BIGARREN ATALA

(Mendiriko nasa batean, lenengo atalekoan ez. Barrenaldean mendi bat agiri da. Mendi onen barrenean dago badia. Ikieslen eskubitik dago nasara bidea).

LENENGO AGERRALDIA

LAITIZ, BERA BERATARA.

LAITIZ: Izarrik izarrena, iparrerri otzetako sumeta guztiak, batera ketan asita, illundu ezin didaten izarra, Basili. Ez Aldebaran, ez Sirio, ez Artizarra begiztatu ezin nituen gau illun beltz aietan, maite, nere eder ori, ikusten indudan; eta ire irudi planta zonan nere itxasbideko argia.

        Ordea eguzkiaren goitasuna negurtzerakoan, betaurreko beirakietan agertzen intzakidan, galantik, ta ire argiak ostargia itzalirik, eguteragoa galduaz, bertatik aingeruren batez, Mendiriko kai-kalean, ire ta nere burua ikusten nizkan: i saregiñen, zorigiñen ni ari giñala, ta arratsaldean Arizpen itsusoiñua entzuten ta alai krisketan. Oro, bide egiñik, guri begira ta andiesten ari ziran.

        Laster Sunderlandgo kale zabaletan arto mamizko arpegidun gizandre aiek, ire txaran-begi, urki-soin eta itxastxori-ibilkera nabaritueran, alkarri galde egingo diete «nor degu nasa betean datorren andre gazte, txairo, lirain, apain, eder, malota ori? — An, urrutitxo agiri dan ontzi lau tantaidun artako buruaren emaztea» erantzungo du norbaitek.

        Geroxeago, nere guraso zaarrengandiko ondasunai, nere izerdiazkoak gaiñeraturik, lurriñontzi ikusgarri bat erosi dezadan aldian, Basili izentzat ezarriaz, itxaso ugarotsu eskerga guztiak igarota, kaitzarrik kaitzar iri andi ta ospetsuenetara burua erakustera bidaliko det, Ludiaren bost aldeetan zabal izan dadin nere maite orren izen eztitsua: Basili.

BIGARREN AGERRALDIA

MAKOLIN, LAITIZ, ORTZURI (IXILLIK) ETA MINZORROTZ.

MAKOLIN: (Laitizi). Joateko esan du.

LAITIZ: Zer dek, txiki?

MAKOLIN: Kontzek dio bereala joateko.

LAITIZ: Zein Kontzek?

MAKOLIN: Kontze Minzorrotzek.

LAITIZ: Nora?

MAKOLIN: Beraren etxera.

LAITIZ: Aitzera lanpernatarako nagoela ta bazkalondoan banoakiola: bizkor ibilli.

MAKOLIN: Saritzat zigarrotxo bat ta pizturik (Laitizek zigarrotxo bat eman bezaio ta arrast bat berazeki). Milla esker (Eskuak pozez igortziaz).

LAITIZ: Nai al dek egunero nereganatu...

MAKOLIN: Bai, jauna.

LAITIZ: Ezkutitz bat eramateko?

MAKOLIN: Nori?

LAITIZ: Eztakik? Berari. Basiliri.

MAKOLIN: Ta egunero bat, e?

LAITIZ: Ta pizturik.(Makolin krisketan bijoa). Zertarako nai ote nau Minzorrotzek? emaztegaia ikusteko ez ote? bai noski. Aitzak: gorde ongi zuen lapa, lanperna ta karrakailak. Guztiak eztute nere maitearen begirakunetxo baten domurik. Kontze Minzorrotz banoakizu, ez ordea zure musker-begi oiek ikustera. (Ortzuri, zapia begietan duela, negarrez igaro bei). Zer den, Basili, negar egiteko? Ire etxerako asmoa ninan. Zer den, zer den? Kontzek garrazkeriaren bat esan al din? (Ortzuri bijoa).

MINZORROTZ: Garrazkeriak zerorrek bear zinduzke, dei egin ta ere etzatozelako. Aitzean emaztegaiak atxitzen al dituzute?

LAITIZ: Ze berri degu, Kontze?

MINZORROTZ: Basiliren biotz zailla beratzeko, bitxi bat naiz soiñeko ederren bat erosi bear degula.

