LENENGO ATALA

        Basojaun bizi dan mendiko leitza edo zuluan barrendik antzokiyan agertzen da; atze aldian leitzak zabal aldera dun ateera. Zabala illargiz jantzia dago. Barrenen eskubitara su tokiya, egur aundiz su puxka batekin; beste aldian garo-oya.

LENENGO AGERRALDIYA

SANTZO, bakarrik

(Aizkora ta beste izkilluk arkaitz batian
zorrozten ari dala, zapiya jasotzian Santzo agertuko da;
bitartian berekiko abesten du).

                Mendi gañeko arkaitz aundiyan

                Eginda bere kabiya

                Arrano beltza azkatasunez

                Inguraturik bizi da

                Bere egatzak zabaldurikan

                Austen du zeru garbiya

                Baleuzka legez bere mendian

                Lurreko pixti guziyak.

                Indartzu, azke, zabaldegiyan

                Ederto oi zera ibilli

                Goi zabal ortik beko aldera

                Egin zenezake irrintzi

                Kate ta burni astun tartian

                Zuk ez dezula nai bizi

                Zure kabira mendeatzallerik

                Ez dala oraindik iritxi.

(Ate aldera joan da begiratuaz).

        Luze iritzita nago.... bestetan baño berandugo izan arren nere aita ez dator.... bañan ez dago bildurrik, bere biotz ta indartasunez eragozpen guziyak garaituko ditu.

(Utzitako lanari jaraitzen diyo len bezela abestuaz)

                Arrano beltza menderatuta

                Katez lotu nai dubenak

                Mendigañeko arkaitz aundira

                Iyo biarko du neketan

                Betor onara, diyo arranoak,

                Gelditu gabe kezketan

                Nere biziko azkatasuna

                Ez det galdu nai ezertan.

        Bañan, zer aditzen det?... atean norbait dabillela esango nuke..., piztiren bat ote da?...

(Atera ta Intz arkiturik eskutatik
elduta indarrez barrena dakar).

2. AGERRALDIYA

SANTZO ta INTZ

SANTZO: Ja, ja, ja... auxen da pizti edera eizatu dedana... ja, ja, ja...

INTZ: Santzo... baño Santzo, utzi nazazu... arren Jainkoagatik... uzten ez banazu ilko naiz...

SANTZO: Mirabe polit bat bein biar gendun zulo ontan...

INTZ: Joaten utzi nazazu; ez naiz geyago etorriko...

SANTZO: Ez dezazula bildurrik izan, Basojaun ez da oraindik etorri, ta badakizu ni ona naizela.

INTZ: Bai, baño zure aita noiz nai etorri liteke ta, emen arkitu ezkero, biyok illgo gaitu.

SANTZO: Ez, ez da oraindik etorriko,.. ordu ontan gure zulo aldera zertara etorri zeran esan biar didazu... eguna oraindik aldi luze batian ez du zabalduko...

INTZ: Ardik zaintzera jeki naiz...

SANTZO: Ez, ortarako goizegi da... gañera arditatik gure zulora bide luzea dago. Nik zutzaz senti dedana zuri nigaz gertatze ote zaizu?

INTZ: Zer senti dezu bada?

SANTZO: Neonek ere ez dakit... Txikik giñanian bein baño geyagotan aurreko ariztiyan jolas aldi luzeak alkarekin egin giñuzen...

INTZ: Bai... ta neri aitak gogor ekiten zidan orduan, esanaz «ez al dakin mutiko ori Basojaunen aurra dala ta oik guziak alde gaiztoko ta etsayan jatorrikoak dirala?» ori aditzian ni asko bildurtzen nintzan.

SANTZO: Zu azi ziñan, ta ni ere bai... geroztik ez det zurekin jolasik egin, bañan ikusi bai, egunero ikusten zaitut... goizean ardi ta bildotxak artu ta larrera zuazenian ez bada, illunabarrian bildotx ta arditxuak bildu ta etxera zatozenian arkaitz tarte batetik begira an nago. Nere gogoa zugan da beti, ta etxean ta mendiyan, lan, eitza t'atseden alditan egunez ta gabaz, esnai t'ametsetan nere burutik ezin kendu zaitut... beti, lozorruan bezela, nere begien aurrian zaukat. Barrendik datorkit zureganako deya; zureganako leloa, zureganako naitasuna, zu gabe ezin bizi ninteke.

