BIGARREN LIBURUA

        Tiriendarrek, beren supertasunaz, sumintarazi zuten Zezoztriz handia, Egiptoko erregea, hanbat erresumez nausitu izan zena. Tratuan bildu dituzten aberastasunek eta itsasoaren erdian jarria den Tirreko hiri ezin hartuaren bortiztasunak, hantu zuten jendaia heien bihotza. Etzuten nahi izan pagatu Zezoztrizek bere garhaizietarik heldu zenean ibendu izan zioten zerga, eta tropaz lagundu izan zuten haren anaia, zeinak, gibelat itzuli zenean bazkari handi baten bozkalentzien erdian nahi izan baitzuen sarraskitu.

        Heien balenorioaren zebatzekotzat, Zezoztrizek itsaso guzietan heien tratuaren trabatzeko gogoa hartu zuen. Haren untziak alde guzietara bazabiltzan feniziendarren bilha. Buruz buru egin ginduen Egiptoko untzi hetarik multzu batekin, Ziziliako mendiak begietarik galtzen abiatu ginenean. Lurrak eta portuak iduri zuten ihes zoazela gure gibelean eta hodoietan iraungitzen zirela. Ordu berean hurbiltzen ikusten ditugu Egiptoko untziak, uraren erdian igeri dabiIan hiri bat iduri. Ezagutu zituzten feniziendarrek eta nahi izan zuten hetarik urrundu, bainan etzen gehiago muga. Heien belak gureak baino hobeak ziren. Alde zuten haizea. Gu baino saker gehiago zuten. Heltzen zaizku, hartzen gaituzte eta Egiptora preso eramaten.

        Alferretan erran nioten ez ginela feniziendarrak. Doidoia jautsi ziren ene aditzeraino. Feniziendarrek tratu egiten duten zenbait gathibu ginela uste izan zuten, eta halako hartzapenetik izanen zuten irabaziaz baizen etziren alha. Jadanik ohartzen gare Nileko uren nahastekaz zuritzen dela itsasoa, eta ikusten dugu Egiptoko hegia hurran itsasoa bera bezain apala. Gero Farozeko irlara heltzen gare, Noa hiriari hurbil dena. Hantik igaiten gare Nilaz Menfizeraino.

        Gure gathibutasuneko lastimak ez balin bagintu atsegin guziei sorhaiotu, bozturen ziren gure begiak Egiptoko lur aberatsa ikusteaz, baratze atsegingarri baten pare, oro ixtunez arregatua. Bazterretara ez ginezakeien begira ikusi gabe hiri aberatsak, bazter-etxeak leku atsegin batzuetan jarriak, alhorrak, behin ere pausatu gabe, urhea bezain horiko uztaz urthe oroz estaltzen zirenak. Sorroak artaldez betheak, laborariak lehertuak lurrak bere sabeletik frangatzen dituen azpian, artzain batzu ingurunetako oiharzunei ihardetsarazten zuztenak bere xirula eta xaramelen soinu ozenak.

        Mentorrek erraiten zuen:

        — Nonbait dohatsua, errege zuhur batek manatzen duen populua! Nasaizian eta zorionean bizi da, eta bere dohatsutasuna zor dion hura maite du. Oi Telemake, —zioen oraino—, hola erreginatu behar duzu, eta zure azpikoen boskarioa egin, baldin egun batez jainkoek zure aitaren erresuma gozarazten baderautzute. Maita zaitzu zure azpikoak, hala nola zure haurrak. Dastazazu hetaz maitatua izaiteko atsegina, eta hanbat egizu non behin ere ezin goza ahal ditezin ez bozkarioz, ez bakeaz, orhoitu gabe errege on bati zor diotzatela emaitza balios hek. Beren buruak larderietan ezartzeaz baizen alha ez diren erregeak eta bere azpikoen zebatzeaz, bentzutuagoak idukitzeagatik, jendekiaren izurriak dira. Berek nahi bezala lotsagarri dira, bainan higuin eta gaitzetsiak ere, eta beren azpikoentzat beldurrago izaiteko dute ezenetz azpikoek heientzat.

        Ihardesten nuen Mentorri:

        — Zorigaitzaren handia! Ez dugu zer orhoitu siñestez zoinen arabera behar baita erreginatu. Ez da gehiago Itakarik guretzat. Ez dugu berriz behin ere ikusiren ez gure sor-lekua, ez Penelopa, eta Ulize ospe handi batez inguraturik bere erresumara bihurtzen balitz ere, ez du behin ere ene han ikusteko bozkalentziarik izaturen. Ez dut behin ere izaturen haren manuen betetzeko atsegina nerorrek manatzen ikas dezadan. Hil gaitezin, ene Mentor maitea, hemendik aintzina ez dugu zeren bertze gogoetez alha. Gaitezin hil, gutaz jainkoek urrikalmendurik ez dutenaz geroztik.

        Hola mintzatzean, has beherapen luze batzuek trenkatzen zituzten ene solas guziak. Bainan Mentor gaitzen beldur izaiten zena jen zitezin aintzinean, etorriz geroz etzakien zer zen heien beldur izaitea.