LAITIZ: Bi bear badira ere, ez atzeratu; erosi len bai len urrezko bitxi eder oiek ta jostunak ar bezaio bere soin liraiñaren negurria ta oiala goien goienekoa izan ditela.

MINZORROTZ: Ta au? (Beatzez dirua ezagutarazi beza).

LAITIZ: (Laitizek sakeletik katanarrua atera ta aratuaz). Berealaxe zatoz nere etxera ta izango dezu.

MINZORROTZ: Goazen.

LAITIZ: Kontze? nola da Basili negarrez egotea?

MINZORROTZ: Tzzzzz! emakumeen negarra! jajajajaja.

LAITIZ: Nola, nik itz egin eta ark ez erantzutea?

MINZORROTZ: Emakumeon negarra negarra al da?

LAITIZ: Elizan doneak ikusten bezela, ni kalean ikusiak Basili poztu oi zuela!

MINZORROTZ: Orrelaxe esan zidan berdantzat.

LAITIZ: Nola liteke beraz...?

MINZORROTZ: Nola? Zaude pixkat. Oskoroa, izkairik ikusgarriena dalarik gaurik gau, beti al dago giro oneko, izartsu, intz-urtika eta urdin?

LAITIZ: Nere ost eder onek, nundikoak ote ditu beronen ostargia illundu dieten odei beltz-beltz malkotsu oiek?

MINZORROTZ: Begira, Laitiz. Guk, Amok, etxaldean sua erdi illik, ogeak eragin gabe, erratza nagi zokondoan ikusirikan, beti oi dauzkagu begietan itxasaingiraren soa ta ezpaiñetan itz negar-edaleeak.

LAITIZ: Itxasaingirak bezela gaixoari! Banoakio. (Joan nai du).

MINZORROTZ: Zatozkit onera, buruxko.

LAITIZ: Zertara? Naiago det arengana joan.

MINZORROTZ: Ezkontzegunerako bosteun dukat agindu bear dizkidazu.

LAITIZ: Berdantzat baietz esan nizun.

MINZORROTZ: Eta gaiñera zuek nerekin bizi izatea. (Laitiz isillik). Zer diozu? (Ixillik luzaroago). Zer diozun. Zer?

LAITIZ: Ta atzerrietara bear bagendu?

MINZORROTZ: Ni ene atzerrietara.

LAITIZ: Ta Basilik nai ezpalu? (Mendigaiñean sua).

MINZORROTZ: Senarrak nai baldin badu, zer du gonadunak zer oartu ta jarki?

LAITIZ: Begira... ona... bainan... (Mendian bigarren sua).

MINZORROTZ: Bai ala ez. Ezetza bada, beste batek eramango du elizara nere neskatxa eder au.

LAITIZ: Ez, ni bizi naizen artean.

MINZORROTZ: Nerau albotiko nuelarik. Esaizu; bai ala ez.

LAITIZ: Bai (Mendian irugarren sua).

MINZORROTZ: Itza, itz?

LAITIZ: Itza, itz; Laitiz deritzaidan bezala. (Minzorrotz bijoa).

EMAKUMEAK: (Arinka sartuta). Sua, sua, sua, sua. Minzorrotzen biragoak dakar ekaitz gogor au.

LAITIZ: Zer dezute, emakumeak?

MARI BATI: Orra Teles gaixoari Minzorrotzek jaurtikiriko biragoa.

LAITIZ: Kontzek! Telesi!

MARI BATI: Belaun billoizen gaiñean.

LAITIZ: (Minzorrotzi deadarrez). Kontze, Kontze. (Kontzeren atzetik bijoa).

IRUGARREN AGERRALDIA

EMAKUMEAK, MUTIKOAK ETA GEROAGO TXILI

(Mutikoak bi lerrotan, burutsik, ager bitez. Aurretik Makoliñek gudoial bat zurrun batean bekar. Letainia oiu eginda bijoaz itxasaldera, geroago berriz agertzeko).

<-f-,>ARI ANDRES: Or dira mutikoak.

MARI BATI: Goazen gu ere elizara, salbetara.

EMAKUMEAK ELIAN: Goazen.

AURRAK: (Lerro batekoak).

