IRUGARREN EKITALDIA

        (Alkatearen etxea. Euskal jaiaren eguna da).

I. AGERRALDIA

Alkatea ta Etxenagusia.

(Biok meza nagusira joateko gertu. Alkatea
agintari jantzian, «ginbail-luze», zigor ta guzi).

ETXENAGUSIA: Oso ondo arkitzen zaitut; begiak alaiago, ibilleran arin, zearo gaztetuta, gaztetuta.

ALKATEA: Apainduta esan naiko dezu. Gaztetuta? Egia esateko obeto nago zuri eskerrak.

ETXENAGUSIA: Neri? Ez gizona, bakoitzak norberaren mediku izaten ikasi ez badu ez daki ezer.

ALKATEA: Nik, zuk jarritako jan legeari jarraitzen diot ta txoria bezela nago. Amar kilo pixuan galdu ditut.

ETXENAGUSIA: Ta osasunean 10 malla irabazi noski.

ALKATEA: Apari-bazkari ta etxetik kanpoko otordu guziak utzi ditut; ez amarretako, ez meriendarik, ez jate ta ez edate.

ETXENAGUSIA: Ederki, ederki, asko postutzen naiz. Ori da osasun bidea.

ALKATEA: Ta ez det ezertarako astirik atxitzen. Lenago, goizean amaiketakoaren zai ta arratsaldean bosteterdiak noiz ziran begira egoten nintzan beti. Orain, zorioneko Euskal-Jai au dala-ta, ez naiz gelditu il guzian. Bein Donostira; urrena Errenderiko txistulariekin itzegitera. Enbeitaren etxean ere izan giñan; Gernikako onduan bizi da. Bertsolariak dirala, dantzariak, baita palankariak ere. Atzetik ibilli natzaie; bañan diruzaleagoak dira palankalariak.

ETXENAGUSIA: Dirua omnen da munduaren palanka-ta (Irritsu.)

ALKATEA: Esaten dizut: ez naiz gelditu bizpairu aste oietan.

ETXENAGUSIA: Badakit. Ori bear zenuen sendatzeko ta zure biziari elburu bat ematearren. Zorionak! Lana asko ta tajuz egin dezute ta gaurko jaiak aztueziñak izango diralakoan nago. Bart arratseko aur-jaia gauza samurra izan zan, malkoak ixurtzerañokoa.

ALKATEA: Bai gizona. Ez bazuten neska-mutiiak eginbearra ondo bete bada... Dotriña, edozein gauza euskeraz irakurtzea. Esaten dizut: lotsatua egon nintzan. Aien erdirik ez dakit.

ETXENAGUSIA: Ez baiziguten era ontan erakutsi. Ez genuen izan Juanita bezelako maistrarik. Garai artan eskolara zerbait ikastera joan, ta adimena argitu bearrean ate ta leioak itxitzen zizkiguten euskera galeraziaz.

ALKATEA: Ori esan. Ta orain ez dakigu nik beñik-bein bear bezela, ez erderarik ta ez euskerarik. Ara (Sakeletik ingitxo bat ateriaz) gaur itzalditxo bat, Gibelalde jaio zan etxe aurrean, egin bear det ta emen ixkribitua daukat. Ondo dagon ala ez esan bear didazu. Guk ez baidegu euskera liburutan ikasi. (Etxenagusiari eman bezaio.)

ETXENAGUSIA: (Atsegiñez) Gizona! onela, onela! (Ixil irakuriaz) Oso poliki. (Buruarekin oniritzirik) Txukun ta garbi... Gure erretoreak baño obeki.

ALKATEA: Ura baño gutxiago ez naizela agertu nai nuke.

ETXENAGUSIA: (Jarraiturik) Ongi, ongi.... (Irakurriaz) Aberria... aberria ere bai?

ALKATEA: Badakizu, alabak ere zerbait lagundu dit. Ta itzen bat ez genekigunean, Lopez Mendizabaleren iztegira begiratu degu...

ETXENAGUSIA: (Pozez) Aita-alabak beraz? Ondo da ori. (Berriro irakurriaz)... (Geldituaz) Barkatu, bañan emen ondo ez dagon esaera bat ipiñi dezute (Alkatea, zerik ote dan ikustea urbilduaz) Ona, emen. Ez da esan bear «itz bi Gibelalde gañean».

ALKATEA: Gibelalde nai ta naiez aitatu bear det bada.

ETXENAGUSIA: Aitatu bai. Gibelaldetzaz itz bi esan bai, bañan ez «gañean» (Irritsu). Zapalduko zenuke. Gañean ez, «tzaz» baizik. Aditzen?

ALKATEA: Baita, baita. (Lapitza atera ta zuzenduaz) Zuzendu det. Au besterik ez bada. Eskerrik asko!

ETXENAGUSIA: (Ingitxoa itzuliaz) Gañeantzean itzaldi ori oso egoki dago. Zorionak (Su-zirien otsa entzun bedi: pun, pun pun).