        — Oi Ulize zuhurraren seme guti gaia! —zioen—. Zer bada! Zure zorigaitzari amor egiten diozu! Jakin zazu, egun batez, Penelopa eta Itaka berriz ikusiren dituzula. Ikusiren ere duzu bere lehenbiziko ospean ezagutu ez duzun hura, ezin bentzutuzko Ulize, zoriak ezin zeba diron hura, eta zeinak bere ondikoetan, zureak baino handiagoak, oraino erakasten baiterautzu nola nahi etsiaren gaitzesten. Oi! jakin ahal baleza pesiak bulkatu duen leku apartetan, ez haren pairakortasunari, ez haren bihotzari jarraikitzen ez dakiela haren semeak, berri horrek ahalkez urtaraz lezake, eta hain aspaldidanik egartzen dituen dohakabetasun guziak baino garratzagoa leikioke.

        Gero Mentorrek ohartarazten ninduen zer bozkarioa eta nasaizia hedatuak ziren Egiptoko elgi guzian, zeinetan edireiten baitzen hogoi eta bi mila hiritaraino. Espantitzen zen hiri hetako manamendu zuhurrez; aberatsaren kontra beharraren alderako zuzentasunaz, haurren altxatzeko molde onaz, zeinak amorrari, lanari, askiestasunari, antze eta jakitaten amodioari laketarazten baitzituzten; erlijoneko zirimonia guzien alderako zorroztasunaz; zuzentasunaz, ohore lehiaz, gizonen alderako zintasunaz, eta jainkoen beldurkundeaz, aita bakotxak bere umei sarrarazten ziotzatenez. Manu eder hortaz espantitzeaz etzen unhatzen. Erraiten zaudan bethi:

        — Zorion, errege zuhur batek hola manatzen duen populuari! Bainan oraino dohatsuago hanbat populuen zoriona egiten duen erregea eta zoinak berea prestutasunean edireiten baitu! Gizonak idukitzen ditu beldurkundearena baino ehun aldiz bortitzagoa den estekaz, zeina baita amodioarena. Ez xoilki haren manuak bethetzen dituzte, bainan oraino maite dute heien bethatzea. Bihotz guzietan erreginatzen da. Bakotxak, urrun hartaz gabetzetik lehiatzeaz, beldur da hura gal, eta harentzat eman lezake bere bizia.

        Entzuten nintuen Mentorren solasak, eta, adiskide zuhur hura mintzo zaudanaren ereduraz usnatzen nuen kalipua ene bihotzaren zolan atzartzen zela.

        Heltu ginen bezain sarri Menfizera, hiri aberats eta ederra, hango buruzagiak Tebezeraino goanen ginela manatu zuen, errege Zezoztrizen aintzinera, zeinak nahi baitzituen berak ikartu gauzak eta tiriendarren alderat hainitz sumindua baitzen. Oraino beraz, Nilaz igan ginen ehun athetako Tebes deitatu hartaraino. Han egoten zen errege handi hura. Eremu izigarrikoa iduritu zitzaukun hiri hura eta Greziako freitosenak baino jendeztatuagoa. Han karriken garbitasunarentzat, uren, mainhuen errextasunaren, antzeen ikaskuntzaren, eta deskantsuarentzat, manurik hoberenak dira. Plazak ithurriz eta obelizkaz berreginduak dira. Tenploak marmola harriz dira eta argindura laño bainan misegarri batez. Erregeren jauregia bera hiri handi baten pare da: ez da han ageri marmolazko harroin, piramida, obelizka, gizon molde ikaragarri eta tresna urhe eta zilharrezko baizen.

        Erregeri erran zioten gure atzamailek Feniziako untzi batean aurkitu gaintuztela. Egun guziez oren ber batzuetan, entzuten zituen zerbait arrankura edo mesu egin nahi zioten guziak. Etzuen nehor arbuiatzen ez eta ere esker gaixtorik emaiten, eta etzuen uste errege zela ongi egiteko baizen bere azpiko guziei, zeinak bere haurrak bezala maite baitzituen. Begitarte ona egiten zioten arrotzei, eta nahi zituen ikusi, zeren uste baitzuen beti zerbait probetxagarririk ikasten dela urruneko populuen azturez eta errantzez jakintsun egitean.

        Erregeren lehia horren gatik, eramanak izan ginen haren aintzinera. Urhe zigor bat eskuan, iberazko tronu baten gainean jarria zagoen. Ordukoz zahartua zen, bainan atsegina eta eztitasunez eta maiestatez bethea. Egun oroz populuak juiatzen zituen pairakortasun eta zuhurtzia batekin, lausengurik gabe espantagarriak. Goizetik arrats egitekoen xuxentzen eta justizia zorrotz baten emaiten haizan ondoan, arratsean haren abusamendua zen gizon jakintsunen entzutea edo behar den bezalako jendekin eleztatzea, zeinak bere xehetasunean sarrarazteko ongi berezten baitzakien. Haren bizi guzian etzitakeien bertze goibeldurarik ediren, sobra balenoriorekin, garhaitu zituen erregez trionfatu zela baizen, eta fidatu bere azpiko gizon bati berehala erakatsiren derautzutedana. Ikusi ninduenean, ene gaztetasunaz ukitua izan zen. Galdegin zerauzkidan ene izena eta ene sor-lekua. Espantituak izan ginen haren ahotik mintzo zen zuhurtziaz.

