LENENGO EKITALDIA

        (Baserri-etxe eder bateko eskaratza «Hall» antzera antolatua. Zernai edergallu: ontzi, mai, alki eserleku ta abar. Atze aldean ate zabala baratzara: ta beste ate bana eskui-ezketera. Gertaera oraintsu, Gipuzkoako erri batean).

I. AGERRALDIA

Alkatea ta Etxenagusia.

(Alkatea, gizon jator ta mardula. Lanik egin gabe bizitzeko beste duana. Berrogeitamar bat urtekoa. Etxenagusia jauna, osagille azkar ta otsaundiko diputadu edo aldun izana. Orain langintza biak utzirik bere jaiotetxean, Jauregin, kondaira zarra ta euskera aztertuaz bizi dana. Adiñez berrogeitamar urtetik gorakoa. Mutilzarra).

ETXENAGUSIA: Beraz, ez zabiltzala ondo? Biotzerrea...

ALKATEA: Ori lengo erdirik jaten ez detala. Alaz guztiz, ere barren au (Eskua sabel gañean ipiñirik) ankaz gora dabilkit. Ta otordu tartean ez dedalarik apur bat ere artzen... Ez amarretakorik, ez amaiketakorik, ez ezer!

ETXENAGUSIA: Ordu guziak jateko al dira bada?

ALKATEA: Ezta meriendik ere!

ETXENAGUSIA: Ori eskola-mutillentzat utzi bear da.

ALKATEA: Ez nazu mizkindoia. Txokolate, goxo ta eztigarriak! nai duanarentzat!

ETXENAGUSIA: Bañan apal-aurrean, ez zenuen galduko zuen janalditxoa egiteko oitura? «Sukalde-Klub»en edo «Errotarioa» deitzen diozuten toki ortan.

ALKATEA: Jakiña! Utsa ordea! Betikoa... musean ari geran bitartean lukainka mutur bat edo, odolki-erre bana, ala kaxuelatxoren bat... Nola esaten da, sagardo pixka bat edateko aitzekia.

ETXENAGUSIA: Azkoitiarra al zera?

ALKATEA: Ez jauna ez! azpeitiarra.

ETXENAGUSIA: Ta etxean, apaltzeko garaiean ez zerate alkarri begira egongo?

ALKATEA: Etxean betiko legea egun aundiak ez izan ezkero: sota, zaldun ta errege.

ETXENAGUSIA: Errepublika ere badezu ori urdallarentzat!

ALKATEA: Ez bada. Gure mediku gazteak dionez estea alpertu omen zait.

ETXENAGUSIA: Nere ustez, orain, zuk, agin ta ortzak nagitu bear dituzu.

ALKATEA: Nagitu? Mediku gazteak biotzerrea sendatzeko bizpairu sendakai eman dizkit. Bañan alperrik. Ea zuk zerbait oberik ematen didazun. Gazteak —badakizu—, apika jakin, jakingo dute liburuan ikasitakoa. Bañan, jardun-aldi gutxi, pratikarik ez-da, ez dute asmatzen. Zuk zerbait emango didazu.

ETXENAGUSIA: Edo-ta kendu egingo nizuke. Ez, ez; medikutza laga nuela badakizu. Emen ez naiz bizi-lagun soil bat besterik. Gañera, gure sendagille Agustin, asko ikasia ez ezik begi zorrotzekoa degu. Aren esanera jarrita osasunik badezu saltzeko diña.

ALKATEA: Biotzerrea ta gazitasuna kentzeko zerbait agintzea nai nuke bada.

ETXENAGUSIA: Begira: ez mediku naizen aldetik, adiskide naizenetik baizik, onu bat emango dizut.

ALKATEA: Ezer eman gabe ez ninduzula bidaliko banekien. Ez ditezela izan auts zuritako oriek; ezta alako «pildora» biribillak ere. Ez didate ezer egiten.

ETXENAGUSIA: Errezagoa. Nik barau pizkat egiteko aolkua bakarrik emango dizut. Ez dezu besterik bear ondo baño obeto izateko.

ALKATEA: Gosea...? Ezta alakorik! Berriz ere alpertuko zait estea.

ETXENAGUSIA: Ez da gosea. Otordu bat bakarra —ura ona— egin dezazu amabost bat egunean ta ostera gorputzaldia onera biurtuko zaizu.

ALKATEA: Garizuman al gaude ala? Ez luteke par gutxi egingo «Errotarioko» nere lagunak «Sukalde Klub»en esne edo ur utsa artzen dedala oartuko lutekenean.

ETXENAGUSIA: Lagunak baño osasuna lenago.

ALKATEA: Zu zera, emen ezagutu izan ditudan medikutatik, jan-edanean motz gelditzen zeran bakarra. Mutillak izaten dira sartzen mediku jaunak!

ETXENAGUSIA: Ni ez nazu medikua; izan oia besterik.

ALKATEA: Orregatik bada! Gañera, beti etxean sartuta egon gabe, gizonak ez al du iñoiz bear aparitxoren bat lagun-artean? Zer egitea nai dezu, bestela, erri auetan?

ETXENAGUSIA: Ez dizut ezezkoa esango. Lagun zarrekin biltzea, kontu zarrak oroitzea...

ALKATEA: Ta ardo zarrak edatea...

ETXENAGUSIA: Ta kanta zarragoak abestutzea...

ALKATEA: Ta neskazarrak...

ETXENAGUSIA: Ez! zarra ez da beti obea izaten. Neskatxa aukeran gaztea... Bere garaiean noski. Ta gureak... alkate jauna, alde egin zuen.

ALKATEA: Ez jauna, ez! Gai gaude oraindik; zu ezkongai ta ni alargun. Zeñek daki?

ETXENAGUSIA: Ori esan. Nork daki?

ALKATEA: Baezpada nere biotzerre au «prexkatzera» noa sagardo txurrusta batez.