ALKATEA: Laister joateko garaia degu-ta, beste zerbait esan nai nitzuke.

ETXENAGUSIA: Bi belarriak zabalik ditut.

ALKATEA: (Zalantzan) Onuzkero zerbait badakizu.

ETXENAGUSIA: Batere. Ez dakit zertan ari zeran.

ALKATEA: Bada... zera... Alargunarekin ezkontzen naizela.

ETXENAGUSIA: (Arrituta) E? Alargunarekin ezkondu? Au da berri ona! Ez nekien ezer! (Eskua eskeñiaz) Bosteko ori! (Su-ziria aundi baten otsa entzun bedi) «Etxefuegoak» egin du eztanda. Zure omenez.

ALKATEA: Zer derizkiotzu?

ETXENAGUSIA: Oso ederki egiten dezula.

ALKATEA: Beraz, ez zenekien ezer?

ETXENAGUSIA: Ez da itz erdi bat ere. Ta nere Joxepak nola berri eman ez didan arritzekoa da. Ixilik ibilli zerate.

ALKATEA: Ixilik ibiltzea obe; ez gera mutil koskorak-ta. Bañan, benetan, ondo egitea dedala uste al dezu? Badakizu, alarguna nengon...

ETXENAGUSIA: Ederki! Alarguna alargunarekin. Bestela, andre alarguna, ederra, ta diruduna... beti da arrixko aundia mutilzarrentzat; mutilzar bizitzeko jaio geranorentzat.

ALKATEA: (Parrez) ja!, ja! ja! Nik onuzkero pausoa eman det ta aurrera!

ETXENAGUSIA: Geroago ez dezu izango sasoi oberik.

ALKATEA: Ez zuk ere.

ETXENAGUSIA: Nereak egin zuan.

ALKATEA: Ori orrela dala, alabarekin izan det naigabe aundia. Nere ateraldia ez zaio ondo iruditu, noski. Negarrez asi zitzaidan ta egun oietan ez da atsegin etxe ontan.

ETXENAGUSIA: Egun batzuetako asarrea. Jakiña, zure alaba emakumetxo bat egiña dago ta aitak orrelako ateraldia egiteak... Bañan ezaguera aundia du ta oitzen joango da.

ALKATEA: Zeorrek itz batzuek esango balitzaioke. Begirapen aundia dizu ta... (Txintxarri otsa entzun bedi.)

ETXENAGUSIA: Zartu bainaiz. Ori ere egingo dizugu gizona.

ALKATEA: (Barruan izketan ari dirala entzunik) Sekretarioa dala uste det. Aren abotsa da... Eskerrik asko ta gero itzegingo degu.

ETXENAGUSIA: Laister udaletxea joateko garaia degu.

II. AGERRALDIA

Lengoak ta Sekretarioa.

SEKRETARIOA: (Atetik) Zuen baimenaz?

ALKATEA: Aurrera!

SEKRETARIOA: Egun on jaunak.

ETXENAGUSIA: Baita zuri ere.

ALKATEA: Zer zabiltza? Ez ziñan Ayuntamentuan egotekoa gu joan arte?

SEKRETARIOA: (Goibel antzean) Bai bañan Gobernadoreak telefonema au bidali du... (Sakeletik atera-ta emanez) Ez dakit gaurko jaia... Irakurri zazu, irakurri.

ALKATEA: E! (Irakurriaz) «Imposible acudir fiesta suspenda. Haga caso». (Asarre ta arrituta, Sekretarioari) Ez diteke gizona! Atzo azkenekoz Gobernadorearekin itzegin bainuen!

SEKRETARIOA: Telefonema garbi dago: «suspenda fiesta».

ALKATEA: Galerazi? (Sutsu) Erri guzia jendez betea dagoenean, bazkaria bosteunentzat gertu ta gero; galerazi pake ta alaitasunezko jai au. Ez! Eragozpen guzien gañetik jaia egingo da.

ETXENAGUSIA: Ori da gizona ori! Zalameako alkatea dirudizu. Ta zure itzaldi polita entzungo degu.

SEKRETARIOA: (Etxenagusiari erakutsiaz) Telefonema garbi jarria dago: «Aga caso».

ETXENAGUSIA: Bañan gizona «aga» «hatxe»rik gabe dago-ta.

SEKRETARIOA: H. telefonoko arian geldituko zan.

ALKATEA: (Telefonema eskuetan arturik) Ta noiz iritxi da telefonema au?

SEKRETARIOA: Arestian! Baezpada kalegarbitzalleari, «etxefuegoak» botatzez usteko esan diot.

ALKATEA: Zein zera ezer agintzeko?

SEKRETARIOA: Obe bearrez egin det.

ALKATEA: Beriala telefonora noa «Gobierno Civil»erekin itzegitea.

ETXENAGUSIA: Lagunduko dizut.

ALKATEA: Goazen bada. Ez degu astirik galtzerik.