        Ihardetsi nioen:

        — Oi errege handia! Jankintsun zira hamar urte iraun duen Troiesko sethioaz eta haren funditzeaz hanbat odol Greziari gosta denaz. Hiri hura herraustu duten errege aintzindarienetarik bat izan da Ulize ene aita. Itsaso guzien hedaduran Itakako irla, bere erresuma, ezin edirenez dabila. Haren bilha nabila, eta gisa bereko zorigaitz batez atzamana izan naiz. Bihur nazazu nere sor-lekuari eta nere aitari. Higual, nonbait jainkoek begiraturen ahal zaituzte zure haurrei, eta gozaraziren ahal diote hanbat aita onaren azpian bizitzeko atsegina!

        Urrikalmenduzko begi batez beha zaudan Zezoztriz, bainan heia ene erranak egiak ziren jakin nahiz, egorri izan gaintuen bere azpiko aintzindari bati, zeinak jakin behar baitzuen gure untzi atzaman zutenetarik, heia zinez grekak ala feniziendarrak ote ginen. Erregek erran zuen:

        — Baldin feniziendarrak badira, bi aldiz gaztigatu behar dira, gure etsaiak direlakotz, eta oraino gehiago gezur tzar batez nahi izan gaituztelakotz enganatu. Aitzitik grekak balin badira, ongi erabiliak izan ditezin nahi dut, eta ene untzi batean beren sorlekura egorriak, ezen Grezia maite dut. Han egiptoar batek baino gehiagok legeak eman izan dituzte. Ezagutzen dut Herkulen bertutea; gutaino heldu izan da Achilen ospea; eta espantitua nago Ulize dohakabearen zuhurtziaz. Bertute dohakabeari laguntza emaitea da nere atsegina.

        Zenbatenaz Zezoztriz zinago eta bizarrago baitzen, hanbatenaz barnea gaixto eta amarrutsuagoa zuen, erregeren manuz, gure egitekoaren ikarkuntza zuen gizonak. Aintzindari hura Metofiz deitzen zen. Bi hitzetan ediren nahiz, asko galde egin zeraukun, eta nola ikusten baitzuen Mentorrek nik baino zuhurtasun gehiagorekin ihardesten zuela, higuintza eta idurikortasunekin behatu izan zioen, ezen gaixtaginak onen aldera sumintzen dira. Berezi gaintuzten, eta ordutik ez nuen jakin zer bilhakatu zen Mentor.

        Berezkuntza hori ortziri kolpe bat izan zen enetzat. Galdeak guri bereziki eginez, hitz makurretan erorarazteko peskiza zuen bethi Metofizek. Oroz gainetik uste ninduen bere agintza balakariez liluraraz, eta aitorraraz Mentorrek gordetzen ziokeiena. Hitz batez, etzuen egia zintasunean bilhatzen, bainan zerbait estakuru nahi zukeien erregeri erraiteko feniziendarrak ginela eta bere gatibu egiteko, eta hogendun ezkinen arren, eta errege umoa zen arren, ediren zuen haren enganatzeko bidea.

        Oi zorigaitza! Zeren menturan diren erregeak! Zuhurrenak berak ardura dira enganatuak. Gizon amarrutsu eta diru gosez inguratuak daude. Onak gibela doazi, zeren ez baitira ez balakari, ez lausengatzaile artosak. Onak bilhatuak izan arteo daude, eta erregeek ez dakite hanbat heien bilha goaten. Aitzitik gaixtaginak ausart dira, enganatzaile, beren buruen onhetsarazteko eta atsegin egitera artos; gordetzen amutsu, ohorearen eta kontzientziaren axolik gabe, zernahidenen egitera abian, erregeen lehiak askiesteko. Nonbait dohakabe dela errege bat gaixtaginen amarruen menturan izaiteaz! Galdua da lausengua ez balin badu arbuiatzen, eta ausarki egia erraiten diotenak ez balin baditu maite. Horra zer gogoeta nabilan ene zorigaitzean, eta Mentorri entzun guziez orhoitzen nintzen.

        Bizkitartean, Metofizek bere gatibuekin Oazizeko mortuko mendietara egorri ninduen, heiekin zaint netzan haren artalde handiak.

        Hemen Kalipzok trikarazi zuen Telemake, erraiten ziolarik:

        — Zer egin zinduen orduan zuk, Zizilian herioa gatibutasunari hautatu izan zinduena?

        Telemakek ihardetsi zuen:

        — Bethi handituz zohan ene zorigaitza. Ez nuen gehiago heriotzearen eta gatibutasunaren artean hautatzeko atsegin lastimatia. Gatibu izan behar zen, eta, hala erraiteko, zoriaren garraztasun guziak ahitu. Etzitzaudan gehiago peskizarik den gutiena gelditzen, eta ez nezakeien ere hitz bat erran ene libratzera destatzeko. Mentorrek geroztik erran deraut etiopiar batzuei saldua izan zela eta heiei Etiopiara jarraiki zitzaiotela.