ETXENAGUSIA: Zaude, zaude! Zure giñoko lantxo bat eman bear dizut ta ark sendatuko zaitu. Azturik nengoen. Gutxinez lau eskutitz bidali dizkidate Donostiko «Euskaltzaleak», esanaz, laister jai aundiak gertu nai dituztela gure errian ta orretarako nere laguntza ta agintari guzienarena eskatuaz. Euskalegun onen bat egin nai dute noski.

ALKATEA: Bazkari aundiren bat bearko dute.

ETXENAGUSIA: Ori ere oso euskalduna da. Guzietatik izango dala uste det. Bazkarik gabe «ez jan, ez lan ta ez jai».

ALKATEA: Alare! Beingoan aitortu bear zenuan ez dagola ezer bazkari onik gabe... Bazkari kontu ta gañerakoak nere gain artuko ditut. Ostalari guziekin ondo bainago!

ETXENAGUSIA: Ederki dago! Orretzaz ere mintzako gera. Begira «Aitorren illobak» gaztigatu didate...

ALKATEA: Zeintzuek, zeintzuek?

ETXENAGUSIA: «Aitorren illobak» au «Euskaltzaleak» artzen duten izen bat da.

ALKATEA: Baita, baita. «Aitorren iztar-lengusuak» ez da ala?

ETXENAGUSIA: Bigar datozela gaztigatu didate.

ALKATEA: Ni ez nazu lengusu orietakoa, bañan errira datozen ezkero, guziok erri batekoak: euskaldunak!

ETXENAGUSIA: Erdi ixekaz erdi benetan egi aundia esan dezu. Jai-eratzalle oriek bada, bigar omen datozkigu ta ordurako zer laguntza emango diegun; bazkaria nun izan diteken ta beste amaika xehetasun olako jakin nai dituzte. Gizaxoak nigana jo dute. Ez dakite ni aspaldian lurra jota nagoala... alperkeri goxoan. Orretarako deia egin dizutet, seitarako, —(Erlojuari begiratuaz) laister dira—, ea guzion artean zerbait asmatzen ote degun.

ALKATEA: Guztion artean, apaiza ere barruan al degu?

ETXENAGUSIA: Deitu egin diot; ez dakit etorriko zaigun.

ALKATEA: Badakizu Erretore jauna, Errotariokuekin ­gurekin— aserretua dagoala. Joan dan igandean sermoiean aitatu omen giñuzen-ta.

ETXENAGUSIA: Zuek Errotario izen ori dala-ta gizona ikaratu dezute; ez daki ondo ez masoiak baizik tripazaiak besterik ez zeratela.

ALKATEA: Jakiña! Zer egin bear dezu bestela erri oietan?

ETXENAGUSIA: Esan dizut; zuretzako moduko lana sortuko dizudala.

ALKATEA: Sortu bada, sortu lenbailen.

ETXENAGUSIA: (Erlojua berriz begiratuaz). Beste iñor ez etorri izatea arritzekoa da. Seirak joak dira. Joxepantoniri galdetzera noa ea norbait azaldu dan (Tinbrea joaz)

ALKATEA: Nik ere Udaletxeraño joan bearra det bada.

II. AGERRALDIA

Lengoak ta Joxepantoni.

JOXEPANTONI: (Etxenagusiaren aspaldiko neskamea ta Jauregiko «etxekoandrea»). (Atetik) Jauna?

ETXENAGUSIA: Ez al da iñor agertu baratzako atetik?

JOXEPANTONI: Ez, jauna. Bañan mediku gaztea, or aurrean, norbaitekin itzegiten dagoala sukaldeko leiotik ikusten det.

ETXENAGUSIA: (Irritsu) Emakumezkoaren eskola leioa izan oi da.

ALKATEA: Sukaldea obe.

ETXENAGUSIA: (Bat-batean zetbaitez oroiturik) Mediku gaztea or dagola? Ez diodala ezer esan, oraintxe oroitzen naiz. (Alkateari) Zaude pitin batean. Medikua arrapatu ta bereala emen naiz. (Bijoa).

III. AGERRALDIA

Joxepantoni ta Alkatea.

JOXEPANTONI: Beorri emen, alkate jauna?

ALKATEA: Bai emakumea!, iñor baño lenago gañera. Onelako zintzoa nazu.

JOXEPANTONI: Zer modu dago alaba, señorita Garatzi?

ALKATEA: Ura ondo, eskarrikasko; ni erdipurdi.

JOXEPANTONI: Zer gertatzen zaio bada?

ALKATEA: Biotzerrea!... Joxepantoni zartzen goaz.

JOXEPANTONI: Gazteagoa da ni bañon ta!

ALKATEA: Zu ez zera gaur goizekoa.

JOXEPANTONI: Beñere baño obeto nago bada. Azkena gaxo egon nintzanean, medikuak ez zidaten asmatu. (Ixillago) Ezta gure nagusiak ere! Ta alaxe Xerapi Goizuetako «kuranderuangana» jo nuen. Eskerrak arengana joan nintzala. Bi egunean aize tzar guziak atera zizkidan; bai belar-ura artu arazi ere. Ta orain, alkate jauna, guzitatik jaten det.

ALKATEA: Guzitatik jaten dezula?

JOXEPANTONI: Baba beltza ta guzi. Ta ainbeste denboran gure nagusiak jan arazi zidan letxua ta arrai pixka bat.

ALKATEA: Nun da Xerapi kurandera ori? Banoake billa!

JOXEPANTONI: Etorriko zaio nai badu. Ostegunero Ernanin izaten da. Bestela nik emango dizkiot belarrak.

ALKATEA: Ori ez det nai bada, belarrak!

JOXEPANTONI: Estomagoan aizeak baditu beatzekin sabelean igurtzi batzuek egin ezkero aterako dizkio.

ALKATEA: Nere gaitza bestelakoa da. Este bat alperra omen daukat ta beste bat itxua. Ta gañera «diabetis».

JOXEPANTONI: Oiek izenak sumatzen dituzte! Bijoa, bijoa Xerapirengana. Emengo medikuak ez dakite ezer.

