ZATI LEHENA

Gerthakaria gure denborakua da:
Besta Berri Oktaban, Laphurdin iragaiten dena.

AGERRALDI LEHENA

        Emazte eta nexkatxa batzuek hari dire aldare baten aphaintzen hejari buruz, bañan bide-aldetik; beraz, ez dire aldariaren sahetsa eta zenbeit adar lore baizik ageri. Aldariaren gibelian ibeñirik dagon oihal gorria itzultzen da hejaren aintziñeko pareterat, bi metraz.

        Erdiko mahañian musian hari dire laur gizon. Bertze batzuek beha dagozkote. Mahañ guzietan dafallak, basuak, botilla hutsak, kikerak, barrejaturik. Ezagun da jende hañitz hor bazkaldu dela. Sehiek alxatzen dituzte traste guziak eta sukalderat erematen: Zaluki badabillza.

        Teatreko estalkia alxatzen delarik, emaztiak mulxokatu dire kongregazioneko nexka gaztienekiñ, aldariaren aldian.

Kantatzen dute batian.

GIZONEK ETA SEHIEK OSTAUAN:

                Lehen partida debruak gandu.

ZENBEITEK:

                Ttiki hortarat jo ezpazindu

                Falsua etzuten irabaziko,

                Nahiz duketen sobera joko.

DENEK:

                Lehen partida debruak gandu.

XALBATEK:

                Huni-Xemartiñ. Gazen zuhurki.

PATZIKU:

                Biak inbido!

XALBAT:

                                   Biak iduki.

EMAZTIEK ETA NEXKEK ALDARE AINTZINIAN:

                Aldare hunek ixur'ona du.

ZENBEITEK:

                Ganden urtekua ginduen zaindu,

                Bañan Amatxik emanikako

                Unziek dute hau edertuko.

DENEK:

                Aldare hunek ixur'ona du.

EMAZTE BATEK:

                Ausarki lore emozute ba.

BIGARREN EMAZTIAK:

                Denak gan dire.

EMAZTE BATEK:

                                       Nun dut alaba?

        Exkerreko kantariak ixiltzen dire eta karteri jarraikitzen. Eskoñekuak, aldiz, aintziñatzen dire erdirat. Kantatzen ez duten batzu bakharrik gelditzen dire aldariaren aintziñian.

NEXKATTO BAT:

                Hemen naiz, hemen.

EMAZTE BAT:

                Baratze hortan baditun, omen,

                Arrosa xuri ikhusgarriak.

                Bill'atziñ zalu.

NEXKATXA: (haurrak erakusten dituelarik)

                                   Kantu berriak

                Behar nituzke errepikatu...

        Maider agertzen da ostatuko athian.

BIGARREN AGERRALDIA

Berak — Maider

MAIDER:

                Gure kapenan billduko ditu.

                Zato, Janeta...

        Nexkatxa hurbilltzen da eta kapenatik hartzen ditu arrosak.

MAIDER: (nexkattueri)

                                       Zatozte denak,

                Eta har hosto atzo emanak.

        Nexkattuak elgarri pusaka edo egosiaka mulxatzen dire Maiderren aintziñian eta hedatzen dituzte beren hostuak.

        Maiderrek bere manamenduko xiriarekiñ jotzen du neurri bat, hutsik.

        Nexken gurguri hirritsua entzunen da.

MAIDER: (narrizki)

                Ixil zaudezte. Segi xiri hau.

                Orai kasu: Bat! Bia! Hirur! Lau!

NEXKEK:

                Jesus on illki zauku aldare barnetik,

                Bere haurren erdian gozatziagatik.

                Lehengo denboretan, nausien nausia

                Bardiñ gure arterat hola zen jautsia.

                        Zer mirakullua!

                        Lur huntan zerua

                        Hor dugu egun.

                        Jainkoak ekharri

                        Bozkario hori

                        Kanta dezagun.

        Sartzen dire, haizia bezala, dozena bat nexkatxa, Maiderren adiñsuak, eta, hau bezala, xuriz aphainduak.