ETXENAGUSIA: Bai, bai. Zirt edo zart egiteko garaia da. (Abituaz)

ALKATEA: (Atetik sekretarioari) Geldi zaite emen. Ostera laister gera. (Bijoaz)

SEKRETARIOA: Bai jauna.

III. AGERRALDIA

Sekretarioa bakarik.

SEKRETARIOA: Zer gertatu bear ote du emen?... Ajola gutxi!... (Ixillunea) Garatzi onuntz etorriko balitz? Bai etorriko da. Gizalegea ondo daki ta etxekoa ez dan bat, bakarrik nola utziko du bada? Egokiera oni ez badiot eltzen, berriz, ez naiz berarenganako maitasuna izateko diña. Zer gerta ere gaur esan bear diot. Bai orixe! Bigar, apika, berandu izango litzake-ta. Gañera, aita ezkontzen zaion orrekin, erritik alde egiteko irrikitzen izan bear. Orretarako norbait bear; ta norbait ori ni naiz.

IV. AGERRALDIA

Sekretarioa ta Garatzi.

GARATZI: (Sartuaz) Bakarrik utzi al zaituzte?

SEKRETARIOA: (Pixka bat izuturik) Bai andrea... bai señorita... bañan zu sartu zeran ezkero ez ain bakarrik.

GARATZI: Noski, ez dezu burua asko nekatu ori asmatzeko. (Ixillunea) Zer gertatu da gaurko jaia galerazteko? Egia al da?

SEKRETARIOA: Bai, bai. Gobernadorearen agindua da.

GARATZI: Zuri ajola aundirik ez dizula dirudi.

SEKRETARIOA: Naigabe izugarri baten pean nago. Ez baizaitut ikusiko aurreskuan ateratzen.

GARATZI: Ez da oso naigabe aundia.

SEKRETARIOA: Zu aurrean egoteak naigabea aztu arazten dit. Ordain ederra.

GARATZI: Eskerrik asko. Oso itz leuna zaude.

SEKRETARIOA: Ez zuk merezi dezun añakoa.

GARATZI: (Legor) Zu alkatearen alabarekin izketan ari al zera?

SEKRETARIOA: Bai, alkate ta nere nagusi onaren alaba bikañarekin.

GARATZI: Ez dira koipejarioak nere gogokoak.

SEKRETARIOA: Ori ez; ez zaitut zurikatu nai izan. Iñolaz ez.

GARATZI: Orduan itzegin zazu adiskide batekin bezela ta ez...

SEKRETARIOA: Eskerrik asko adiskidetzat artzen nazulako. Ez nintzan orrenbesteraño ausartzen. Badakit naigabe aundi baten pean zaudela. Aita aita izaten da...

GARATZI: (Ben) Nere aitaren kontuak pakean utzi itzazu.

SEKRETARIOA: Barkatu... aspaldidanik ezagutzen gera ta onirizten badiozu nere bizia eskeintzen dizut...

GARATZI: (Zakar) Geiegi ausartu zerala uzte det. Ori ez da adiskide izatea.

SEKRETARIOA: (Lurrera begiratuaz) Gaizki esanak barkatu, bañan ezin nengokean barruko argurioa azaldu gabe...

GARATZI: Bada, gorde dezazuke beste batentzat. Naikoa degu. (Automobil-ots, pilarmonika ta txistuaren soñua, deadarrak ta abar entzun bitez) Aditzen? Plazara jende asko etorria izan bear du automobilletan. Ikus itzagun! Goazen atzeko balkoira!

SEKRETARIOA: Ez det ezer aditzen, ez ezer ikusten. Zertara datoz? Ez baida jairik izango.

GARATZI: Jende txea etortzen asi dan ezkero jaien bat izango da. (Abituaz).

SEKRETARIOA: Ez dit erantzun... bañan antza eman diot ez duala nerekin ezer nai (Mindua) Gaur ez da jairik neretzat! (Bijoaz).

V. AGERRALDIA

Apaizgaia ta, Migel (Medikua)

        (Sartuaz) Bart oso poliki atera zan jaia. Pozik nago. Ez nuen uste nere antzerkitxoa ain ondo antzeztuko zutenik.

APAIZGAIA: Oso egoki egin zuten. Guziok pozik atera ziran ta ostera ikusteko gogoz.

MIGEL: Juanita maistrak aurrak ederki gertu dituala, bestela, gauza gutxi da nere komeritxoa.

APAIZGAIA: Ez, ez, ortan iaioa zera.

MIGEL: Zure nexka-mutil taldea ez zan atzean gelditu bada, kristau-Ikasbidearen azterketan. Aiek bezela euskeraz Dotriña jakitea nai nuke.