ALKATEA: Emen ez da iñor azaitzen-ta, orain beintzat, «Sukalde-Klubera» noa; txipiroiak jatea degu. Ederrak gañera, Getaritik ekarritakoak. Nagusiari esaiozu geroxeago etorriko naizela.

JOXEPANTONI: Nai duan bezela. Esango diot.

ALKATEA: (Itzuliaz) A! ez esan txipiroiarena. Gero etortzekoa naizela bakarrik.

JOXEPANTONI: Ondo dago. (Bijoaz).

IV. AGERRALDIA

Etxenagusia ta Migel, mediku gaztea.

(Migel gizaseme egokia, erriko mediku gaztea).

ETXENAGUSIA: (Sartuaz) Emen utzi det D. Justo alkatea; bañan nunbait aspertuta alde egin dit.

MIGEL: Alde egiteko obea degu jaun ori. Ez da erreza berakin asmatzea; kaskagogorrik bada... Orain azkenik gaxotu zanean deitu zidaten; ikusi nuen ondo, gernua aztertu arazi nion ta gero garbi esan ere bai nere iritzia; estetako alako alperkeri bat ta «diabetis» asiera. Guzia jana pixkabat begiratzea zala.

ETXENAGUSIA: Ura jana begiratu utsakin ez zaizu aseko.

MIGEL: Bai zera! Nerekin aserretu zan; ez nau aintzakotzat artzen. Ta arrezkero etxe artara ez joatea naiago nuke.

ETXENAGUSIA: Lasaitasuna errez galtzen dezu, gizona. Gaztea izan. Mediku batek bere buruaren jabe beti izan bear du.

MIGEL: Bai, ni ere buruaren jabe naiz bañan...

ETXENAGUSIA: Zer, biotza? Orduan kezka ori... Garatzi dezu.

MIGEL: Ez uste izan ezer degunik alkarren artean. Noski, bere etxean dala edo bidean arkitzen gerala... ta... askotan itzegin ta lagundu izan diot. Adizkideak gera... atsegin zait.

ETXENAGUSIA: Baita, baita! Zerbait banenkien Joxepantonik esanda. Ez da egun asko aditu niola: «medikua alkatearen alabaren atzetik dabillela».

MIGEL: Ez da egia. Ez nabilkio atzetik, bañan ez naiz igesi joango ere, ikusita-ta urrean egokitzen zaidanean.

ETXENAGUSIA: Ederki, ederki. Ez zaizkit aztu gauza oriek zer diran.

MIGEL: Zer derizkiotzu?

ETXENAGUSIA: Neskatxa egokia dirudi, argia, alaba bakarra, diruz...

MIGEL: Diruarengatik ez zait ajolik. Badakit askok esango dutela txanponen atzetik nabillela.

ETXENAGUSIA: Dirua ez da ezetsitzekoa, gizona, ta jendeen esamesak bai.

MIGEL: Bai bañan... uste al dezu?...

ETXENAGUSIA: Iritzia eskatzen didazun ezkero onu bat emango dizut: ez zaite geiegi aurreratu; astiro zoaz. Utzi urte ta sasoiaren giro ta aldarteak zaletasun ori ondo eldu dezaten. Landare samurrak edozein izotzak galtzen baiditu...

MIGEL: Ez degu ezer oraindik.

ETXENAGUSIA: Agian maitasun gaietan goiztarra izatea obe da. Emen naukazu mutilzarra benetan, ez ezkondua izatez damutua.

MIGEL: Garaiz zaude. Zenbait andrek senartzat artuko zindukete.

ETXENAGUSIA: Ori da errezena. Eragozpena barrendik baidatorkizu. Nere gaztaroa ta nere diru geienak politika «burruketa»n, diputadutzan, irauli ditut ta emen nago nauen bezela. «Len ala, orain ola...

MIGEL: ...Gero ez jakin nola».

ETXENAGUSIA: Gero... ez andre, ez diru ta ez adore. Au da okerrena. Maitasun ta biozkadak, lore ta igaliak bezela, udaberri ta udan, izan oi dira onenak: gorrixka, eze ta gozoak. Udazkenean... mixpirak besterik ez, ta aiek ustelak.

MIGEL: Mixpirak? onak ez badira bada.

ETXENAGUSIA: Nik naiago marrubi ta anpolaiak. Bañan... urrena orretzaz itzegingo degu. Goazen gure arira. Donostiar oriek erri ontan jai aundiak eratzeko asmoa dutela badakizu. Batzordekoak igandean etortzekoak dira ta ordurako zerbait gaztigatu bear zaie.

MIGEL: Ta oriek zer egunetan izango dira?

ETXENAGUSIA: Datorren illean uste det. Iru bider idatzi didate, alegia, aien izenean guzioi adiarazteko: alkate, apaiz, maixtra, mediku ta jende onentxonai; aztu gabe andre ta erriko «señoritak». Gaur aratsalderako deia egin diet ta baiezkoa eman zidaten, beraz laister agertu bear dute. Andreetatik etorriko dira: Oxobiren alarguna, maixtra gaztea... ta... alkatearen alaba... Garatzi.

MIGEL: Orduan banoa. (Abituaz bezela).

ETXENAGUSIA: Geldi zaite gizona! (Besotik elduaz) Ain ikaratia al zera? Bai emakumezkoekin ta bai gaxo-eriekin gizonki joka zazu.

MIGEL: Ta andreak zer nolako lanak egin bear dituzte bada?...

ETXENAGUSIA: Aurreskuan ta ingurutxoan ateratzea gutxi al da? Gañera, euskal paper ta liburuak saltzen ibilli ditezela nai dute. Alarguna aurrei sariak emateko egokienetakoa da. Gero gazteak teatro jaitxo bat gertu lezakete. Gure esana nola artzen duten ikusiko degu, beintzat. Emakumezkoa, euskaltzaletasunean, atzeratuta dago. Ez ditu gauza oriek arduraz ta biotzez artzen.

