialak zerate, Jainkoak ordaindu dezaizutela... (Sagardotegiko parrak eta jolas otsak aditzen dira). Umore oneko jendea dago or. Gazteri! Euskalduna! ja, ja, ja! (Birla aundia pirilikan antzeztokiraño sar bedi. Ta ondoren jasotzera bi edo iru arrantzale laisterka. Nai izan edo al izan ezkero bola-tokia zerbait ikusteko eran jarri diteke).

ZERAIN: Bolotan dabiltza. Sartu gaitezen.

IPARRAGIRRE: Onela ibiltzen giñan gu ere Iurreko bentan.

JOXAKIN: Bin pario iru ezetz!

IPARRAGIRRE: Baietz!

(Irurok sartzen dira.)

ZORTZIGARREN AGERRALDIA

Guadalupe bakarrik.

(Etxeko atadian Lape dager; kaleruntz dijoa amaren agindu batzuek egitera, otarra eskuan daramala. Une batean geldirik egoten da, adi-adi sagardotegitik datozen deadarrak entzuten. Eguna illuntzen dijoa: arratsaldearen ixilla ez dute urratzen sagardozaleen oiuak eta ontzi baten orru bakanak besterik. Lupek bere orrazkera zertxo bat zuzendu, jantziak antolatu ta otarra buru gañean ipiñiaz kaleruntz abitzen da. Erritik «Ai Maritako» kanpai lodiaren otsa dator; Lupek «aitaren ziñalea» eginda iru ala lau bider eskui eskerrera begiratuko du pixkanaka bidetik barrena aienduaz).

BEDERATZIGARREN AGERRALDIA

Leokadi ta Ixabel.

(Biak etxetik irtetzen dira).

IXABEL: (Guadaluperengatik) Mandatari polita daukazu. Bialdu dezakezu bai, iñongo tokita. Neskatxa polita ezpadago ba.

LEOKADI: Etxeko tratu guztia berak ibiltzen dit.

IXABEL: Kuidao! Alaba, amantzat protxu geigoko izaten da etxeko bearretako. Mutillak soldaduzkako lege berri madarikatu orrekin ez dira etxea ondatzeko besterik. Kiskitzako andra Maria! sei milla erreal!... Nondik urten bear det orrenbeste diru? Mixeri gogorra! alkanzau zaie basarritarrai! Alabak sikiera.

LEOKADI: Alabak ere bere lanak ematen ditue. Ezin kontu arturik. Nun dabiltzan jakitia ere lanbidea da!

IXABEL: Onak eta etxekoiak izan ezkero (Erdi adierazi naiez) ...Sasoia etortzen zerbait e... Berak ezpadute ezer, zer edo zer billatzen zaie. Zera, Gualupe artakotzakoa ta lanerako ere trebea da.

LEOKADI: Orixe bai, gure matraka! Ez da nere umea dalako, bañan langillea ta txintxoa... Oraindik orrelakorik!...

IXABEL: Gure Martin Antonio, ez bestelakoa da. Orra: azkena juan zan Ameriketara, Ta zera, bere anai guztik baño len etxeratu zaigu... diruturik... Lanik egin gabe lain bizitzeko dirua omen dakar ta. Martin Antonio, gizajo! Gazteik asko aberastu da. Bakarrik gañera. Nola gero!... kuidao! Abillidade gogorra bear du kristauak. Ez du bere aitaren antzik.

LEOKADI: Mutillak ez dirudi motela, ez. Zuentzat ez da gaizki etorriko. Ezkondu dedilla-ta.

IXABEL: Bat bañan geigok eta aberatsak artuko luteke (Abots ixiligoaz) Zure Gualupe ez litzake txarra izango gure mutillentzat.

LEOKADI: Gure matraka?... Umea da oraindik. Gañera...

IXABEL: Mojetako joerik ez du izango beñepein. Ez det uste. Matraka ederra egiña dago neska motsa. Gure Martin Antoniokin ez litzake gaizki biziko. Beste alaba ere badezu ta Gualupe bialdu dezakezu orain gurekin Zumarragara... Ango bizimañak ikasi ditzala ta alkar... gus-tau o...