        Ni mortu izigarri batzuetara heltu izan nintzen. Han, zelhaien erdian legartze erregarri batzu ikusten ziren. Egun daino urtu ez diren elhur batzuek mendi gainetan bethi irauten duen negu bat egiten zuten, eta xoilki mendi zut heien mazelen erditsuan, gerenden artetan, artaldentzat edireiten ziren bazkaleku batzu. Haranak hain barnak dira, non doidoia iguzkiak han distiraraz baitetzake bere argiak.

        Ez nuen toki hartan bertze gizonik ediren artzain batzu baizik, lekua bera bezain basak. Han, gauak iragaiten nituen ene zorigaitzaren auhendatzen, eta egunak artalde baten ondotik, gathibu buruzagi baten gaixtotasunari ihes egiteko, zeinak, bere libratzeko irritsean, bertzeak bethi belzten baitzituen, nausiaren aintzinean baliarazteko bere kharra eta haren onentzat zuen jarrikimendua. Gathibu hura Butis deitzen zen. Hestura hartan behar nintzen arras erori. Egun batez, oinhazeak zapatzen ninduelarik, ahantzi nuen nere artaldea, harpe baten aldean, belharraren gainean hedatu nintzen, eta nere atsekabeak gehiago ezin jasanez, han herioaren begira nindagon.

        Ordu berean, ohartu nintzen mendi guzia ikaratzen zela. Haitzek eta lerrek haren kapetatik jausten zirela iduri zuten. Jabaldurik zauden haizeak. Harpetik boz ikaragarri bat ilki zen eta hitz hauk adiarazi zerauzkidan: «Oi Ulize zuhurraren semea, hura bezala, pairakortasunaz behar duk handi bilhakatu. Bethi dohatsu izan diren printzek ez dute hala izaitea hanbat merezi: faunkeriak galtzen ditu eta urguiluak zoratzen. Oi! nonbait dohatsu izanen haizela, baldin bentzutzen badituk hire ondikoak, eta behin ere ez ahanzten! Berriz ikusiren duk Itaka eta zeruetaraino iganen duk hire ospea. Bertze gizonen nausi izaiten haizenean, orhoit hadi, hek bezala herbal, erromes eta oinhazean izatu haizela. Maita zatzik hire azpikoak, lausengua higuint, eta jakin zak ez haizela handi izanen, non ez haizen begiratua eta bihozdun izaiten hire lehien bentzutzeko.

        Jainkozko solas horiek ene bihotzeko zolaraino sartu ziren. Han, berriz sorrarazi zuzten bozkarioa eta kalipua. Jainkoak gizonei mintzatzen direnean zainetan odola hormarazten eta buruan ileak zutarazten dituen lazgun hura ez nuen frogatu. Deskantsu jaiki nintzen. Belauniko, eskuak zerura goititurik, adoratu nuen Minerba, zeinari uste izan bainuen orakle hura zor niola. Ordu beretik gizon berri bat ediren nintzen: zuhurtziak argitzen ninduen, indar gozo bat ezagutzen nuen emarazteko ene lehia guziak eta baratzeko ene gaztetasunaren oldarra. Mortuko artzain guziez nere burua maitarazi nuen. Azkenekotz ene eztitasunak, ene pairakortasunak, ene zorroztasunak eztitu izan zuten Butis krudela, zeinak eskudantzia baitzuen bertze gathibuen gainean, eta hastean nahi izan bainituen toleiatu.

        Hobeki jasaiteko nere gathibutasuneko eta bakartasuneko unhadura liburu bilha nindabilan, ezen nere izpiritua mantena eta lagunt zezakeien zerbait ikaskuntzaren eskasian, tristeziaz gainditua nintzen. Dohatsu, nioen, atsegin muthiriak higuintzen dituztenak, eta bizi zuzen baten gozotasunaz dakitenak askiesten! Dohatsu, ikastean dostatzen direnak, eta maite dutenak beren izpirituaren jakitatez berregintzen! Edozein tokitara bulka detzan zorigaitzak, bethi berekin dakarkete beren hazgarria, eta bertze gizonak atseginen beren erdian hiratzen dituen unhadura ez dute ezagutzen, irakurtzean beren astien bethatzen dakitenek. Dohatsu, irakurtzea maite dutenak, eta, ni bezala, irakurkuntzaz gabetuak ez direnak!

        Holako gogoetak erabiltzen nintuelarik, oihan ilhun batean sartu nintzen. Bat batean ikusi nuen adineko gizon bat liburu bat eskuan zadukana. Gizon haren belhar handia kartzoila zen eta zimurtuxea. Bizar zuri bat gerriraino zarraikan. Haltura handia zuen eta ohoragarria. Larrua oraino fresko eta gorri, begiak bizi eta sarkor, boza eztia, eta solasak laño eta maitagarri. Egundaino zaharrik ez dut ikusi hanbat ahalkezunik. Termoziriz deitzen zen, eta Apolonen apeza zen, zoina zerbitzatzen baitzuen Egiptoko erregek oihan hartan jainko hari ibendu izan zioten marmolazko tenplo batean. Eskuan zadukan liburua kanta bilduma bat zen jainkoen ohoretan.