MIGEL: Zuri ez dizute ukatuko laguntza.

ETXENAGUSIA: Ez zure urteak banintu. (Txintxarri otsa entzun bedi) Atean norbait da...

MIGEL: Norbaitzuek... Joan bearra det ba... (Abotsak entzungo dira).

ETXENAGUSIA: Berak dira. Geldi zaite.

V. AGERRALDIA

Lengoak ta Joxepantoni.

JOXEPANTONI: (Atetik) Nagusia? Emen dira, emen dira. Erriko andrerik goinetarikoak... Oxobinekoa, Alkatearen alaba...

ETXENAGUSIA: Badakit bai; onera sartu ditezela. Bestela... ongi etorria ematera nijoakie (Atariruntz aurreratzen da ta agur ta «zer modu» batzuek entzun bitez).

JOXEPANTONI: (Eser-leku ta ontziak tokiz aldatu nairik). Iru andre batean, mediku jauna. (Berekiko) ia bat betiko emen gelditzen ote zaidan... (Medikua eserita dagoan alkiari bultzatxo bat emanaz) Barkatu, baña bestela esango dute «zer nolako neskame zabarra dagoan etxe ontan».

MIGEL: (Neskamearen erausiari jaramonik egin barik bere korbata-korapillo, illeak ta abar zuzentzen ariko da) (Oarkabe) Bai, bai.

VI. AGERRALDIA

Alarguna, Garatzi, Maistra, Etxepagusia ta Migel.

(Ira emakumezkoak ta Etxenagusia sar bitez. Alarguna berrogei ta bost bat urteko andrea; Garatzi ta Maistra neskatxa gazteak).

ALARGUNA, GARATZI eta MAISTRA: Arratsaldeon!

MIGEL: Baita zuei ere. (Mediku gaztea etorri-berriai urbilduko zaie ta bana-bana eskua estutuaz agurtuko ditu, beste oi diran diosalak egiñik).

ALARGUNA: (Etxenagusiari begiratuki) Etxe onetan euskeraz bakarrik itzegingo bearko degu, bestela...

ETXENAGUSIA: Nere eskerrik beroenak aurretik, ori egiten badezute.

GARATZI: Nik ez dakit ondo-ondo itzegiten, zuek bezela.

MAISTRA: Bai, bai; ederki ikasi dezu.

MIGEL: Ori txalogarriagoa da.

GARATZI: «Txalogarri» itz ori zer da?

ALARGUNA: Izan ere itz berri batzuek sortzen dituzte. Edozeñek antzematen dio!

ETXENAGUSIA: Ez dira itz berriak, zuek aztutako itz zarrak baizik.

GARATZI: «Txalogarri» itzak zer esan nai du bada? (Maixtrari).

MAISTRA: Asmatu, asma. Gauza oso atsegiña.

ETXENAGUSIA: Gizaseme batek zu bezelako andretxo polit bateri beti esan bear diona.

MIGEL: Ez da orrenbeste.

ALARGUNA: A! badakit! Txalogarria... txalo, txalo. (Txaloak joaz).

GARATZI: A! baita, baita (Guztiok par dagite).

ETXENAGUSIA: (Eser-lekuak urbildurik) Eseri zaitezte. Eseri. (Eseritzen dira era ontan gelditurik: Maistra, Garatzi ta Migel alde batean, alarguna ta Etxenagusia bestean).

ALARGUNA: Ez dezute esango, beinik bein, txintxo etorri ez gerala.

ETXENAGUSIA: Egia da. Emendik aurrera emakumezkoekin, nai ta naiez.

GARATZI: Atsegin zaigu jakitea. (Maistrari) Euskeraz, nola esaten da «feminismo»?... emakumeketa edo...

MIGEL: Etxekoandreketa, ez al dago obeki?

ETXENAGUSIA: Biak ere ez daude gaizki. Ori bear degu; emakumezkoen euskaltzaletasuna. Euskeraren alde atxiki ditezela. Au dala-ta, datorren illean, gure errian euskal-jai aundiak egitekoak dira. Bazenekien, ez al da ala?

ALARGUNA: Zerbait aditu degu. Jende asko etortzekoa dala-ta.

MIGEL: Ta ez nolanaikoa: Euskaltzaindia, Eusko-Ikaskuntza, Euskal-Esnalea, Euskaltzaleak, Eusko...

GARATZI: Ene, ori da euskotaldea!

ETXENAGUSIA: Batez ere gaztedi aundia etorriko da.

ALARGUNA: (Bi neskatillai) Orduan erriko neskatxak zorionean zaudete.

GARATZI: Bai, (Parrez) zerbait «tokatuko» zaigu. (Maistrari) Ondo esan al det?

MAISTRA: Esana ez da izana.

ETXENAGUSIA: Orretarako lan pixka bat artu bear dezute andretxoak.

ALARGUNA: Ori esan!

ETXENAGUSIA: Maistrak aurrai erakutsi; euskeraz irakurri ta idazten; antzerki politen bat, euskal-abestiak ea Eliz-etxean jaien bat eratzen ote degun. Ez det uste zure laguntza ukatuko dezutenik.

ALARGUNA: Ederki eman ere. Ez, ez. Oso ondo deritzaigu guztia. Ez da ala, Garatzi?

GARATZI: Bai, bai. Bañan, nik zer egin bear det?

MAISTRA: Neri nexka-mutillai erakusten lagundu. Geldirik egon arazten bakarrik lanak ematen dituzte.

ETXENAGUSIA: Itxoin, lenengo, tokiarena erabaki bear degu. Elizako «Amarrandegia» iruditu zaigu aundiena, ta egokiena.

MAISTRA: Autsak ondo kendu bear aurretik, gero lore ta zurbeltzez apainduaz.

MIGEL: Zuek bertan izan ezkero naiko apainduko dezute.

ALARGUNA: Gazteak, lore oriek zuentzako izango dira.

GARATZI eta MAISTRA: Eskerrikasko!