LEOKADI: Bañan Ixabel askarregi zoaz. Esateko ezagutu ere ez dira egiten da. Zeñek daki gañera zure semeak begiz joa beste norbait ez ote daukan?...

IXABEL: (Aopez) Leokadi, ez det jakingo ba. Iparragirre dalako Joxe Agustin konpiteron seme arlote orrek esana dakit eskontzeko asmotan datorrela. Ez nuke nai, Jainkoagatik, zera, zenbait gue ballarako neska arrokin ezkondu zedin. Gualupe bialdu zazu Zumarragara ta...

LEOKADI: Alaba etxetik ateratzeak ere min egiten dit bañan. Gure senarrak zer dion ikusiko degu gero.

IXABEL: Gizonezkok ez due talentu aundirik uztargilletan. Or barruan sartuak izan bear dute Joxakin ta biak.

LEOKADI: Ta beste kaballero ori zein dute? Jaun printzipalen bat. Nere senarraren aixkidea, aspaldiko lagunen bat edo...

IXABEL: Ori Urretxuko Joxe Austiñen semea da. Iparragirre arpixta edo esaten dite. Alper galanta.

LEOKADI: Arpegia ondo onraubana du ba. Ta bizarra berriz... santuba diruri-ta.

IXABEL: Arpegia... ona, noski, beñere lanik ein ezto-ta. Deabrua obeto da deabrua ezpestena. Andre ta senidek Amerikan utzi ta etorri. Ezto biotz andirik ez, ezton ez. Berriz ere gordazibillak preso artzea merezi du bai, leno bezela.

LEOKADI: Bai ote?... Eztakar ekipaje aundik ez.

IXABEL: Ekipaje?... Gitarra zar bat eta soñen daukiena. Gure semek ekarri ditu iru baul, kutxa añakok. (Sagardotegitik eresiak eta jolas algarak datoz).

LEOKADI: Or barruan umore ona daukate. Mariñelak sartzen diranian jakiña izaten da. (Gero ta aundiagoak otsak).

IXABEL: Mariñelak?... Jesus! leorreko kristauai eztiet egundaño olako eskandalorik aitu e...

AMARGARREN AGERRALDIA

Lengoak eta Joxepa.

JOXEPA: (Sagardotegitik irtenaz) Nagusiak esan «nau» or... trastiakin etorri dan gitarra emateko.

LEOKADI: (Arritu antzean) Gitarra?... gitarra jotzen asi bear al dute edo zer.

IXABEL: Ondo eman e. Illundu ezkero soñue jotzen jardutea; erretiron abitzeko garaia da.

JOXEPA: Ala agindu «nau». Eztakit zer asmo izango dituzten: bertsotan or ari dira beintzat.

IXABEL: Nere gizona ezta izango ez. Ziur nago; bestela oituta daukat. Baña urretxuar orik beti pesta ipintzeko konporme.

LEOKADI: (Neskameari). Or barruan izango da nunbait; beste puskakin ekarria da.

JOXEPA: Eskaratzian orduban?...

LEOKADI: Bai. Ta nagusiari esaiozu aparia pronto dagola ta lenbailen jende ori bialtzen asteko.

IXABEL: Bialduko nituke neuk, bidalduko nitukenen-ez. (Neskamea etxera sartzen da).

AMAIKAGARREN AGERRALDIA

Leokadi, Ixabel eta bi arrantzaleak.

I ARRANTZALEA: (Sagardotegi batundik oiuka) Joxepa!... gitar oi!... aguro!

II ARRANTZALEA: (Au ere oiuka bañan bertagotik) Neska, nora juan aiz billa? (Sagardotegiko atean agertzen dira).

IXABEL: Berak etortzea daukate alako presa baldin badute.

LEOKADI: Errex emango dezute gitarra onbeste lagunen artian.