APAIZGAIA: Neroni ere arritua nago. Ori bikario jaunak nai ez zuala. Dotriña zarra aurrentzat gaitza dala ta berria erakutsi bear zaietela-ta. Nik ez dakit zenbat aitzeki geiago. Gure On Justo setatiagoa degu. Ez ari gauza berririk eman obea baldin bada ere. Zeñen ederki ikasi duten ikusi da. Ez bakarrik itzez-itz, zer esaten duten ulertuaz baizik. Naita ere ezin erakutsi izango nieke «Todopoderosoa, Prinzipioa, Fiña» ta antzeko motrollokeriak.

MIGEL: Nere adiskide «errepublikano» batek ala esan oi dit: Euskal-erriko apaizentzat, urtetan urtetan dotrina zar trakets ta baldar ori erakustea lotsa aundi bat izan dala.

APAIZGAIA: Ta arrazoi aundia du. Zenbait apaizek atzo ikusi zutenean Kristau Ikasbide berria dala errez ta garbiena aurrentzat. Ta zer esanik ez dago Jaungoikoaren itzal ta aunditasunari dagokiona. Zarra berriz...

MIGEL: «Sylabus»en obeto izango litzake Leizarragaren «Testamentu Berriaren» ondoan. Eliz amak galerazitako euskal liburu bakarretako au baida.

APAIZGAIA: Ez det orrenbeste esaten, bañan gero ta toki geiago berriari egin bear zaiola bai: kristau ta euskaldun geran aldetik.

MIGEL: Kaskagogor batzuentzat alperrik esatea izango da.

APAIZGAIA: Ez uste, zerbait aurreratzen bagoaz, Atzo, Gazteizko «magistrala» Muñagorri jauna an zan ta zorionak eman zizkidan. Gazteizera itzul dedinean Obispo jaunari esango diola ziur nago. Gizon azkarra da. Ikusiko dezu gaur zer itzalditxoa egingo digun.

MIGEL: Aditzera badet bai. Gaur beinik bein jaia ondo irten dedilla ta gero gerokoak. Eguraldia ere ederra degu.

APAIZGAIA: Jendea erruz dator! Arestian eldu diran autokar biak ikusiko zenitun, beko plazaruntz artu dute.

MIGEL: Ez ditut ikusi. Nun ote dira alkate ta Etxenagusia? Emen ez arkitzeak arritu nau.

APAIZGAIA: Norbaiten billa apika.

MIGEL: Laister Udal-etxera joateko garaia. (Erelojuari begiratuaz) Amarrak laurden gutxigo.

APAIZGAIA: Nik ere sakristira joan bearko det elizbirako gertutzea.

MIGEL: Emen ez degu ezer egiten. Goazen plazara zer jende dabillen ikustera.

APAIZGAIA: Onuntz ere norbaitzuek badatoz, (Abots ta algarak entzun bitez).

VI. AGERRALDIA

Lengoak, Meltxor, Kaspar ta Baldaxar.

(Azkeneko au makutsik, espartzin zuri,
zudur-zapi gorria lepoan jai antzean).

BALDAXAR: (Zalapartaka sartuaz) Barkatu! Alkate jauna-ta emen zirala uzte genuen.

MIGEL: Aurrera, aurrera! Aren billa gabiltza guziok.

MELTXOR: Egun on jaunak. Ondo al zerate?

KASPAR: Ori lenengo, Jaungoikoak dizutela egun on. Endorea agertuko da.

APAIZGAIA: Etorri zeratela beaz? (Alkar agurtzen dira eskua emanez edo) (Baldaxarri) Zenbat lagun?

BALDAXAR: Berrogei lagun etorri gera ogeina zaldiko autokar bitan. Bakoitzak zaldi bana. (Izketan darraite).

MIGEL: (Kaspar ta Meltxorri) Emen biltzekoak giñan alkatearekin-ta Udal-etxera joateko ta ez dakigu zer gertatzen dan. Ez omen da ordu laurden bat alkatea ta Etxenagusia norabait atera dirala. Ez datoz ta Elizarako garaitsua da.

MELTXOR: Sekretarioak kaletik zear zijoala, ta gelditu gabe, esan digu: goitik galerazpen bat izan ote dan.

KASPAR: Aren esana ez det sinisten. Gizon Ori Makiabelo zamarra degu.

MIGEL: (Urduri) Zerbait badala agirian dago. (Apaizgaiari) Aditzen al dezu Indalexio? Jaia eragotzi ote duten...

APAIZGAIA: Ez diteke gizona. Eragospen ori «ad absurdum» izango litzake.

BALDAXAR: Ez da sortu irrintzi botatzen eragotziko didan «guarda civillik». Ez orixe!

MELTXOR: Ta Gobernadorearen agindua egitan onelakoa baldin bada, gure asabok egin oi zutena egin. Agindua ontzat artu bañan egin ez.

MIGEL: Ez degu astirik galtzerik. Goazen Udal-etxera... Kaspar Azkatasuna lortu arte onela ibilliko gaituzte. Goazen Erriko Etxera!

BALDAXAR: Ni ez noa Erriko etxetik Elizara «mazero artean» ta atzetik mikeletiak ditudala; «jendeak» ijitotzat artuko nau.