INTZ: Txoraturik naukazu, Santzo... orixen bera da nik zuregan senti dedana. Zure oroitzak alaitasunez biotza betetzen dit, zure pozak poztu ta zure estuasunak estutzen naute; zu gabeko onik ez det.

SANTZO: Ene maitia!

INTZ: Bañan nik beñere entzun ez nituan gauzak zure aotik gaur entzuten ditut, egundaño senti ez nituan dardar eztitsuak biotzian ditut; oraintxe bertan naitasuna zer zan ez nekien; bañan zure itz legunak, zure biotz mugira leyalak ortze berriya nere arimari zabaltzen diote, nere begiyak egun berri batera gaur zabaltzen dira zure bidez... zorionekoa izan bedi gaurko gau eder au.

BIYAK: Gure naitasunian ain aldi motxa igaro arren, bere biarrian arkitzen gera... Naitasun aundiz luzaro maite gaitian alkar...

SANTZO: Basojaun dator!

(Basojaunen orrua entzuten da).—
Intz bildurturik joateko asten da baño betarik ez du.
Zalapartan Basojaun sartu ta
Intz leitzan arturik asarratzen da.

Basojaunek besoa luzaturik Intz-eri ateera erakusten diyo.
Intz joaten da laxterka ta Basojaunek
arbasta batez Santzori ekiten diyo).

3. AGERRALDIYA

SANTZO ta BASOJAUN

SANTZO: Nexka oni, arren, etzayozula ezer egin, nik ekarri-arazi det aurreko aristitik...

BASOJAUN: Emen iñor sartzia nai ez dedala badakik, zertara etorri dek ergel ori?... Berriz nik emen iñor arkitzen ba diyat zatituko aut...

SANTZO: Utzi nazazu, ta zer gertatu dan esango dizut...

BASOJAUN: Utzi e... aundigoak eman biar nizkike... urrenarako ikasi ezaken... beñere ez dek ik nere esanik gordeko... Ire jostaketaz sua ere itzaldu zaik... egur batzuk ekarri itzak... Aizkora ta beste izkilluk zorroztu al dituk?...

(Santzok egurrak ekartzen dizka.—
Basojaun su aurrian exeritzen da).

SANTZO: Bai, zoroztu ditut... ona emen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

(Izkilluk erakusten diozka.—
Basojaunek gogapen garratzen bat buruan darabill.—
Biyak alditxo batian ixillik egon da gero
Santzo mintzatzen da).

Basojaunek ez diyo entzuten.

        Barkatu nazazu, aita, ez det geyago iñor gure bizitoki ontan artuko... gaurkoa nola gertatu dan esan nai nizuke...

        Aizkora ta beste izkilluk zorrozten ari nitzala ate aldian zerbait entzun da joan naiz, ta Intz arkitu ta sartu-arazi det, izketan asi gera ta alkarri esan diozkagun itz ederraz txoraturik nago.— «Maitetasun a zer zan ez nekien oraindik, bañan guk alkarregaz senti deguna ezagututa, maitatzia zer dan ikasi dot, nere biotza bereganatu dit.

(Esnatuaz bezela).

BASOJAUN: Zer, ori ere badegu?... oraindik jayo besterik gabe maitetasun ta olako txorakeriyaz asi al aiz? gaurtik aurrera olako gauzik aitatzia eragozten diat.

(Arrenka).

SANTZO: Baño aita... olako eragozpenik ez dizadazula jarri... lanik gogorrena agindu zadazu,... zuk nai dezun guztiya egingo det, baño nere biotzian gaur jayo dan maitetasun au, Jainkoagatik, ez zadazu katez lotu.

(Kupitzen da).

BASOJAUN: Larri ikusten aut; estu abill... neska ez dek zatara ta... gure arkaitz zulo ontan emakume bat ez litzakek gaizki etorriko... I basojaun ta ura maitagari, euzkotarraren bi indar ixilllak; Basojaunaren beso sendoa, biotz gartsua, ta maitagarriren itzal goxua, maitetasun ezti ta biguña, batek guda, aserre ta burrukara zeramak, bestiak berriz bere atsegin ta pozez, pake samurrian, zelai loratsu batian lez, bere kerizpean gordetzen dik...