MIGEL: Mendi-loreak.

ETXENAGUSIA: Loreak ondo daude bañan lenengo autsak astindu ditzagun ta baimena eskatzerakoan Erretore jaunak zer nolako arpegia jartzen dizuten ikustera zoazte. Gaur bertan egin bear dan gauza da. Oraintxe bertan obe. Jaun ori ta ni ez gera oso adiskide, beintzat ez du etorri nai izaten nere etxera ta noski ez nik ere berera. (Neskatxei) Zuek biok ta Migel bazoazteke, garai onetan etxean izan oi da ta baiezkoa emango dizute. Emendik aurrera an bildu giñezke.

MIGEL: Nik gaxo bat ikustera joan bearra det, alare... (Neskatxei) zuei laguntzeagatik pozik joango naiz. Oraintxe bertan nai badezute.

MAISTRA: Goazen bada bereala.

GARATZI: Neregatik bai (Abiturik).

ETXENAGUSIA: Bitartean (Alargunari buruz) biok amen geldituko gara alkate ta sekretarioa etortzen ote diran zai. Ea laister zatozten.

ALARGUNA: Aguro ibilli ta erretore jaunari ondo itzegin.

GARATZI: Entzun nai badigu.

MAISTRA eta MIGEL: Gero arte! (Bijoaz).

VII. AGERRALDIA

Alarguna ta Etxenagusia.

ETXENAGUSIA: Gazteak joan dira. Orain gelditzen gera...

ALARGUNA: Zarrak.

ETXENAGUSIA: Ez andrea. Itz ori españetara etorri zait, bañan bai zera!, ez zera zarra, ni, ainbestean.

ALARGUNA: Bai, bai. Gizonezkoentzat, andreak aguro zartzen gera. Aguro, agure. Zuen asmo ta begiak neskatxa gaztiengana baidijoaz.

ETXENAGUSIA: Ez dezu esango nere begiek pozik begiratzen ez dizutela.

ALARGUNA: Itz ederrak esaten badakizu, barruan bestela uste dezu ordea.

ETXENAGUSIA: Ez andre, ez. Ez nazu goizollanda-azeria. Izanenean, azari zaarra, illea erortzen asia, anka motela ta... eizerako gauza ez dana.

ALARGUNA: Onelako azaririk ez dute beñere arrapagallun atxituko.

ETXENAGUSIA: Gazta ona ipiñi ezkero zeñek daki?

ALARGUNA: Idiazabalkoa izan bearko luke, bestela...

ETXENAGUSIA: Adi zazu, zalea naiz.

ALARGUNA: Ni ere Goierritarra nazu bada...

(Ixillunea).

ETXENAGUSIA: Goierri... Goierritik geiena atsegin zaidana da... zera, sagarra loretan ta... Lierniko elizatxo gain ura. Tokiaren polita!

ALARGUNA: Ara! Lierniko Ama Birjiña. Lenago urtero-urtero ikustaldi bat egitera joaten nintzan, Seguratik barrena oñez. Orain ezin ibilli naiz D. Martin. Eskuiko ankean zaintiratua det. Mediku gazkeak gomazko galtzerdiaz ibiltzeko agindu zidan, bañan alperrik.

ETXENAGUSIA: Gomazko galtzerdia ona da orretarako.

ALARGUNA: Nere anka zearo minberatua, ubeldua ta aunditua daukat. Ikus zenezazun nai nuke. Mediku gazteari erakusteak lotsa ere ematen dit.

ETXENAGUSIA: Nere jakituriaz usterik ba al dezu? Medikutza utzi nuen gero.

ALARGUNA: Berdin da. Galtzerdia ipiñi nuenetik anka okerrago ote daukadan.

ETXENAGUSIA: Ia bada, ikusiko degu. Zerbait egin al banezaizuke aleginduko naiz. Besteak datozen bitartean goazen nere lan gelara, arren, ta X-ixpiaz aztertuko dizut.

ALARGUNA: Goazen bada. (Dijoazelarik). Ez dakizu nere ankak ematen didan lanbidea. Ezin ibilli.

ETXENAGUSIA: Ori sendatu ditekela uste det. (Irritsu) Bestela «trigeminoa» ikutuko degu: Asueroren xistema. (Bijoaz).

VIII. AGERRALDIA

Garatzi ta Maistra.

GARATZI: (Sartuaz) Alper gaiztoan joan gera. Ez al zekien D. Martinek erretore jauna Loiolan zala?

MAISTRA: Nunbait.

GARATZI: (Irritsu) Ta alargunak ta «Martintxok» alde egin digute. Ezta senargaiak balira ere!

MAISTRA: Oriek gauzak dituzu. Baratzara jetxiko ziran prexkura artzera. Itxoingo diegu guztiai. Onuzkero laister emen dira.

GARATZI: Ta Mitxel?... Gaur oso «legor» zegon.

MAISTRA: Gaxoren bat zearo gaizkitu zaio-ta. «Azpilletako» gizona.

GARATZI: Beintzat, ez zigula itzegin nai bazirudin. Lenago ez zan onelakoa. Bañan «San Kristobal»era lagundu zigun ezkero, ta oroitzen al zera aren konbidatu naia? Txokolate, limonada, «helatua» nola esaten da bada?...

MAISTRA: Izozkia. Izotsaren bidez egiña.

GARATZI: Aiek parrak valenciano arekin izozkia eskatu genionean.

MAISTRA: Pipar-erroskilletan, Mitxelek zerbait gastatu zuen bada.

GARATZI: Ta txistutan ere bai; ikusten danez aitu zitzaion guztia. Orduan esan zizkigun kontuak ta abar; emakumezkoen jantzien buruz-ta.

MAISTRA: A bai! Zuk artillezko «jersei» more ura zeramakizun.

GARATZI: Bai, Baionan erosi nuena. Ez zaigu aztu. Bada, arrezkero, Mitxel ez da gurekin etortzen «konpromisoz» ez ezik, bide erdian arkitzen bagaitu edo.