        Begitarte ezti batekin hurbiltzen zait. Solas egiten dugu. Hanbat ongi erraiten zituen gauza iraganak, non uste izaiten baitzen ikusten zirela. Bainan laburzki erraiten zituen, eta egundaino ez naute haren kondagailuek unhatu. Aintzinera ethorkizuna ikusten zuen, gizonak eta hek gai diren gogoak ezagutarazten zeikan zuhurtzia handiaren kariaz. Hanbat umotasunekin, boza zen eta atsegina, eta gaztetasunik arraienak ez du hanbat maitagarritasun nola baitzuen gizon harrek hain adin handian. Hartarakotz maite zituen gizon gazteak etorkor zirenean eta prestutasunaren lehia zutenak.

        Laster amodio samurraz maitatu ninduen, eta sosegatzeko liburuak eman zerauzkidan. Semearen izenaz deitzen ninduen. Erraiten nioen ardura:

        — Ene aita, jainkoek Mentor edeki ondoan, nitaz urrikaldu dira. Zutan bertze laguntza bat eman deraute. Gizon hura Orfe edo Linuz iduria, duda gabe jainkoez usnatua zen. Berak egin zituen bertsuak erraiten zerauzkidan, eta emaiten Musez dohatuak ziren bertze zenbait bertsulari onenak ere. Jaunzten zuenean bere aldagarri luzea, elhurra baino xuriagoa, eta eskuetan hartzen zuenean bere iberazko arrabita, tigreak, lehoinak, hartzak heldu ziren haren lausengatzera, eta haren oinen milikatzera. Zatirak oihanetarik atheratzen ziren haren inguruan jauzkatzera. Zuhañek berek ukituak iduri zuten, eta usteko zinduen, gerendak, samurturik, mendi gainetarik jaustera zoazela, haren kantu eztien atseginari. Jainkoen handirasuna, bihotz handien bertutea, atseginak utzirik ospea hautatzen duten gizonen zuhurtasuna baizik etzuen kantatzen.

        Bihotz hartu behar nuela erraiten zeraudan ardura, etzutela jainkoek ez Ulize, ez haren semea debalde utziren. Azkenean bururatu zeraudan, Apolonek bezala, artzainei behar niotela Musen ohoratzen erakatsi.

        — Apolon —zioen—, sumindua, Jupiterrek, egunik ederrenetan, zerua bere ortzantzez asaldatzen zuelakotz, nahi izan zen aspertu Tartaroen gainean, zeinek lantzen baitzituzten ozpinak, eta bere flexez hil zituen. Ordu beretik Etnako mendia gelditu zen eragoiztetik garrezko zirimolak. Etziren gehiago entzuten mailu ikaragarrien kaskak, zeinek, ingudioa joitearekin, auhendarazten baitzituzten lurreko zenterna barrenak eta itsasoko hondarrak. Burdina eta eraina, gehiago Tartaroez argituak etzirenak, herdoiltzen abiatu ziren. Bulkain, errabian, bere errementatik ilkitzen da, eta, nahiz maingua, laster egiten du Olinpara. Jainkoen bilkua, izerdiz eta herrauts beltz batez estalia ardiesten du. Arrankura minak egiten ditu. Apolonen aldera sumintzen da Jupiter. Khentzen du zerutik eta lurraren gainera bulkatzen. Haren karrosa hutsak, ohiko ingurua, bere baitarik egiten zuen, gizonei gauak eta egunak emaiteko, hilen mudantza higualekin.

        Apolon, bere arraio guzietarik buluzia, artzain egitera bortxatua izan zen, eta Admete erregearen artalden zaintzera. Xirula joiten zuen, eta bertze artzain guziak heldu ziren, zuharren itzalean, iturri garbi baten bazterretan, haren kantuen entzutera. Ordu arteraino bizitze basa eta abre bat erabili izan zuten. Ardi zaintzen, heien mozten eta daizten, eta gasna egiten baizik etzakiten. Elgi guzia mortu lazgarri baten pare zen.

        Epe laburrik artean, Apolonek bertze artzain guziei bizia atsegingarri eragin dezaketen antzeak erakatsi ziotzaten. Kantatzen zituen liliak, zoinetaz koroatzen baita udaberria, berduratzen dituen baltsamuak eta haren zango pean sortzen den hostaia. Gero kantatzen zituen udako gau gozoak, zeinetan haize eztiek gizonak freskatzen baitituzte eta ihintzak asetzen baitu lurraren egarria. Bere kantetan aipatzen ere zituen fruitu urheztatuak, zeinetaz udazkenak laborarien nekheak sariztatzen baititu, eta neguko astia, zeintan sutondoan jauzkatzen baita gazteria erhoa. Azkenekotz, erakusten zituen mendiak estaltzen dituzten oihan ilhunak eta haran barrenak, zoinetan hibaiak, mila itzul inguruz iduri baitute dostatzen direla pentze xarmagarrietan. Huneletan artzainei erakatsi izan zioten zein diren elgiko biziaren atseginak, ethorki lañoak dituen maitagarritasunez gozatzen dakitenentzat.