APAIZGAIA: Ez bildur izan. Emen ez dago amabi bat besterik ta ura jai aundietan.

MIGEL: Egia jakitera joan gaitean. (Abituaz)

KASPAR: Egia Sabinok azaldu zuan... Euzkadi!...

BALDAXAR: Zoazte, zoazte, ni gosaldu gabe nago ta bitartean legea egingo det.

MELTXOR: Zer lege ote da ori?: Tripazaien legea. (Besteak par egiñaz)

APAIZGAIA: Oriek Udal-etxera dijoazela. Gu biok, Baldaxar, organistaren etxera joango gera, eztarria leuntzeko zerbait emango digu.

MIGEL: (Atetik itzuliaz) Emen ditugu-ta!

MELTXOR: Alkate ta Etxenagusia al dira?

MIGEL: Bai, bai berak dira. (Datozenai galdegiñaz) Ta?

VII. AGERRALDIA

Lengoak, Alkatea ta Etxenagusia.

(Etorri berriak inguru bitzate).

ALKATEA: Ezer ez jaunak! Telefonema gaizki artua zegola ta besterik ez.

GUZIOK: A!

ETXENAGUSIA: Gauza parregarria izan da. Ez dakigu telefonema gaizki artua zegon belarriaren erruz ala ortografiaren erruz. Ederra egin digu telefonoko neskatx gaxo orrek.

BALDAXAR: Ortografia?... Orixe da izen itsusia. Gero, euskerazkoak dirala zatarrak esango digute.

ALKATEA: (Telefonema sakeletik ateriaz) Begira, onela jarria ekarri ziguten: (Irakurririk) «Imposible acudir, fiesta suspenda aga caso». jarri bearrean: «Imposible acudir fiesta suspendan agasajos». (Parra dagite) Beraz, gobernadoreak dio ez ditekela jaira etorri ta ez alperrik berentzat omenik antolatzeko. Ez jaia galerazteko konturik.

KASPAR: Al balu...

APAIZGAIA: Banengon bada. (Telefonema irakurriaz) Koma batzuen ta «hatxe» baten okerra. Utsa!

BALDAXAR: «Koma» guziak jan egin bear dira ta gobernadorearentzat gerturiko bazkaria ere bai. Au mauka!

ALKATEA: Onela egingo da. Ez etortzearekin mesede aundi bat egiten digu.

ETXENAGUSIA: Ez daki ondo.

KASPAR: Orduan, alkate jauna berriro suziriak piztutzen asi ditezke. Sekretario koskor orrek jairik ez dala erri guzian zabaldu baidu.

ALKATEA: Oraintxe aginduko det.

BALDAXAR: Neroni joango naiz adieraztera ta nai badu «etxefuegoak» ere botako ditut. (Abituaz)

MELTXOR: Itxoin zak gizona. Alkate jaunak zer egin bazekik.

MIGEL: Guziok joan bear degu, danok, ordua da-ta. (Alkateari) Alkate jauna, garaia ote dan...

ALKATEA: (Errelejua begiratuki) Alaxe da, amarrak gañean ditugu. Goazen.

APAIZGAIA: Amarrak? ni elizara berriz. (Abituaz) Ori egin bear diot bikario jaunari, sakristira berandu iritxi...

MELTXOR: (Deituaz) Zoazen ezkero esaiozu bikarioari pizka bat itxoiteko.

KASPAR: Zera... ixopoarokin zai egongo zaik eliz atarian.

BALDAXAR: Ixopoa? ori dek arma apaitzentzat ta ez... kandela. Biguñegia!

ALKATEA: Aurrera! (Alkatearen ondoren ateratzen dira: Meltxor, Kaspar ta Baldaxar)

ETXENAGUSIA: (Abituaz) (Migeleri) Ta zuk zer diozu?

MIGEL: Lan askorekin nabillela. Bost ikertaldi egin ditut dagoaneko, ta eguardi-aurretik «Orieta» basarrira joan dear det. Ordu beteko bidea.

ETXENAGUSIA: Ori ez da ezer gazte batentzat, lasai zaudeke. Ta... bestea?

MIGEL: Egia esateko, meza aurretik itzegin nai nuen Garatzirekin bañan... etxea jendez bete da-ta... gerorako utzi bear beste gaxoren batengana eramaten ez banaute.

ETXENAGUSIA: Gero astia izango dezu. Gaur... osasunezko eguna da. (Dijoazelarik)

OIALA

IRUGARREN EKITALDIA

(II. ZATIA)

        (Erriko enparantza. Alde batera Udal-etxea. Zokondoan Eliza nagusia. Beste etxeetan oi diran denda ta eskaratzak ager bitez. Bata Taberna izango da. Oiala jasotzerakoan, urrutira txistulari taldearen otsa entzungo da. «Alkate Soñua» jotzen ariko dira. Bertan txistulariak ez izan ezkero, «Columbia» gramofono etxeak joaldi ori diskoan badu).

I. AGERRALDIA

Joxepantoni ta Jonixio.