I ARRANTZALEA: (Alai ta bizi) Ola etxekoandre!... Berebiziko koblari yayua daukagu or barruan. Jendia lerdia, ez, sagardua dariola dauka. Amerikan ere egona edo...

II ARRANTZALEA: Nungotarra ote da?

IXABEL: Nungo izango da ba... Billarrial Urrutxukoa!... An olakok obeto dare bai errespetoko jende baño...

LEOKADI: Au da ba, Iparragirre esaten diotena.

I ARRANTZALEA: Iparragirre?,... Iparra?... gaur egoa ere aldatuko dek poliki ari dek zurruta egiten.

II ARRANTZALEA: (Bere lagunari asarre antzean) Motel! ixilik ago ta gitarra lenbailen ekar zagun.

I ARRANTZALEA: (Zoro-zoro eskui eskerrera abitzen da zerbaiten billa balijoa bezela) Nun ote dago gitar ori?...

LEOKADI: Joxepa juan da billa. Bañan, zer dezute or barruan onbeste istillu ta kantaz? Pentzatzen nun zu etziñala urruti izango.

I ARRANTZALEA: Zer nai dezu etxekoandre! Izugarrizko pesta jarri degu. Agure orrek eztarri ona izango zun gaztetan. Arrayia! Kantaz badakizki! Zure senarra ere kantari jarri du. Berak bidaldu gaitu gitarra eraman zagun.

LEOKADI: Nere gizonak?... ikusteatik sus bi emango nituke.

IXABEL: Nere tontozko berriz, an egongo da aua zabalik. Gogok ematen dit besotik elduta ekartzeko. Martin Antoniok ze esan bear don e!...

I ARRANTZALEA: (Isabeli) Ezer eran al du ba! Ark bat eran ordurako guk bost ustutzen ditugu-ta. Goierritarrak zurrak dira, Ala, Jainkoa! Eztue gure antzik (Berriz eresi ta oiuak entzuten dira) (Beste arrantzaleari) Aufa! asi dituk! Au dek umoria. Itxasura jun bear degulako ezpalitz...

II ARRANTZALEA: (Sagardotegiko ate ondotik) Beok, aguro ez ibiltzeatik. Emen dizkiagu (Bertatik berta barrendik datozen eleketaren otsa gero ta lodiago entzungo da).

IXABEL: Zer da ots ori?... Ezteiak al dira?...

LEOKADI: Ez, arrantzaliak...

IXABEL: Jende txoro!...

AMABIGARREN AGERRALDIA

Iparragirre, Zerain, Joxakin eta ondoren
arrantzale ta beste gizonezko batzuek.

(Orok, iru lenengoak batez ere sutsuago ta biziago
mintzatuko dira beren aurreko agerraldietan baño.)

ARRANTZALEAK: Bejoaindizula! Urte askotan!... Txolarte ederra pasa azi diguzu!... Ia berriz noiz?

IPARRAGIRRE: (Arrantzaliai) Naikoa egin degu ez al da ala?...

I ARRANTZALEA: Ez, ez. Azkenekua kantatuko dezu oraindik gitarra ta guzti. Itsasora guaz-ta. Gañera amerikanuari ongi etorria.

ARRANTZALEAK: (Oiuka) Ori! ori! (Irrintzik eta aupak).

IPARRAGIRRE: Biba mariñelak! Gazteria ta eraria doarik ederrenak. Neoni ere, agure gizajo au, naigabeak aztuta pozik ezarri dezute, Euskalerri zoragarria. (Istilluak darrai).

ZERAIN: (Arrantzalleai) Mutillak, beranduko zaizute.

IXABEL: (Ozta-ozta aditzen zaiola besteen suzmurraren artean eta bere senarrari urbilduaz). Uste non or betiko gelditzen ziñala. Ixtillu pranko bada emen.

LEOKADI: (Guztiai) Aparia ere prestatuba dago gero.

JOXAKIN: Etzaio aztu sagardorik egiten. A zer nolako pitar polite datorrena.