        Laster artzainak, beren xirulekin, erregeak baino dohatsuago ediren ziren, eta heien etxolek, jauregi urheztatua ihes egiten dioten atsegin garbiak, multzuka bereganatzen zituzten. Egun guziak best-egunak ziren. Etzen gehiago entzuten xorien kantu errepika baizen, edo zuhañ adarretan dostatzen ziren haizeen hats eztia, edo zenbait gerenden gainetik erortzean ur argi batek egiten zuen azantza, edo Musek Apoloni zarraizkon artzainei usnatzen ziotzaten kantoreak. Jainko hark erakasten lasterkako prezioaren eramaiten, eta oihanetan oreñen eta orkatzen hiltzen. Jainkoak berak artzainez bekaiztu ziren. Gozoagoa iduritu zitzaien bizi hori ezenetz beren ospe guziak, eta Apolon Olinpara berriz deitu izan zuten.

        Ene semea, kondera hunek argitu behar zaitu, Apolon izan zen hein berean zarenaz geroztik. Lur basa hori apaintzazu, hark bezala liliaraz zazu mortua. Kanta zoin den xarmagarri erakats zozute artzain hoiei guziei. Goza zaitzu hoien bihotz basak. Erakuts zozute prestutasun maitagarria. Usnaraz zozute, apartasun hunetan, zein diren gozagarri laido gabeko atseginak, artzainei deuserek idek ez dirotenak. Izanen da egun bat, ene semea, non erregeak inguratzen dituzten lastima eta grina minek, tronuaren gainetik, artzainen bizitzeaz bekaiztiaraziren baitzaitzute.

        Hola mintzatu ondoan, Termozirizek xirula bat eman zeraudan, hanbat eztia, non ene ingurura hauzoko artzain guziak laster bilarazi baitzituzten mendietako oiharzunek, zeinek alde guzietara ihardetsi baitzuten. Ene boza ahoak ezin erran bezain goiherea zen. Nere baitan irakin bat eta zoramendu bat bezala frogatzen nintuen, ethorkiak elgia apaintzen duen berregintzen kantatzeko. Egun osoak eta gauetarik parte bat kantuz elkarrekin iragaiten gintuen. Artzain guziak, etxolak eta artaldeak ahantzirik, luzatuak, muitu gabe, ene inguruan bazauden, erakasten hari natzaiotenean. Mortu heiek iduri zuten deus basarik etzutela gehiago. Han oro ezti eta xarmagarri ziren. Hango jendeen gortesiak iduri zuen lurra amultsutzen zuela.

        Ardura sakrifizio egitera biltzen ginen Apolonen tenplo hartara, zeinetan Termoziriz apez baitzen. Artzainak, jainkoaren ohoretan, erremuz khoroaturik hara goaten ziren. Neskatilak ere dantzan goaten ziren, lili khoroekin eta dohain sakratuak saskietan. Sakrifizioaren ondoan, ontuntza laño bat egiten ginduen. Gure janharirik gozoenak ziren ahuntzen eta ardien esnea, —zeinen daizteko arta gerorrek hartzen baikinduen—, gure eskuz berriki bildu fruituak, hala nola datak, pikoak eta mahatsak. Sorropilak ziren gure jarlekuak. Gure zuhañek itzal bat emaiten zeraukuten erregeen jauregietako bobeda urheztatuena baino atsegingarriagoa.

        Bainan huna zerk artzainen artean ezarri nintuen arras ospe handitan. Egun batez, lehoin goseak errabiatu bat nere artaldera jauzi zen. Jadanik abiatzen zuen sarraski izigarri bat. Nere makila baizik ez nuen eskuan. Ozarki hurbiltzen naiz. Lehoinak harrotzen du bere ilaia, bere litaginak eta aztaparrak erakusten deraizkit. Zabaltzen du zintzur bat idorra eta su zariona. Bere bi saihetsak bere buztan luzeaz zaflatzen ditu. Lurrera ardikitzen dut. Egiptoko artzainek ibiltzen duten erreztunka egin gerruntzea soinean nuen, eta hark porroskatzetik begiratu ninduen. Hirur aldiz erauzi nuen, hirur aldiz xutitu zen. Haren marrobiek oihan guziak inharrusten zituzten. Azkenekotz besoen artean itho nuen, eta artzainek eta garhaiziaren ikuslek, nahi izan zuten jauntz nezan bestia izigarri haren larrua.