MAISTRA: Ez uste. Joan dan astean, ez al giñan alkarrekin Elberdiñen?... Atzo ere oso atsegin ta aldarte onekoa zegon plazan etorri zitzaigunean!

GARATZI: Bai, bañan ez da lengoa. Gure etxera, aita gaxo egon danean, lau edo bost bider etorri da. Beti al bazuan etxean ez nintzala; organistarengana, zuregana edo norabait joana nintzanean. Zer uste ote du?...

MAISTRA: Badakizu erri txikietan berritsukeri asko izaten dirala ta... ebakitzeagatik.

GARATZI: Bai, erri ontaz aspertua ere banago. Aitatxori esaten diot, Donostira joan bear genukela bizitzera.

MAISTRA: Ez, Garaxi, tamala litzake Errian asko maite zaituzte-ta. Ez zaio jaramonik egin bear bat edo besteren esamesai.

GARATZI: Orain udara igaro arte etsiko det ta gero... ikusiko degu.

MAISTRA: Euskal-eguna laister da ta ikusiko dezu orduan. Egun orretarako soñeko berriren bat josi bearko dizute.

GARATZI: Ez det asmorik. Zertarako?

MAISTRA: Egia da polit askoak badituzula berririk egin gabe. Nik «lutua» orain arte eraman baidet ta ezer gabe nago. Zerbait josten asi bearko.

GARATZI: (Lengo arira itzuliaz) Zer derizkiozu, Mitxel aserretua bezela zegoala?

MAISTRA: Bai zera! Beti da ben zamarra. Orrek egiten dio.

GARATZI: Erri ontan mutillik «bien» ba al daude?... Guztiak dira trikuagoak. Urruti ibiltzea obe.

MAISTRA: Ez emakumea; Paxkual, Iturtzaetaneko bi anaiak. Angel Yanzi ta beste asko. Gañera, Euskal-egunerako erruz etorriko omen da jendea. Emendik egun batzuetara jaiak gertutzera Donostiko mendigoizaleak omen datoz. Beren izenak «Argian» irakurri ditut.

GARATZI: Argia?... Etxean ez degu artzen paper ori ta eman bear didazu.

MAISTRA: Bai, bai. Euskal egun orren beste gora-bera batzuek ere badakarzki.. (Ixillunea) Noruntz joan ote dira D. Martin ta Alarguna.

GARATZI: Baratzara jetxiko ziran. Emen baño giro obea dago kanpoan. Gaur berotu du pixka bat. Goazen gu ere baratzara.

MAISTRA: Nai dezun bezela (Abituaz).

GARATZI: An badaude, betiepein.

MAISTRA: Joxepantoniri galdetuko diogu.

(Bijoaz).

IX. AGERRALDIA

Joxepantoni ta Apaizgaia.

(Oraindik «sotana» gabeko apaizgaia) (Sarturik).

JOXEPANTONI: Zu al ziñan «ixturiantea»?

APAIZGAIA: Bai, andrea, ni naiz. Apaizgai au, da.

JOXEPANTONI: Gaur ez dakit etxe onek zer dirudin?

APAIZGAIA: Nun dira billerakoak?

JOXEPANTONI: Billerakoak? Begira!: lenago alkate jauna izan da; gero mediku gaztea; gero iru andre, bat alarguna, erriko jaia dirudi! Alkatearen alaba, maistra! Ez dakit nun sartu diran. Orrenbeste jende ez zan aspaldi bildu gure etxean!

APAIZGAIA: Erretore jaunak bidali nau. Bera ez ditekela etorri-ta.

JOXEPANTONI: Gaxo al dago gure D. Justo?

APAIZGAIA: Gaxo gaxo... alare Loiolara juan zaigu bere erreuma-ubillo ta guzti. Ta etortzeko esan dit.

JOXEPANTONI: Aguro asko sendatuko luke Xerapi «kuranderak».

APAIZGAIA: Ixilik zaude! D. Justo nola jarriko da, bada, kurandera baten eskuetan. Sorginkeriak!

JOXEPANTONI: Ez enetxoa! Sorginkeriak? Xerapirengana lenago joan diteke medikuarengana baño.

APAIZGAIA: (Parrez) Ja! ja ja!... Loiolatik itzuli dedinean esango diot, ea zer derizkion. «Respice» ederrik aituko dezu. Beraz akelarrera?...

JOXEPANTONI: Larre ta belarretan. Xerapi erremediotan ez bestelakoa da, ta bertso zarretan ere bai.

APAIZGAIA: Bertsoetan! neroni joango natzaio orduan.

JOXEPANTONI: Gazteekin ez du ezer nai.

APAIZGAIA: Zarrak sendatzea zallagoa da. Bañan gauza oriek alde batera utzirik, nun dira jaun andreak ta etxeko nagusia?

JOXEPANTONI: Batek al daki? Etorri dira, joan dira. Ez dakit etxean dauden ala etxea utzik dagon. (Adi adi) Orain ere atean norbait da bada. (Ateruntz aurreratuaz).

APAIZGAIA: Bat baño geiago ere.

JOXEPANTONI: (Atetik) Ta ez edozein. Alkatea sekretarioarekin. (Beronei) Aurrera, alkate jauna ta konpañia!

X. AGERRALDIA

Lengoak, Alkatea ta Sekretarioa.

ALKATEA: (Joxepantoniri) (Apaizgaiari) Arratsaldeon! Emen naiz berriz Joxepantoni.

APAIZGAIA: Ongi etorri, alkate Jauna.

SEKRETARIOA: (Ezetsiaz) Ola, apaiz... apaizkume!

APAIZGAIA: Umea ez. Gaia. «Distinguo». Ez da berdin.

SEKRETARIOA: «Eskolastikoa» atera da.

ALKATEA: Deitu zaiozu nagusiari bada.

JOXEPANTONI: Banoa, jauna. (Bijoa)

ALKATEA: (Beste biai) Zertan gera?