HIRURGARREN AGERRALDIA

Berak — Klara — Nexkatxak

KLARA: (Maider besarkatzen duelarik)

                Kantu bat badugu zuretzat guk ere.

MAIDER: (hirriz eta baztertzen delarik)

                Xoro ez bertzena!

NEXKATXEK: (alegia narriotuak, inguratzen dute Maider eta buruz jauresten, kantatzen dutelarik)

                Herriko lore

                Bereziena,

                Ethorri gare

                Xuxen xuxena,

                Lehen bai lehen,

                Etxe huntarat,

                Erregiñaren

                Lausengatzerat.

MAIDER: (hirriz, xoroki)

                Xoratu zaizte...

NEXKATXEK:

                Sasi denetan,

                Erran daukute

                Xoriek betan:

                Beiala zuazte!

                Maiderrek badu,

                Gaur ekharria,

                Mantaliñ pondu

                Xoragarria.

MAIDER:

                Bai! Amatxiren emantz berria.

        (sehi bati)

                Indazu hunat Maria...

NEXKATXEK:

                Maiderrek badu,

                Gaur ekharria,

                Mantaliñ pondu

                Xoragarria!

MAIDER:

                Xoragarria...

        Sehiak mantaliña ekharri du eta, hartaz, Maiderri bere adixkidiek estaltzen diozkate burua eta sorbaldak, hirriz hari delarik.

NEXKATXEK: (eskuak tinkaturik)

                Beha zazue: Dantela fiñez

                        Egiña denez!

                Beha zazue: Ama birjina

                        Ez den hau, dena!

MAIDER: (gero eta gihiagoka hirriz)

                Xoratu zaizte...

NEXKATXEK:

                Sasi denetan Erran daukute...

MAIDER:

                Xoratu zaizte!

NEXKATXEK:

                Xoriek betan:

                Beiala zuazte...

MAIDER:

                Xoratu zaizte!

NEXKATXEK:

                Maiderrek badu,

                Gaur ekharria,

                Mantaliñ pondu

                Xoragarria.

MAIDER: (batian)

                Bai! Amatxiren

                Emantz berria.

KLARA:

                Nahiz dabillkan bisai gohorra,

                Amatxik ez du bihotz idorra.

MAIDER:

                Ezagutzen bazindute

                Harriturik zindauzkete.

        (Ixiltze bat.)

MAIDER: (ezti eta arraiki)

                Amatxiren bihotza

                Beretzat da borthitza.

                Ez du ikhusten gaitzik

                Dakharkiguna baizik.

                Hola, alabatxiak

                Dituen miñ ttikiak

                Bethi agertzen zaizko

                Amatxik jasaiteko...

                Etzautzue hoi bitxi?

                Zoin ona den Amatxi!

NEXKATXEK:

                Zuk baituzu merexi...

        Berrogoi eta hamar urthetako gizon gorrast, gizen, hartzi bat, athorra mahunka has, gerrikua dilindan, agertzen da ostatuko athian: Xanxiñ da.

LAURGARREN AGERRALDIA

Berak — Xanxiñ

XANXIÑ: (airepuskan) Ongi errana! Nik ere uste dut emantz bat pollita egiñ niola, Xileratekuan, Amatxiri, alabatto hau haren eskuetan utzirik.

KLARA: Ziñez! Handik itzulzian egiñ zindiona baño, zure presuna maitagarria emanez.

MAIDER: O! Klara!

XANXIÑ: (nasaiki) Zer nahi duzu erran, haur ederra?

KLARA: Hemen egiten duzunarentzat... han egon zintazkeela.

MAIDER: Ikhus! Ikhus!

KLARA: Horren alde jartzen zare... zuzen da. Zure aita delakotz. Bañan, ez dautazu zinzurrian sarraaziko behiñ errekarat uzkalli eta berritz ere uzkalliko zaituztela, ezpauzue etxetik urruntzen.

XANXIÑ: Uzkalli? Uzkalli? Laster errana da. Eziñ bertziak egiten du gure ohia. Batzuenzat bezala, estropua ene alde gertatu balitz... ahurka erabilliko nituen unza urhiak... Purrustaka!

KLARA: Prat! Aski zinduen lanari lotzia, eta ez bestari.