        Egintza horren ospeak eta gure artzain guzien ganbiamendu ederraren berriak, Egipto guzia jo zuten. Heltu ere izan ziren Zezoztrizen beharrietaraino. Jakin zuen feniziendartzat gathibu hetarik bietarik batek, urhezko mendea bihurrazi zuela nehor ezin egonezko mortu hetara. Nahi izan ninduen ikusi, ezen Musak maite zituen, eta gizonak argi diroten gauza guziek ukitzen zuten haren bihotz handia. Ikusi ninduen, eta atseginekin entzun, eta agerri zuen Metofizek jaramankeriaz enganatu zuela. Behin-bethiko zepoetara kondenatu zuen, eta zuzen kontra gozatzen zituen aberastasun guziak edeki ziotzan. Erraiten zuen:

        — Ala dohakabe baita bertze gizonak baino gorago izaitea! Maiz egia ez daite bere begiz ikus. Manatzen dueneraino heltzetik trabatzen duten jendez inguratua izaiten da. Bat bederari bazaio haren enganatzea. Bakotxak, khar itxura baten azpian, bere anbizionea gordatzen du. Alegia errege maite, ez dute maite hark emaiten dituen aberastasunak baizen. Hain guti maite dute, non haren begitartearen bereganatzeko, lausengatzen baitute eta traditzen.

        Gero amodiotsuki erabili ninduen, eta ene Itakara egortzeko gogoa hartu zuen untzi eta tropekin, Penelopa bere gizongei guzietarik libratzeko. Jadanik untziak abian ziren, eta ezkinduen hetan sartzea baizik gogoan. Miretsia nindagoen zoriaren ukaldiei, zoinak bat batean goratzen baititu gehienik apaldu izan dituenak. Frogantza horrek, Ulize, zonbait pairakuntza luzeren ondoan, bere erresumara bihur ahal zitakeielako peskiza emaiten zerautan. Gogoratzen zitzaudan oraino berriz ikusiren ahal nuela Mentor, Etiopiako herririk gutienik ezagutuetara eramana izan zen arren.

        Haren berririk jakin ahal nironetz, ene abiadura apur bat gibelatzen nuelarik, Zezoztriz, zeina adin handian sartua baitzen, bet-betan hil izan zen, eta haren heriotzeak zorigaitz berri batzuetan pulunpatu ninduen.

        Galtzapen hortaz ezin sosegatua agertu zen Egipto guzia. Mainada bakotxak, bere adiskiderik minena, bere laguntza, bere aita galdu zuela uste zuen. Zaharrek, eskuak zerura goitituz, erraiten zuten:        

        — Egundaino Egiptoak ez du izan errege bat hain ona! Behinere bertze holako bat ez du izanen! Oi jainkoak! Edo etzen behar gizonei erakutsi, edo etzitzaioten behin ere khendu behar! Zertako behar dugu Zezoztriz handia hil ondoan bizi!

        Gazteriak erraiten zuen:

        — Egiptoaren peskiza galdua da. Dohatsu izan dira gure aitak hanbat errege onaren azpian bere biziaren iragaiteaz. Guk, ez dugu ikusi, zein lastimagarria den haren galtzapena jakiteko baizen.

        Haren sehiak gau eta egun nigarretan zauden. Erregeren froguak egin zirenean, berrogoi egunez populurik urrunenek multzuka hara laster egin zuten. Bat bederak oraino behin nahi zuen ikusi Zezoztrizen gorputza. Bakotxak haren iduria nahi zuen begiratu. Bat baino gehiagok nahi izan zuten harekin ehortziak izan.

        Bainan huna zerk mindu zuen oraino haren galtzeko atsekabea. Bokoriz, haren semeak, etzuen ez ikustaterik arrotzentzat, ez jakitatentzat lehiarik, ez prezamendurik gizon prestuentzat, ez ospearen amodiorik. Aitaren handitasunak parte, semea bilhakarazi zuen erreginatzeko hain merezimendu gabea. Gurikerian eta buruiope muthiri batean hazia izan zen. Ez deusentzat hartzen zituen gizonak, ustez harentzat baizik etzirela eginak, eta bera hetarik bertze ethorki batetakoa zela. Etzen alha bere lehien asetzeaz baizen. Barraiatzeaz haren aitak hanbat artarekin bildu izan zituen dirutze ezin kondatuak. Populuen toleiatzeaz, dohakabeen odolaren zurgatzeaz, eta inguratzen zuten gazte zoroen erran lausengariei jarraikitzeaz, noiz-eta-ere bere ganik arbuiagarriki urruntzen baitzituen haren aitaren konfidentzia izan zuten zahar umoak. Abre basa bat zen etez errege. Auhenetan zagoen Egipto guzia, eta nahiz Zezoztrizen izenak, Egiptoarrei hanbat maitea, jasanarazten zioten semearen bizitze bihotz gabea eta krudela, bere galtzapenera semeak laster egiten zuen; eta printze batek, erreginatzea hain guti merezi zuena, tronuan etziron luzez iharduk.

        Ez nuen gehiago zeren alha Itakara itzultzeko peskizarik. Dorre batean egon nintzen itsas bazterrean, Pelusako ondoan. Han, Zezoztriz hil ez balitz, behar ginen untzietan sartu. Metofizek bere zepoetarik atharatzeko eta errege berriarekin ongi jartzeko xotiltasuna izan zuen. Dorre hartan preso ezarrarazi ninduen, eragin niotzan bidegabez aspertzeko. Gauak eta egunak ilhundura lastimagarri batean iragaiten nintuen. Termozirizen ethorkizuneko solas guziak eta harpean entzun nintuenak, etzitzauzkidan gehiago amets bat baizik iduritzen. Atsekaberik minenean mainhatua nintzen. Ikusten nuen nola uhinek zafratzen zuten dorrearen hondoa. Ardura beha egoiten nintzen pesiaz erabiliak ziren untziei, eta zoinak dorrea asentatua zen gerendetan porroskatzeko lanjeretan baitziren. Urrun hestura hartan zirenak urrikari izaitetik, heien zoriaz bekaizten nintzen. «Laster —nioen nere baitan—, beren biziko dohakabetasunak ahituren dituzte, edo beren sor-lekura helturen dira. Oi nonbait! Ez bataren, ez bertzearen peskizarik ezin duket».