                Erruki gaitzatzu, Jauna.

                Erruki gaitzatzu, Kristo.

                Erruki gaitzatzu. Jauna.

                Kristo, entzun guri.

                Kristo, adi egon guri.

AURRAK: (Beste lerrokoak).

                Erruki gaitzatzu, Jauna.

                Erruki gaitzatzu, Kristo.

                Erruki gaitzatzu, Jauna.

                Kristo, entzun guri.

                Kristo, adi egon guri.

                        Erruki gaitzatzu, Jauna, arren.

                Zeruetako aita Jauna

                Seme, Ludiaren Erosle Jauna

                Espiritu doatsu Jaungoikoa

                        Otoitz egizu guretzat.

                Andre Maria dontsua

                Jaunaren sortzaille dontsua

                Neskatsen neskatsa dontsua

                Kristoren Ama

                Jainkozko doiaren Ama

                Ama oso garbia

MUTIKO GUZTIAK: Otoitz egizu guretzat, otoitz egizu gure Aitentzat (Bijoaz aurrak).

MARI BATI: (Elizatik beste emakume batzuekin datorrela). Baita Idurriko agure bat ere, Minzorrotzek gaur bezela biragoa jaurtiki ta urrengo illuntzean gaztainadar batetik erori ta il zan.

MARI ANDRES: Egurengo bei bat beste birago batez, tximiztak jota bezela, garbitu zan.

EMAKUMEAK ELIAN: An dator Txili antxintxika. Txili, Txili, Minzorrotzen ekaitza, laster al dator?

TXILI: Minzorrotzena ez, nerea baizik; nik odeiertzean izar-argitan ikusi dedana. (Mari Batiri). Ire neba txaldan Arizabalek den, Mari Bati, erru guztia. (Mari Bati negarrez). Begira dezala Artzaiña ta Iru Erregeak keiñuka ote dabilzan. Bizardun aurra! Izarrak karkar zebilzela! Negar ere gaur Mendirin egingo dezute.

MARI ANDRES: (Nasertzetik). Bi aizoial agiri dira.

BATEK: Iru.

BESTE BATEK: Lau. (Txili lasterka bijoa nasertzera. Emakume guztiak bijoaz beraren atzetik. Betaurreko luzeaz so egin beza Txilik).

TXILI: Oro daude etxera begira.

MARI BATI: An dator kurutze gorridun aizoiala.

EMAKUME BATZUEK: Batzuek Getarialdera doaz.

TXILI: (Inguruan dituen mutikoai). Ken emendikan, aurrak. Zoazte gizonen billa. Atera elpide-ala. (Urrengo itzok diozkin artean atera bezate Laitizek eta beste gizon batzuek elpide-ala. Bertan sartu ta bijoaz badiara). Abant oraintxe, Juan Blas, barrena. Geldi, Berdel. Abant, gizonak, gogoz. Artzabal, kemen; ebaki zak ugin gaitz zakar ori. Abant, seme, laztan orrek. Lagunak, aup! Atzena, aup! aup!. Ederki dijoa. (Emakume batzuek intzirika. Oro intziri ta karraisika, Artzabalen ugarikak tirabira egieran).

EMAKUME BATZUEK: Otoi, jauna, arren-bai-arren, itxasoko Jaun altsu orrek atera itzatzu ugin artetik gure gizonok, aur etorrigabeongatik.

TXILI: (Estu ta larri). Laitiz, Laitiz.

MARI BATI: (Mutikoai). Otoitz, aur maiteak.

MUTIKOAK: (Belauniko). Guk eztegu indarrik aski...

EMAKUMEAK: Laitizek elpidea eramango du.

MUTIKOAK: Aitok ugin artetik atera al izateko. Gure aingeru onak bijoaz gaixo orrengana...

EMAKUMEAK: Gu errudunok, ezpagantzuzkizu...

MUTIKOAK: ...ta baretu bezate itxaso apartsua; Arren, Jauna...

EMAKUMEAK: ...O Jesus, aurzale zaitugun orrek, errugabe diran aur zuk emanok entzun itzatzu. arren, biozberaz.

MUTIKOAK: ...ta gaurgero gu ere onak izango gera. (Ortzuri Minzorrotzen eskutik burua jaregin-eziñik).