XANXIÑ: Lanari, ni? Zertan zabillza? Lanian hari den ostalerik othe da nihun?

MAIDER: (eztiki) Amatxi hari da.

XANXIÑ: (sorbaldak alxaturik) Emazte bat delakotz. Ongi atxikia den ostatuko jabiak ez du bertze egiñbederik, heldu direneri atsegiñ egitia baizen. Hekiekiñ behar du jan, edan, musian hari, hizketan ere, noiz nola, asarratu gabe, eta azken hitza pagatzalleari utzi. Bertzalde, behar ditu izan janbide eta edanbide gaitzak, eziñ ase ditazkenak... eta kaskua berotzen bazajo ere ezdu galgarri behar. Nola nahi duzu talendu hoik guziak ardiets detzan, bertze lanetan hari bada? Ez, haur maitia: Aphal lezake bere burua, ostalerak, lanari jarraikiz. Herri bakotxian diren handienekiñ dabillanak behar du bere errunka atxiki, bera ere handienetarik baita.

KLARA: Iduriz bederen... eta tirriaz.

XANXIÑ: Horrek ikhusterat ematen dautzu, hiri handi batian izatu banintz eta ez hamabortz ehun arimetako sasi huntan, ene fortuna egiñen nuela eta haukiena ere. — Nik, bihotz zabala baitut, ene ahidiak gozoki biziaziko nituen... nik... bai andre... besta egiñez eta alfer egonez.

        Kantatzen du.

                Ba! Ni naiz ostalerra!

                Airos, gizen, gothorra.

                Jale, lizun; jokolari,

                Hordi eta alferra.

                Iruzki lausengu batek

                Gorritu daut sudurra.

                Gerriko gañetik gantzak

                Zartarazi athorra!

                Urhats guti derabillzkat

                Gohor baitut hezurra.

                Bañan —gizon zuhurra—

                Hoberenaz hazten ditut

                Sabel eta zintzurra...

                Jainko onak eman bezat

                Irauteko indarra!...

        (Gaphelua atheratzen du burutik.)

        Xanxiñ kantaz hari delarik, muslariak hurbildu dire eta inguratu dute. Hirriz eta eskuzartaz onhartzen dituzte Xanxiñen phersuak eta gero denek errepikatzen, zenbeit hitz kanbiaturik.

MAIDER:

                Hauxet da ostalerra!

                Airos, gizen, gothorra.

                Berak dion hiñeraño

                Othe dugu alferra?

                Ez bide zajo edanez

                Hola pixtu sudurra?

                Zer larderi derabillzkan?

                Gantzak hautsi athorra!...

                Ez egiñ ahal urhatsik

                Gohor baitu hezurra!

                Hau da gizon zuhurra?

                Maiz atxikitzen baduzu

                Zinzur hori idorra,

                Emanen dautzu Jainkoak

                Irauteko indarra!...

BORTZGARREN AGERRALDIA

Berak — Katixa

(Jargi gurpilldun batian sehiek
errestatzen dute Katixa farnesiatua.)

KATIXA: (Xanxiñi) Bethi bera izanen zare zu: Lan eziñ bururatuzko bat egun izanki eta, hemen zaude, zu, laguntzarik eman gabe —ez neri ondikotz!— bañan ez eta ere ahizpari eta sehieri! Ederrago laiteke zureganik lanari lotzia zure bizioen gorestia baño! Aski ezagutuak ditutzu.

MAIDER: O! Ama.

XANXIÑ: (umillki) Ez ditake hirri pixka bat egiñ?

XALBAT: (hirriz) Hé! Hé!

PATZIKU: (trufant) Bai zera?

KATIXA: Entzuten ditutzu?

XANXIÑ: (asarratua bezala) Hola balitz ere? Ene etxian naiz, eta petrenitzen dut nahi dutanaren egitia, jabe naizen tokian... Ah!...

        Amatxi, suhardura gorrian, sartzen da.

SEIGARREN AGERRALDIA

Berak — Amatxi

AMATXI: (boz garratzez, betezpalak tinkaturik) Zure etxian diozu? Erradazu berritz?