APAIZGAIA: Ba, alkate jauna, D. Justo erretoreak bidali naula, bera ez zitekela etorri-ta.

ALKATEA: Zurekin artuemanak izatea naiago degu. Gazteekin, gazteekin.

APAIZGAIA: Eskarrikasko bañan, D. Justo etorri izan balitz obe. Nere irizbidea motza baida. «Kriterioa...»

SEKRETARIOA: Balmes «modatik» joan zan gizona.

ALKATEA: «Pilosopokeriak» utzi itzazute, ta ea jaien kontu ori erabakitzen degun. Bestela gure «Sukalde-Klub»en pakean egoten ez gaituzte utziko. Oraintxe, txipiroi batzuek jaten arin nintzala, Donostitik datorren beste «papera» artu degu, «Euskaltzaleak»-edo bidalia. Bertan, bederik «angula» batzuek bidali izan balituzte.

SEKRETARIOA: Bañan ezin ontzat artu diteke legeak agintzen duan «tinbrerik» gabe dagoalako.

APAIZGAIA: Angulak?... Zuk gordiñik ere kilo pare bat jango zenituke-ta.

SEKRETARIOA: «Agiria»rengatik diot. Tinbrerik gabe dagoala.

APAIZGAIA: Ez da akatz aundia.

ALKATEA: Aundiagoak jaten badakigu.

SEKRETARIOA: Ez det esan nai utsegite txiki orrengatik agiria otarrera bota bear degula. Orain, orrelako jaietan istillu ta zitalkerik gerta ez ditezen ardura aundia artu bear degu. Lenengo, legeak agintzen du Gobernadorearen baimena nai ta naiezkoa zaigula, alkate jauna!

ALKATEA: Lendabizi jaiaren gora-bera jakin dezagun.

APAIZGAIA: Meza nagusi eder bat abestutzekoak dirala badakit. Izlari otsaundiko bat ekartzeko dabiltzala ere bai.

SEKRETARIOA: Zera... Kastelar. Meza nagusia? igandero izaten da. Ta sermoiz... aspertuta gaude.

ALKATEA: Utzi asarreak ta erabaki bear degu «Ayuntamentuak» osoak meza ortara joan bear duan ala ez.

SEKRETARIOA: Neregatik ez litzake azalduko.

APAIZGAIA: Bada nik uste det, ez bakarrik erri katoliko bat dalako, gizalegez ere ta jaiei aunditasuna emate arren Udal guziak azaldu bear lukela.

ALKATEA: Emen zeñek agintzen du? (Parrez) Bazkaltzera bagoaz mezetara ere guziok joatea da nere iritzia...

SEKRETARIOA: Ondo dago. Orain lege berri asko dira ta utsegin ez dezagun Gobernadorearen baimena aitatu det. «Estatuto Munizipalak».

APAIZGAIA: Estellakoa (Lizarrakoa) bear degu.

SEKRETARIOA: Erromatik azkatuta.

XI. AGERRALDIA

Lengoak, Etxenagusia ta Alarguna.

(Etxenagusia ta Alarguna sartuaz).

ETXENAGUSIA: Emen zeratela erriko nagusiak. Barkatu itxoin arazi badizutet.

ALARGUNA: Arratsalde on, jaunak! (Alkarren artean agurtuko dira eskua emanaz).

ALKATEA: Emen naiz berriz.

SEKRETARIOA: (Alargunari) Zu ere emen Doña Maria. Zer modu?

APAIZGAIA: Jaungoikoak diela arratsalde on!

ETXENAGUSIA: Eseri nai dezuten lekuan? (Eseritzen diran bitartean Etxenagusia, Alkate ta Sekretarioa izketan ariko dira ta Alarguna ta apaizgaia bere aldetik.)

ALARGUNA: Noiz eman bear dezu lenengo meza?

APAIZGAIA: Emendik iru urtera Jainkoak lagun ta Obispo jaunagandik ordenak irixten baditugu beintzat.

ALARGUNA: Ta «sotana» noiz jantzi bear dezu?

APAIZGAIA: Datorren urtean «gonekin»...

ALARGUNA: Orra zeñen ederki! Bada meza berrirako ama bizirik ez badezu nik «madrina»tzat egingo det. Pozik gañera.

APAIZGAIA: Eskerrik asko Doña Maria. Urruti dago oraindik nere meza berria, alare milla esker ta eskeintza gogoan artuko det.

ALARGUNA: Ta meza emandakoan bereala izaten al dezute eskontzak bedeinkatzeko baimena?

APAIZGAIA: Bai andrea, bai; sakramentu guziak emateko baimena. Ta oien artean eskontzanarena. «Sacramentum hoc magnum est, ego autem dico in Christo et in Ecclesia»...

ETXENAGUSIA: (Alarguna ta Apaizgaiaren alkarrizketa etenaz) Zuek ere adi zazute.

ALARGUNA: Esan, esan!

ETXENAGUSIA: Emen ari giñan euskal-jai orretarako zerbait asmatzen. Ayuntamentuak laguntza ez duala ukatuko uste degu.

ALKATEA: Diru askorik ezin emango degu.

SEKRETARIOA: Baimena ematea ez da gutxi, zer nolako jai diran jakin gabe, zeintzuek tartean dabiltzan ta, ta... Gero, gobernadorearekin kontuak! Sekretario gizajoa obendun!

ETXENAGUSIA: Gu ez al gera tartean? Batzorde edo komisio bat jarri dezagun, Alkate jauna, medikua ta ni ere, nai badezute izendatuaz. Edo besteren bat.

SEKRETARIOA: Ori ala bada ixiltzen naiz. Ez dago zer esanik.

APAIZGAIA: Barkatu! Nik uste det batzorde orretarako (Alargunagatik) Doña Maria izendatu bear zenutekela.

ALARGUNA: Ni? Ez, ez!

ALKATEA: Bai, bai!

ETXENAGUSIA: Ederki dago ori! Doña Maria sar dedilla.