JOXEPANTONI: (Jonixio tabernatik atera arazten dualarik) Goizetik onela al ago? Obe ukan Meza nagusira joan baintz. Zurrutero alena ez bestena! Goizetik asita...

JONIXIO: Badakin... goizean on, arratsaldean on matsaren zumoa beti duk on. Zera... bertsotan baraurik ariko aiz. Ez den gutxi uste.

JOXEPANTONI: Zer esan bear duten etorri diran jende aundiak.

JONIXIO: Zer bada, jende aundi-mendiak ez al du edaten edo?

JOXEPANTONI: Personak bezela ta ez neurrik gabe. Ardotan ire idiak uretan aña edaten dek-eta. Lertuko aiz!

JONIXIO: Anima apartatuta.

JOXEPANTONI: Ez zekiat noiz zuzendu bear dekan.

JONIXIO: Bigartik asi bearko.

JOXEPANTONI: Beti arlote ez diru ta kuxidaderik gabe, ire idi zar oriekin. Nor izan baintzan onuzkero idi parea saldu ta auto-kamiona erosi uan. Ire burua bestelako itxuran arkituko uke. Txofer...

JONIXIO: Txofer?... Luzifer alatsu, naiago det itzai. Berriz ere automobilla kamiotik datorrela ikus dezadanean, erdi-erditik joango naun nere aberiekin. Arraiepola!

JOXEPANTONI: Bai jauna bai, obe uke automobilla erosi idiak saldurik. Ta naiko diru irabazi «Uxuanekoak» bezela.

JONIXIO: Aiek automobillean ibil ditezela nai badute. Nik ez diñat utziko nere idi parea ta akullua. Ta zortzi plaza arri aundia karraiatzen nere bikoari emongo dionik baldin bada, atera dedilla! Ez du paratuko ez apusturik! Au ere euskal jaia da bada.

JOXEPANTONI: I beti ire demarekin.

JONIXIO: I beti sermolari.

JOXEPANTONI: Onbearrez egiten diat anai.

JONIXIO: Entzungorra naun arreba.

JOXEPANTONI: (Bigunxeago) Jonixio, arratsaldean jaitako soñekoa ta ator garbia jantziko dituk noski.

JONIXIO: Bai, emakumea, besteak bezin garbi plazan agertuko naun.

JOXEPANTONI: Bertsotan, mutilla aiz i! txikitandik! Ea politen batzuek esaten dituken.

JONIXIO: Auskalo!, ez zekiñat nere lagunak nundik joko duten.

JOXEPANTONI: Ik, erriko alargunak zirikatu bear intuke.

JONIXIO: Arestian ez didan esan bada akullua uzteko?

JOXEPANTONI: Mingañarekin motell! Bertsoak ateriaz!

JONIXIO: Zer bada?

JOXEPANTONI: Ez al dakik? Doña Maria alarguna nere nagusiarekin ezkontzen ote dan edo...

JONIXIO: Ori ere badiñagu? Aditu bear dizkin bereak eta bat...

JOXEPANTONI: Bota ederrak! Alargunak pizti gaiztoak baidira.

JONIXIO: Neskazarrak ez ditun obeak bada.

JOXEPANTONI: Mutilzar lotsagabea! (Bijoaz)

II. AGERRALDIA

Garatzi ta Migel.

(Bata ertze batetik ta bestea bestetik datozelarik
itsumustuan bezela alkar arkitzen dute).

MIGEL: Zer zabiltza Garatzi?

GARATZI: Meza nagusitik nator ta etxe aldera. Ta zu?

MIGEL: Ni gaxo guziak ikusteagatik ezin joan izan naiz meza nagusira. Ta okerrena orain Iturrioz baserrirako deia izan dedala.

GARATZI: Tokitan dago. Gutxienez ordu beteko bidea.

MIGEL: Ortxe nunbait. Ta joan egin bear.

GARATZI: Zuentzat ez da jai egunik.

MIGEL: Ori esan. (Ixillunea) Ta, meza nagusi ederra aterako zan.

GARATZI: Ezin obea. Eliza oso apaña zegon, ederki kantatu dute ta jendea gañezka...

MIGEL: Neretzako tokia izango zan.

GARATZI: Joatea zenun.

MIGEL: Ta sermoia?

GARATZI: Ez nuen uste izango euskeraz ain egoki, ain biribil ta ain ederki gauzak esan zitezkenik.

MIGEL: Zerbaitegatik ekarri degu kanonigoa.

GARATZI: Gizon azkarra dala ezagun da.

MIGEL: «Muñagorri» (Ixillunea) Ta apaizak, zer koloretako kasulak zituzten?

GARATZI: (Arrituta) Oi! neroni ere ez naiz gogoratzen. A bai! berdea.

MIGEL: Muskerra... Ez det begizkoetan sinistatzen, alare, aspaldi alkarrekin ez genuen itzegiten eta... gaur...