XANXIÑ: (ahalkatua) Amatxi!

AMATXI: Erradazu oraño zure etxian zarela!...

XANXIÑ: Gurian...

AMATXI: (fuliatsu) Ene etxian zare —aditzen nauzu?— eta ezpalire hauk (erakhusten ditu Maider eta Katixa) etzintezke oren bat gehiago hemen egon. Asia naiz, lephoraño, zu bezalako alfer handi baten haztiaz! Zu bezalako zirzill baten!...

XANXIÑ: Amatxi!

AMATXI: Nola? Botilla bethetzerat igorri eta, bezperetarik lekhora prest izan gaitezen, hemen atzematen zaitut espantuka hari?

XANXIÑ: Ba othe dakit... nik... botilla bethetzen?

PATZIKU: (hirriz) Hori... etzizautan gogoratuko...

        Kantatzen du.

                Manatu bazindu

                Botilla husteko

                Etzen hunako...

DENEK:

                Etzen hunako.

PATZIKU:

                Egizazu kondu

                Xanxiñen gustuez:

                Botilla hustuez

                Ez du axolarik.

DENEK:

                Ez du axolarik.

XANXIÑ: (arraiki)

                Ez dut axolarik.

XALBAT: (Amatxiri)

                Emotzu betherik.

AMATXI — MAIDER — KATIXA:

                Betherik? Betherik?

XALBAT:

                Emotzu betherik:

                Duzu ikhusiko,

                Ehunka husteko,

                Ez dela holako

                Bertze langillerik

                Hunat agertuko.

XANXIÑ: (narrioki)

                Ekatzu betherik:

                Duzu ikhusiko,

                Ehunka husteko,

                Xanxiñ bezalako

                Bertze langillerik

                Ez dela hunako.

BATIAN DENEK:

                Emanez betherik,

                Dugu ikhusiko,

                Ehunka husteko,

                Xanxiñ bezalako

                Bertze langillerik

                Ez dela hunako.

AMATXI:

                Nun ikhus holako

                Ez axolaturik?

MAIDER:

                Ez da gizon gaixtua.

KATIXA:

                Gazte danik haurtua.

AMATXI:

                Zer? Ez axolatua?

                Bañan eskerrak daizkot bihurtzen

                Haurtasun hortaz egiñagatik.

                Ezpalitz hola izan haurretik

                Haur maitetto hau neria ez baitzen.

DENEK:

                Arrazoñekiñ ditu bihurtzen

                Bere eskerrak haur handi horri,

                Ezpalitz goizik ergel erori

                Amatxirena Maider ez baitzen.

XANXIÑ:

                Arrazoñekiñ ditu bihurtzen

                Bere eskerrak Xanxiñ gaizuari:

                Ezpalitz goizik ergel erori

                Amatxirena, Maider ez baitzen.

PATZIKU: (gizoneri) Guazen gure hamarrekotarat

XALBAT: Egizue ni gabe. Banua aldarerat ene gizonekiñ.

PATZIKU: (Xanxiñi) Hi, beraz.

XANXIÑ: Bardiñ. Atsegiñ egiteko.

AMATXI: (harritua) Nola? Arras sorrajo zare beraz?

PATZIKU: (hirriz) Aski... Aski... Hua hire botilletarat. Emaztekiak eta Xalbaten langilliak aldarerat doazi.

KLARA: Bazatoz, Maider?

        Katixa etxian sartzen dute.

MAIDER: Guazen.

ZAZPIGARREN AGERRALDIA

Amatxi — Xalbat — Xanxiñ

        Gibelian gizonak. — Aldarian emaztekiak, nexkatxak, haurrak eta Xalbaten laur langille.

XALBAT: Banua lanerat.

AMATXI: (Xanxiñi) Eta zu?

XANXIÑ: Bai... bai... Ez ditake zurekiñ hatsik ere har! Of!

        (Sartzen da.)

ZORTZIGARREN AGERRALDIA

Amatxi — Xalbat — Maider (aldaretik)

AMATXI: Zer Kurutzia?

XALBAT: Botazazu lurrerat.