(Pozez).

SANTZO: Bañan gauz oyek guziyak egitan esaten al ditusu?... Ametsetan nagoala iruditzen zait... laztandu nai zaitut... (Laztantzen du). Su bezelako aitik ez da ludiyan... Poztutzen nau zu orla ikustiak... lenago oso naigabeturik zeuden... zer zendun ala egoteko?

BASOJAUN: Berriz lengo oroimena burura ekarri arazi didak... Berdin gero ere jakin biarko dek eta barrenen daukaten guziya erakutsi nai diyat...

        Ik aita deitzen didak, baño ni ez nauk ire aita... gaurko egunaz urtero naigabeturik arkitu oi nauk... gaurko egunaz ire aita ill uan ta i ere galtzezo zoriyan arkitu itzan.

(Arritzurik).

SANTZO: Bañan nola liteke... esan zadazu... txauturik nago...

BASOJAUN: Bai, jakiteko orduba ba dek; ez aiz lengo mutill koxkorra, gizon bat aña ba aiz orain, ni berriz zartzen ari nauk, ta gaurko egunez biyok nola alkartu giñan esan nai diat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Orkestaz ixiltxo lagundatako itz-aldiya.

(Basojaun aitz ipurdi batian exerita asten da.
Santzok, lurrian-etzanda, aoa zabalik entzuten dio
eta bere edestiya aurrera dijoala sututzen da).

        . . . . . . . . . . . . . gaztelu eder batian jayo itzan; ire aita ludiyan izan liteke gizonik onena uan; gudan biotz-dun ta indartsua, ta ongille ta biotz bera pakean mendeko-entzat zalako, inguruko guziyak maite zuten; ni bere urkoa izandu niñuan. Nai etziyon etsai bat baziyan ta ire etxeko zoriontasuna galdu uan bein betiko. Bat banaka atsekabe ta galerak gertatzen asi ituan, samiñak danak, baño azkenekoak ikaragarriyak. Egun batian ire ama gaxotu ta bere gaitza ain gogorra ez izan arren, ill uan, ango negar samiña!, zertatik ill zan iñork ezin asmatu zikan... baño gero jakin gendunez gizon zital arren eginkizunak izan ituan ori ta gero gertatu ziran izugarriyak.

(Abesturik).

SANTZO: Ta gizon ura zakur baten antzera, ilko zenduten... e...

BASOJAUN: Ez, oraindik bizi dek.

SANTZO: Nola liteke? Nun bizi dan esan zadazu ta neonek nere atzaparrez biotza kendu nai diot.

BASOJAUN: Ez diat oraindik azkendu... ori baño gauza latzaguak aditu biar dituk entzuten badidak...

SANTZO: Jarraitu ezazu bada ta amaitu arte entzungo dizut, al badet...

Lengo eran orkestaz ixiltxo lagundutako itzaldiya.

BASOJAUN: Gauz oik eta beste zitalkeriyak gertatu ondoren, aldi batian berririk izan ez uan; bitarte ontan ire aitaren areriyo arrek bere almen garatza inguru guzira zabaldu nai zikan; aita onegiya izanik, bere etsayak eskubide ta jabetasun guziyak kendu nai ziyozkaten. Aurrez-aurre ta arpegiz-arpegi motz gelditzen zirala ezaguturik, itzaletik galdu nai izan zikaten. Garai artan ire aitarekin gudalari negola, beste guda-gizonekin batian ire gazteluan bizi niñuan. Gau batian, ni urruti nitzala arg itasun gorri bat gaztelu aldetik agertu zala ikusirik laxterka etorri ta jauregi guziya su ta gar arkitu nian; zer egiten nun ez nekiela garretara sartu nitzanian ire aita iltzeko-zoriyan ikusirik bere laguntzan bertaratu ta eldutzera nijoanian, «ez, ni utzi nazazu, esan ziraken, nere semetxua jaso ezazu al badezu...» autxe iya ituan eoken i... nere besoetan i artu ta, etzekiat nola, baño Jainkuaren laguntzez, gar aetatik atera indukadan... ire aita ta beste guziyak an gelditu itukan betirako...