ORTZURI: Utzi neri.

MINZORROTZEK: Bai, joadi ta atera zan ire Illeder ori. Ja jai!

MAKOLIN: Bi dakarzki Laitizek.

SERENO TXILI: Itorik.

MAKOLIN: Itorik ez. (Laitizek Artzabal beso artean tarrastaka bekar ta nasa gaiñean utzi beza; gero bekar Teles ta au ere luze-luze utziko du. Artzabal erdizka jaiki bedi ta, Mari Batik eta bi mutikok lagunduta, astiro bijoa. Laitizek Telesen bularrean belarria duela).

LAITIZ: Biotza geldi du.

TXILI: Artzabal. (Txapela ortz-artean duela negarrez bego. Ortzuri illeai tiraka).

ORTZURI: (Urduri-urduri). Ken, ken, balbe zakarra; ori eztek irea. (Telesen ondoan auzpez, beronen esku ta masaillak igozten).

MARI BATI: (Txiliri). Beste bi gorpu ondartzan. (Emakume ta mutiko, oro, ondartzara bijoaz. Telesen oiñak besarkaturik, arrizkoa bezela, bego bere ama Mari Andres. Txili, beti txapela ortz artean duela. Laitiz, soiñekoetatik ura dariola, burusik illari begira. Ortzuri, Telesen esku ta masaillak igortzita, jaiki bedi ta poz-pozik esan beza):

ORTZURI: (Zoraturik). Ori! Jajajajaja. Ori dala Teles, ori Jajajajaja! Teles arrizkoa al da, Txiliren seme, neretxoa? (Itxasoari begira). Aup, aaaup! Euskaldun emakume gaixoen malkoz bizi aizen alarguntzaille, errai-gogor, itxasotzar gaizkin ori! Nun dek ik, balerik ere, nere Illeder bezain arrain eder galantik? Or abil gero, aparra darikala, nere espa andiz. Emaidak orain-bai-orain nere gordaillu domutsu ori, nerea det-eta. Aaup, aaaup!

MARI BATI: Txili gaixoa: beste lau illotz ere an dituk. (Itxastxoriak egaz bebilz).

BATEK: (Txiliri). Beste lau geiago.

MARI BATI: Zer diok, Txili?

TXILI: (Bakarrik izketan bezela). Seme bat izan, ta ito!! Alabatxo bat izateko, ta berau zoratu!! (Oskorora begira). Jauna, orren gaitkiña nauzu? (Gizon batzuek baiartak eskuan dituela igaro bitez agertokian ondartzarontz. Lau betoz, baiarta ta guzti, Telesen illotz billa. Txili bijoa semearen ondorik, burutsik. Mari Andres, kordegabe bezela, agertokian auzpez gera bedi. Ortzuri itxastxoriai begira).

MAKOLIN: (Mari Andresi, besondotik oratuaz). Teles badaramate.

MARI ANDRES: Nora? O seme berdingabea!. (Biok bijoaz).

ORTZURI: (Itxastxoriai ogia nasatik jaurtikiaz). Itxastxori gosetuak: nere maite laztana ere gose det oraingo. Tori ogia eta zoazte kalara ta esan begira nadukala. Aizegabe badaude, zoazte oro ta egazka aizea gelditzaka eman Artzabalen ontzitxoari. Kurutze gorri bat du aize-oialean eta barrenean mutil eder bat, Ludian batekoa. Zoazte, ekaitz-iragarleak.

APAIZA: (Ikusten eztirala). Miserere mei Deus.

ORTZURI: Nor il zait neri?

APAIZA: Secundum magnam misericordiam tuam.

ORTZURI: Nor il zaigu? (Elizaldera begira). Txilin, gezurrik mingaiñean eztezuten txilin ozenak: esan neri, arren, gizon ala emakumea dan il dana. (Batera ta bestera bebil urduri).

APAIZA: Et secundum multitudinem miserationum tuarum dele iniquitatem meam.

ORTZURI: (Kale-artean sartuaz). Illeder, gora Jaungoikoaren izenean.

(AGERTOIALA ASTIRO BEERA).

BIGARREN ATALAREN ATZENA