AMATXI: (hirriz) Lagunduko nauzu alxatzen...

XALBAT: Nik?

AMATXI: Ba. Orai, Maider handitua daukat. Agindu dautzutan bezala, orai duela sei urthe, harena aldaratu eta niri asma dezaket.

XALBAT: (harritua) Zuri?

AMATXI: (hirri borxatu batekiñ) Zertan zaude? Ahantzi dukezu nik agindua?

XALBAT: Ahantzi? Ahantzi?

MAIDER: (zulubitik) Xalbat! Zato! Zure beharra banuke lore zenbeiten ezartzeko. — Ez naiteke hel... Xalbat (Amatxiri) Diozunaz, gero mintzatuko gare, Gaxuxa. (Badua.)

AMATXI: Zer derabill goguan? Bozkarioak nahasi othe dio burua?

        Burua dudetan higitzen du harat eta hunat eta etxian sartzen da. Sukaldian ageri da baten eta bertziaren manatzen. Neskatuak iragaiten dire, eskuak baxera garbiz betherik. Bertze sehi batzuek botilla betiak ematen dituzte mahañ baten gañian.

BEDERATZIGARREN AGERRALDIA

Maider — Xalbat

        Emaztiak eta nexkatxak hari dire soka arrimatzen paxetetan. Xalbaten langilliek paxetak landatzen dituzte, haurrek belhar eta lore hostuak bidian metatzen dituztelarik.

MAIDER: (ezpel soka bat Xalbati ematen diolarik)

        Kantatzen du.

                Jautsazazu ezpel hori

                Oihalaren gañ gañetik.

XALBAT: (zurubirat igaiten delarik ezpela harturik)

                Bai. (Itzatzen du ezpela.)

MAIDER:

                Abantzu naiz erori

                Astian zure zurubitik.

XALBAT: (alegeraki)

                Zu, Maider, gure lanetan?

MAIDER:

                Zertako ez, batzuetan?

        (Zangotan duen otharre batetik helarazten diozka Xalbati arrosa xuriak.)

MAIDER:

                Orai, lau arrosa xuri.

XALBAT: (arrosak ixkilimekiñ lotzen dituelarik)

                Ezpel ferde, oihal gorri,

                Arrosek Maider iduri.

MAIDER: (hirriz)

                Ikhasi duzu koplaka?

        (arrosa hañitz, gorri eta xuri, ematen diozka)

XALBAT:

                Xo! Arrosak bat banazka.

MAIDER: (urhundik lorien ederbideari behatzen duelarik)

                Urhe, gorri, xuri, ferde!

XALBAT:

                Maider heltzen bada, gorde...

MAIDER: (boza eztiturik, ematen diozka arrosa gorriak)

                Gorri-gorriak gañ hartan.

XALBAT:

                Baditutzu ezpañetan

                Hauk bezain kolore dunak.

MAIDER: (hirri ttiki batekiñ)

                Nun dabillza erostunak?

XALBAT: (zaldiz zurubiaren gañian)

                Ixtaklok bada bat hemen

MAIDER: (boza oraño eztituagoa)

                Egia ezpada: Amen!

XALBAT: (zurubitik jausten da baratxe)

                Eta erran baut egia?

        Maiderrek burua aphaltzen du deus ihardetsi gabe. Xalbatek azpitik behatzen diozka begiak.

XALBAT:

                Erakuts eni begia!...

        Maiderrek eztiki behatzen dio eta, eskua pixka bat dardaretan, bere golkhotik khendu eta, eskaintzen dio arrosa bat Xalbati.

MAIDER:

                Hor duzu azken arrosa.

XALBAT:

                Maider ez hunenzat lotsa...

        (Ixiltze labur bat.)

XALBAT:

                Arrosa hunen tokia

                Ez da bertzekiñ, maitia...

                Etsitzeko da, nun nahi zuk bilduaren uztia:

                Hobe zaut daukan hazia

                Heze delarik bilzia.

MAIDER:

                Mintzo zitzaizkit garbiki,

                Bañan enetzat ez aski.

                Zer sentimendu sorthu den zure ariman... banaki.