GARATZI: Ez noski, berriz ere nigandik igesi baldin bazabiltza...

MIGEL: Ori ez da egia. Bestela ez giñake gauden bezela ariko...

GARATZI: Itsumustuan...

MIGEL: Baliteke (Irritsu) muskerraren begizkoa... izatea, beintzat egun alaia gaurkoa.

GARATZI: (Ben) Neretzat ez gañerako guzientzat. Badakizu...

MIGEL: Ez dakit ezer. Zu bakarrik ikusteak arritu nau. Onen goiz etxe aldera jaia utzita ta zure aitaren itzaldia entzun gabe. (Itun dagoala oarturik) Bañan arpegi eder ori oso goibel arkitzen dizut. Goibelaren ederra.

GARATZI: Eskerrik asko zure loriengatik bañan ez nago umorean.

MIGEL: Zer gertatzen zaizu bada?

GARATZI: Nere aita alargunarekin eskontzen dala.

MIGEL: Egitan?... zerbait banenkien bañan...

GARATZI: (Negar-antziz) Atzo aitak esan zidan ta bigar erri guziak jakingo du. (Ixillunea).

MIGEL: Lasatu zaite. Ez det uste onela jartzeko berria danik. Ezkontza ori zure aitaren onerako izango da. Ori naiko dezu, aitaren ona, ez al da onela?

GARATZI: Bai, bañan ezin astu det nere amatxo zana.

MIGEL: Oroitzea ongi dago, ez dezake ordea betirako bete, gizon baten bizia.

GARATZI: Gizona...

MIGEL: Ez da estuegia izan bear iñorentzat. Geiegi estutakoa lertu egiten baida. Onela mintzo banatzaizu pozkida pizkat ematearren da. Zure aitarekin asko eraman bear izan dezula badakit. Beti etxetik kanpora bazkari ta aparitan osasuna galtzen ibiltzea baño, obe du ezkontzea. Doña Maria andre ona da ta alabatzat artuko zaitu.

GARATZI: Ori ez!, nere ama ez. Ezin bizi izango naiz aitaren etxean.

MIGEL: Nun bada, bestela?

GARATZI: Ez dakit, emendik alde egingo det. (Ixillunea)

MIGEL: Garai bat irixten da gurasoen kabia aski izaten ez dana ta nik... (Lurrera begiraturik) nerea eskeintzen dizut maitasunez berotua...

GARATZI: Bai e? Txorin bat al naiz?

MIGEL: Ez, uso zuria zera.

GARATZI: Ea igesi joan zitzaizun, bada, uso auxe?

MIGEL: Sarea neukan gertu.

GARATZI: Ta, zauritua negoan arteraño itxoin dezu?... (Irritsu) Eiztari biotz gogorrekoa!

MIGEL: Zera... Biotza samurtzeraño itxoin det.

GARATZI: Egin al dituzu «bixita» guziak? Orain zure gaxoetzaz ez aztu.

MIGEL: Orain, zu ez gañerako guzia aztu zait...

GARATZI: Ez dedilla neregatik iñor geiago gaizkitu.

MIGEL: Ta zure aitaren naigabea, aztu al zaizu?

GARATZI: Zaude ixilik aitatu gabe, aztu bearko.

(Ostera, «Alkate Soñuaren» eresia entzun bedi
gero ta bertago, ta batera,
su-zirien eztandak ta jende taldearen otsa).

MIGEL: Emen ditugu! Ikaragarrizko jendeak dira!

GARATZI: Goazen, ez det nai ikusi gaitzaten. Itzegingo degu geroxeago. (Abituaz).

MIGEL: (Garatziri eskua artuaz) Gero arte orduan. Nun izango zera bazkal-onduan?

GARATZI: Baratzan.

MIGEL: Aurretik igaroko naiz. (Bijoaz)

III. AGERRALDIA

(Erri taldea ea iritxi da plazara. Gañean da; ezin bertago, txixtularien eresia, jendearen otsa ta istilluak. Alako batean taldea ager bedi alik ta ugariena. Amabia lenengo, iru txistulariak gero, dantzariek ere bai nai izan ezkero, ta ondoren erriko ziñegotziak. Sekretarioa, Alkatea, apaizen bat ta beste zenbait jaun. Gizon-andre ta jendeketa txea neska-mutillak inguruan. Astiro bañan gelditzeka igaro bezate agertokia ertz batetik bestera, udal etxeruntz ezkutaturik).

IV. AGERRALDIA

Alarguna, Joxepantoni ta Jonixio.

JOXEPANTONI: Neronek ere, jaia zerbait ikusi bear nuala-ta, kalera irten naiz sukaldea utzirik. Nagusia ez baidet etxean bazkaltzen.

ALARGUNA: Noski, ederki egin dezu. Zure nagusia, nola ez da juan agintarien artean?

JOXEPANTONI: «Levita» ta ginbail ederrik badu etxean bañan ez du bere burua agertu nai izaten.