SEKRETARIOA: Kontzejal ere ez luke gaizki emango. Urrengo txandako gogoan artu bear degu.

ALARGUNA: Eskerrik asko bañan ez nazazutela istillutan sartu arazi. Alarguna naiz eta pakean bizi nai nuke.

ALKATEA: Oraingoz, Euskal-eguneko batzordean sartuko zaitugu ta zure lana ongi betetzen badezu alkatetza ere utziko dizugu emakumea! Ez al da ala, apaizgai?

APAIZGAIA: Ez dago eragozpenik Elizaren aldetik.

SEKRETARIOA: «Estatuto Munizipalek» emakumezkoai, eskubidea eman zien. (Zirikatu naiaz) Ta lege zarrak apaizak batzarretara sartzea galerazi egiten zuan.

APAIZGAIA: Ez apaizik bakarrik. Baita letradu ta sasi-letraduak ere.

ETXENAGUSIA: Jaunak barkatu, urrena itzegingo dezute orretzaz. Ez zagun orain astirik galdu. Nere iritzia ontzat eman dezuten ezkero batzordea izendatuko degu. Batzordean emen gauden guztiok jarri gaitean ta gañera. Medikua, ta Maistra ta (Alkateari) zure alaba.

ALKATEA: «Konprome!» gure Kaxiano kontzejalak esaten duan bezela. Ta au entzunaz batzarra amaitzen degu; «sesioa» jarri baño len.

APAIZGAIA: Ni ez naiz iñor, dakizuten bezela, ta erretore jaunari adieraziko diot.

SEKRETARIOA: (Ixekaz) «Domine non sum dignus».

APAIZGAIA: Apaiztegiko kutsua ez zaizula joan ezagun da.

ALARGUNA: Bañan, apaizgaia izan al zera? gizona!

SEKRETARIOA: (Lotsatua) Izana bakarrik.

ETXENAGUSIA: Beraz, ontan gelditzen gera.

ALKATEA: Bai gizona! Ta urrena euskaltzale «illobak» etorri ditezenean otsegin. (Erlojuari begiratuaz) Gaur baño ordu obean izan dedilla. «Errotarioak» gure lantxoak izan oi ditugu.

ETXENAGUSIA: Datorren igandez datozela gaztigatu didate ta derizkiozuten orduan biltzen al gera.

ALKATEA: Meza nagusi ondoren ongi al datorkizute?

APAIZGAIA: Neri oso ederki.

SEKRETARIOA: Alkate jauna, oroi zaite garai ortan «sesioa» izaten degula. Ez dago legea kentzerik.

ALKATEA: Zuk noiz nai «sesioa» jartzen dezu, «sesiante» ez bestena! Ta eskubidea dedanez egun orretakoa astelenerako utziko det. Emen Doña Mariak esan bear digu ondo al datorkion. «Se levanta la sesión» (Abitu naiaz)

ALARGUNA: Zuek nai dezutenean. Meza nagusi ondoan dala?, ondo deritzait. Ez dedilla beintzat iñor asarretu. Ez da sekretario jauna, ta Angel.

SEKRETARIOA: (Koipe-jario) Eskerrik asko. Zure oñetan jarria naukazu andrea.

APAIZGAIA: (Irritzu) Ni ezin berago.

ALARGUNA: Oso atsegiñak zerate guziok. Orduan (Zutituaz) igande arte.

ETXENAGUSIA: Dagoaneko, bazoaztela. Ateraño lagunduko dizutet.

ALKATEA: Ez mugitu guregatik! (Alargunari) Etxeraño lagunduko dizugu.

SEKRETARIOA: Baita arago ere!

ALARGUNA: Eskerrik asko «konpañiagatik». Ez neregatik nekerik artu.

APAIZGAIA: Ez al diegu itxoin bear bada, Señorita Garatzi ta Maistrari?

ETXENAGUSIA: Ez datoz onuzkero!

ALKATEA: Nere alaba ori beti berandu.

ETXENAGUSIA: Ez jauna! garaiz etorri dira. Guk bidali ditugu erretore etxera D. Justorekin itzegitera.

APAIZGAIA: Alperrik joan dira On justo Loyolan da-ta.

ALKATEA: Urrenarte bada!

ALARGUNA: Agur!

SEKRETARIOA: Arratsalde on! (Bijoaz Etxenagusia ta Apaizgaia ez gañeko guziak ta auek atera lagunduaz emen egongo dira besteak eskutatu arteraño.)

XII. AGERRALDIA

Etxenagusia ta Apaizgaia.

ETXENAGUSIA: Ez dakit billera ontatik zer atera diteken. Erri onetan alkarren artean aserre izaten gera. Ez dakit...

APAIZGAIA: Etorri dira beintzat ta zure deia ongi erantzun dute. Orain, zuk gauzak ondo zuzendu bear.

ETXENAGUSIA: Or dago, bada, korapilloa; nere buruan det uzte gutxi, aspertua bainago. Ta kemenik ez berriro erri lanean asteko. Zortzi urteko diputadutzak, amar urte Buru-Batzarrean, ta betiko asarre, burruka ta nere etxearen erdi-ondamenak, gizon bulartsuenaren indarrak ta gogoak makaltzeko diña badira.

APAIZGAIA: Zure jatorriak ta euskerak ori ta geiago eskatzen dizute ta oraindik kemen aundiak dituzu biotz ortan.

ETXENAGUSIA: Toki onean.

APAIZGAIA: Gaur Aita Gibelalderi bezela, egunen batean Irizar guziak gorasarrea egingo dio «Etxenagusia» aundiari.

ETXENAGUSIA: Zaude ixilik! Merezi izanda... Egin onaren txaloak... paloak.

APAIZGAIA: Goiz ala berandu erriak esker ona agertzen dute.

ETXENAGUSIA: Goazen, goazen barrura. Ala bearko. Oraintsu bukatu dedan Gibelalde Aitaren kondaira erakutsi nai dizut... (Abituaz).

OIALA