IPARRAGIRRE: Etxeko andriak naikoa dala dio. Arrotzak besten esanera belarria erne izan bear du.

I ARRANTZALEA: Bai ortzak e; platerak garbitzeko lanik ez emateko.

ZERAIN: Askotxo zerate, bestela, dagonetik partiuko genuke.

ARRANTZALEAK: Eskarrikasko! Estimatua dago! Otordu ederra egingo degu itxasuan.

II ARRANTZALEA: Ara Joxepa! Gitarra jotzeaz asetuko gera.

ARRANTZALEAK: (Joxepa sartzerakoan poz santsuak eta algara aundiak aterako dituzte. I Arrantzaleak Joxepari gitarra eskuetatik kendu ondoren Iparragirreri eskeñiko dio ta orok abestu araziko diote).

AMAIRUGARREN AGERRALDIA

Lengoak, Joxepa ta Martin Antonio.

JOXEPA: Ez nun gitarra jango; neronek emango nion.

MARTIN ANTONIO: (Bere amari) Erromeria al da emen?... (Arrantzaleai) ¡Linda fiesta de vasquitos!

ARRANTZALEAK: Biba Indianos!... edan zagun! bere osasunera. Aberatsa izan bear dik-ta... konbitia... kanta zala Iparragirrek... (Alkia mai gañera igoko dute ta guztien artean Iparragirre besoetan artu ta bertaraño jasoko dute, alkian eseri araziaz).

IXABEL: O Jesus, milla bider!... Kiskitzako Andra Mariak gorde gaitzala!... Eskandalo gogorra ipiñiko dute azkenean. Ez al da aguazillik?...

LEOKADI: Ezta ezer, emakumea. Zure semeai ongi etorria egin nai diote-ta. Onezkero guk ere aitu bear ditugu toberak.

IXABEL: Ez dezala beñepein nere semeak kuarto bat gastau oiekin. (Bata besteari ixildu araziko diote ta Iparragirre arrabitaz lagundurik abestutzen jardungo du onela):

                Ara nun diran mendi maiteak

                Ara nun diran zelaiak,

                Baserri eder zuri-zuriak

                Errekak eta ibaiak.

                Endaian nago zoraturikan

                Zabal zabalik begiak

                Orra España lur oberikan

                Ez du Europa guztiak.

                O, Euskalerri eder maitea

                Ara emen zure sernea,

                Bere lurrari muñ egitera

                Beste gabe etorria.

                Zuregatikan ernango nuke

                Pozik bai nere bizia,

                Beti zuretzat il arteraño

                Gorputz eta arima guztia.

(Eresi au txalo joaz eta «Bibaka» artzen dute; txapelak ere goruntz jasotzen dituzte ta bizitasuna geitzen dijoa. Abestutzen ari zalarik oste geiago ere bildu da. Abestutzez amaitutzekoan Iparragirre mai gañetik jeisten dute. Besarkatuaz etxeruntz daramate guziak. Iskamillaren erdian itsas-ontzien orrua entzungo da. Dei au aditutakoan arrantzaleak zalapartaka itzuli abituko dira kaiaruntz. Emen sagardotegi jaitxo bat erantsi diteke: abesti-errikoi ta dantzaldiaz amaiturik).

ARRANTZALEAK: Bizargorri deika ari dek! goazemak, motellek!

                Itxoingo ziguk, bai!

                Eskarrikasko Iparragirre!

                Baguaz. Buelta arte!!

                Agur, jaunak!!

(Bijoaz).

(Antzeztokia iñor gabe gelditzen da. Lengo karabineroa, azaldu bedi, zai dagon txabolatxotik irten da. Geldiro dator. Eskui-eskerrera begiratuko du. Azkenik arrantzaleak eskutatu diran aldea begiratuaz, arpegian mukerkeriz betetako ximiko ta keñua azaltzen zaiola esan beza):

¡SAGARDUOS!

OIALA JEISTEN DIJOALA