        Hola damu alferretan hiratzen hari nintzelarik, ikusi nuen mastazko oihan bat bezala. Haizeek hanpatzen zituzten belaz estalia zen itsasoa. Ura harrapoz zuritzen zen ezin kondatuzko arrauen ukaldien azpian. Alde guzietarik oihu nahasi batzu entzuten. Itsas bazterrean ikusten nuen egiptoarretarik parte bat, izitua, harmetara laster egiten. Bertze batzuek iduri zuten heltzen ziren untzien aintzinera zoazela. Laster ezagutu nuen untzi arrotz hek batzu Feniziakoak eta bertzeak Ziprakoak zirela, ezen ene dohakabetasunek itsasoko goiti beheitietan jakintsun eragiten abiatu ninduten. Egiptoarrak iduritu zerauzkidan bi aldetara bereziak. Errexki sinetsi nuen Bokoriz zoroak, bere bihurrikeriez, oldarrarazi zuela bere azpikoetarik parte bat eta elkarren arteko gerla biztu. Dorrearen gainetik sarraskizko gudu baten lekuko izan nintzen.

        Kanpotarrak laguntzara galdegin zituzten egiptoarrek. Heien jauspena lagundu ondoan, akometatu zituzten bertze parteko egiptoarrak, zeinek errege baitzuten buruzagi. Errege hura ikusten nuen bere soldadoen sustatzen bere egintzez. Marz jainkoaren pare agertzen zen; odol ithurriak zurrutatzen ziren haren inguruan; odol beltz, lodi eta harrapotsu batez kutsatuak ziren haren karrosako arrodak, eta nekez baizen etzitazkeien iragan hil lehertu meten gainetik. Errege gaste hura, ontsa egina, hazkarra, bekoki gora eta superrekoa, errabia eta etsimendua begietan zabilan. Ahorik ez duen zaldi eder baten pare zen. Bere bihotzak itsura bulkatzen zuen, eta zuhurtasunak etzuen amorrean idukitzen haren balentzia. Etzakien ez bere hutsen xuxentzen, ez manu garbien emaiten, ez hedatzen mehatxatzen zuten gaitzeraino, ez gehienik behar zituen gizonen ihardukitzen. Ez antze eskasa zuelakotz. Haren argiek haren bihotza higualtzen zuten, bainan etzen behin ere zorigaitzaz erakatsia izan. Haren nausiek lausenguaz gaizkuratu zuten haren ethorki ederra. Bere bothereaz eta bere zorionaz horditua zen. Uste zuen guziek haren lehia erhoei amor eman behar ziotela. Kontrestarik den gutienak jauzarazten zuen haren oldarra. Orduan etzen gehiago zuzen mintzo, bere baitarik kanpo bezala zen; bere urguilu muthiriak abre basa bat eragiten zuen. Berenaz zuen ontasunak eta adimendu zuzenak uzten zuten apur bat. Haren zerbitzari zinenek ihes egitera bortxatuak ziren. Etzuen gehiago maite haren lehiak lausengatzen zituztenak baizen. Hala hala, bethi bere egiazko onaren bidegabekin, sobranietan zuen laket, eta behar den bezalako jende guziak bere manamendu erhoaren higuintzera bortxatzen zituen.

        Luzez etsaien osteari iharduki zioen bere balentziaz, bainan azkenekotz gainditua izan zen. Hiltzen ikusi nuen. Bulharretan sartu zitzaioen feniziendar baten dardoa. Estekak galdu zituen eskuetarik, karrosatik zaldien azpira erori zen. Ziprako soldado batek burua ebaki zioen, eta iletarik harturik, ospez bezala, armada garhaitzaile guziari erakutsi zioen.

        Bizi naizeno orhoituren naiz buru hura ikusirik odolean igeri, begi hek hertsiak eta iraungituak, begitarte hura hitsa eta desegina, aho hura erdi-idekia, hasi zituen zonbait hitz akabatu nahi zituela iduri, bekunde super eta mehatxagarri hura herioak berak ezin borratu zuena. Bizi naizeno ene begien aintzinean izanen da, eta egun batez jainkoek erreginarazten balin banindute, ez niro ahantz, hanbat ikusgarri dohakaberen ondotik, errege batek ez duela manatzea merezi eta bere botherean ez dela dohatsu, non ez duen bothere hura zuhurtziari azpikotzen. Eta zer dohakabetasuna gizon batentzat, bertze guzien zorionaren egiteko berezia, hanbat gizonen nausi ez izaitea heien dohakabe eragiteko baizen!

BIGARREN LIBURUAREN AKABANTZA