JONIXIO: Ezkontzen danerako gorde naiko ditu!

ALARGUNA: (Parrez) Garaia du...

JOXEPANTONI: Gaizki bizi al da bada?

ALARGUNA: Ez, ez; gaur gañera pozik izango da orrenbeste jendekin.

JOXEPANTONI: Zer da au! ez nuen beñere errian beste orrenbeste ikusi.

JONIXIO: Bai nik, orain 25 urte idi apustua Mekoletaren aurka jokatu nuanean.

JOXEPANTONI: Ixilik ago! ez zegok aldeatzerik ere ta, nolako jendea!

JONIXIO: Ortan ez naiz sartzen. «Siquiera» orduko sasoia banu.

ALARGUNA: Badakit arratsaldean bertsoetan egitekoa zerala. Ea zure laguna ixil arazten dezun.

JONIXIO: Bai, andrea. Ixildu?... Ni ez banaute ixil arazten. «Kuirao» gero! Beori ere bertsotan ateratzeko esan didate-ta.

ALARGUNA: Ni?

JOXEPANTONI: (Larri) Ez dezaiola kasorik egin, nere anai alprojaren gauzak! (Izketa aldatuaz) Oso arin dabil Doña Maria, zain-tiratua sendatu zaiola ikusten det...

ALARGUNA: Bai, askozaz obeto daukat. Ez zait batere aunditzen. (Abituaz)

JOXEPANTONI: Nere erremedioa artuko zuan e?..

JONIXIO: Izango du erremedio oberik adiskidiak eman-da.

ALARGUNA: Zer?

JOXEPANTONI: (Amorruz) Emonio nabarmena! (Alargunari) Doña Maria ez bezaio jaramonik egin, edan egiten du-ta. Ni alkatea banintz, kartzelara.

ALARGUNA: Ez, ez, alkateari nik agintzen diot.

JONIXIO: (Joxepari) Sartu din ziri ederra. (Bijoaz)

V. AGERRALDIA

Maistra, Etxenagusia, Meltxor, Kaspar ta Baldaxar.

ETXENAGUSIA: (Sarturik) Egunari asiera ederra eman zaio. Bejuandizutela! jaiak ongi antolatzen iaioak zerate.

MELTXOR: Erriak erantzun ezkero erreza da.

BALDAXAR: Au ez da ezer arratsaldean etorriko dan ostearentzat. Ikusiko dezute jendearen emana!

KASPAR: Azelain ta Azkue euskaltzainak etorri dira ta Gotzai jauna ere bai.

MELTXOR: Euskal-Erriko gizonik jatorrenak bilduko dira gaur emen.

BALDAXAR: Iriberritarrak ta Gobernadorea ez gañerako guziak. (Parra egiñaz)

MAISTRA: (Etxenagusiari) Nola ez zera agintariekin batera joan? Ura da zure tokia. Diputado izana, buru-batzarrekoa ta... idazle apaitua zeran aldetik.

ETXENAGUSIA: Eskerrik asko losentxarengatik. Nere aundi-uzteak uskeriak ez balira izan. Orain naigo det zuekin, gazteekin biltzea. Ez banazute bialtzen beintzat.

MELTXOR: Buruzagitzat artzen zaitugu.

KASPAR: Ori, ori!

BALDAXAR: Zurekin aurrera joango gera. Jo ta kea!

ETXENAGUSIA: Gazteak astindu bear dituzute bazterrak, ta zorionez, Irizarrrera eta iritxi ziñaten, Irrizar...zaarra bai, erri koskorra, bizirik baño illagoa, ezin-ikusi ta zikoizkeriz betea. Emen, liburuen pakean, nere koldarkeria ezkutaturik bizi nintzan. Alako euskal asmo eder aiek laga bainituen. Oso beera jetxia nengon, ezkontzeko uztean ibilli naiz-ta.

MAISTRA: Emakumezkoak, ain gutxi al gera?

ETXENAGUSIA: Zu bezelakoak osatu egiten dute gizona. Orrelakorik bere garaiean arkitu ez duanak —nere gixa— obe du jarrai ezkongai...

BALDAXAR: (Kasparreri) Kaspar! eutsi akiok Juanitari beste iñork eraman ez dezan.

KASPAR: (Juanitari begiraturik). Ez diat eutzi bearrik. Alkarren artean badizkiagu ikusten ez diran lokarriak.

BALDAXAR: (Algara ta marru aundiak atereaz) Ori ere badegu! Au euskal-eguna ez ezik eztai-eguna ere badek...

(Parrak, esku-estutze ta agurrak).

ETXENAGUSIA: Zorionak...

MELTXOR: Ez diozute itzegiten uzten gure erakusleari. (Ixilduaz)

ETXENAGUSIA: Ezer gutxi geiago. Erri guzia suspertu ta poztu dezutela: alkate, apaiz, neska-mutil ta agure auxe. Zuekin noa. Irizar piztu dezute, goazen Iriberri piztutzera.

OIALA

AMAIA