        Orduan ire aitaren etsai arrek bere agintasun ta almena sendotu zikan ta oraindik ere toki artan eta bere inguru guziyan zital arrek agintzen dik. Ire aitaren semerik bizi danikan ez dik arrek uste, danak an kixkaldu zirala uste dik, jakin bazun i eraill arteko onik izango ez uan; orrengatik ni ordeka utzi ta irekin mendi-mendira etorri niñuan ta emen azi aut...

(Abestuaz).

SANTZO: Zitalkeri ayek egin zituan biotz gabeko gizon makets ori zein da?

BASOJAUN: Zinetsiko ez uke... geyena al lezaken gizona dek, Urbil-ko Alonso, jaun zarra.

SANTZO: Gizon orrek nere eskuetan bere biziya utzi biarko du.

BASOJAUN: Bai, nik lagunduko diat; ortarako gaur emezortzi urte sutatik jaso iñudan, ortarako maitasunez, ta al nun era onenean azi aut, ortarako aizkora ta azkona eskuetan erabiltzen erakutsi diat...

SANTZO: Naizen guziya zuri zor dizut, aita ez bazera ere, aita aña maite dedan ordekoa zaitut, zuk neregatik egin dezun guziya nola nik ordainduko nizuke?... Orain joan biar naiz...

BASOJAUN: Nora?

SANTZO: Urbil-ko gaztelura... gizon txar ori ezagutu arteko oniz ez daukat... gastia naiz, besoa sendo arkitzen det, eginkizunik gogorrenerako biotzak laguntzen dit... ekatzu bada nere aizkora-motxa ta nere aizto zorrotza.

BASOJAUN: Joan biar ori gastetazunak erakusten dik; ez, ez aiz gaur joan biar... nik esango diat noiz, ta neoni irekin joango nauk.

SANTZO: Ez, ez, utzi nazazu, zuk esandako gauzak biotzeraño iritxi zaizkit, gaur bertan joan nai det...

BASOJAUN: Ezetz esan diat; oraindaño ortarako gorde auten bezela gero ere ire aitaren oroimen ederra berritzeko bidian neonek jarriko aut... ez dezagula gaur orretzaz geyago itzik egin.

        Orain eguna zabaltzen as¡ dik eta lo egiteko garaya dek... gaur emezortzi urte lo aundirik ez nian egin.

SANTZO: Zuk gaur esandako berriyaz nere adimena ezin jantzi da oraindik... bat-batian ludi batetik beste batera eraman baniñuzu bezela nago. Nere buruan dagon nasketaz lo egiterik ez daukat... etzateko ez nago.

BASOJAUN: Etzan egin biar diagu bada; lo egin da gero, nundik asi biar geran erabakiko diagu.

BIYAK: Etzan gaitezen bada, eta lo eder ta osogarri bat Jaungoikoak eman begigu... alaxen.

(Basojaun su aurrian ta Santzo garo-oian etzaten dira).

Zabalian eguna argitzen asi da.—
Oso uruti artzayen goiz-abestiya entzuten da;
artaldiak beren biltokitik mendira zabaltzen dituzte
ardien txillintxoekin batera abeztuaz.

4. AGERRALDIYA

BASOJAUN ta SANTZO lo, artzayen goiz-abestiya urruti.

        Gaba igaro ostian eguna dator ta eguzki ederrak ludi guztiya alaitzen du... Ernaitzen da lo zegoen artzaya, txori ariña adarretik ostora bere zoriontasuna abesturik txoroa dabilll.— Ibaiko uraren otsak ta urutiko txakurren zaunkak agur egiten diote egun berriari: Agur.

        Zeruetan zauden gure Aita, donetsia, izan bedi zure izena.

                Zure ala betorkigu,

                Zure gogoa egin bedi

                Zeruan lez ludian be

                . . . . . . . . . . . . . . .

                . . . . . . . . . . . . . . .

Orkestan aizkeneko nota gutxituaz
amaitzen dun bitartian nekez zapiya jetxiko da.