                Aithor nautzuke hobeki

                Nerian zoin zaitan ibillki.

XALBAT:

                Ezda hitz aski argirik

                Zuretzat berex nukenik

        (eskua bihotzaren gañian)

                Gorri zintazke, beriala, hunek diona entzunik...

                Jakiñen duzu lehenik

                Zure bihotzak erranik.

MAIDER:

                Iduritzen zait naizela

                Xori xoro bat bezala.

                Josten ditutzun hitzetan ez utz holako itzala...

                Siñetsiko dut berzela

                Doi doia maite nauzula.

        (Xalbatek eskuak hartzen diozka. Arrosa esku tinkatuen artian dago xutik.)

XALBAT:

                Ba maite zaitut, ene arrosa...

MAIDER: (bere burua Xalbaten besoari utzia)

                Orai naiz, Xalbat, orai urosa!

        Muslariek denbora hortan partida akabatu dute. Urhuntzen dire beha zauzin gizonak. Patzikuk sosak billtzen ditu eta oihu egiten Amatxiri.

PATZIKU:

                Amatxi!... Zato!

AMATXI: (barnetik)

                Berehala.

HAMARGARREN AGERRALDIA

Berak — Amatxi

        Amatxi atheratzen da etxetik zalu, bañan ikhusten dituenian bi amorosak, beren amodioan galduak, eziñ garhaituzko oñhazi batek korropillatzen dio bihotza. Izkiritu izigarri bat egiten du eta bortxatua da mahañ bati atxikitzerat ez lurrerat gateko.

AMATXI: (izkiritu bat) Ah!...

        Patziku xutitzen da eta, xutitziarekiñ, Xalbat eta Maider ikhusten ditu eskuak gurutzaturik.

PATZIKU: To! To! To!

        Maiderrek ere entzun du izkiritua eta behatzen du nundik heldu den. Orduan ikhusten du Amatxi, xuri-xuria.

MAIDER: (lasterka Amatxirenganat) Amatxi! Amatxi! Zer duzu? Osaba zato!...

        Patziku hurbiltzen da. Amatxi flakatua bezala dago. Maider, izitua, oihuka hari da barnekueri.

        Ama! Maria! Zatozte!

        Neskatuak heltzen dire, gero Katixa; azkenik Xanxiñ

AMATXI: (atzartzen balitz bezala) Zer da? Zer gerthatu da?

MAIDER: (loriatua) Amatxi gaixua, sofritzen zinduen?

AMATXI: (boz gohor batez) Nik sofritaen? Ah! ah! Sofri dezaket bada nik? Emazte othe naiz sofritzeko?

MAIDER: (Amatxi besarkaturik) Amatxi, koloriak gan zauzkitzu...

AMATXI: (borthizki, bere alabatxiaren besotarik atheratu eta) Utz nezazu! (Sehieri): Eta zuek zer hari zaizte? Ez duzue lanik aski ditudaneri ohartu gabe? Zuazte zuen egitekoerat!

        Xanxiñ agertzen da, dabantal urdiñ bat soñian eta botilla erdi bat eskuan, ezpañak xukatzen dituelarik.

AMATXI: (Xanxiñi) Athera zaite ene bixtatik! Botillak utzatzu eta zuazi norat nahi.

        Xanxiñek beriala, bere dabantala khendurik, hartzen ditu igandetako gañekua eta gaphelua ezkaatzian, eta badua, athorra mahunka has, elizako alderat, bidian iragaiten direnekiñ. Katixa, ixilik sartzen da etxian.

AMATXI: (Patzikuri) Zenbat botilla ditutzue?

PATZIKU: Lau, eta lau kafe...

AMATXI: Hiru libera eta lau sos.

PATXIKU: (sosak ematiarekiñ) Oritzu.

        Amatxi, dabantalaren sakolan sosak sarthu eta, sartzerat dua. Bidian, Maiderrek, nigarrak begietan, geldiazten du.

MAIDER: (eztiki) Amatxi...

AMATXI: Maltzurra!

        (Sartzen da.)

HAMEKAGARREN AGERRALDIA

Maider — Patziku

        Agerraldi hau eta bertzia iragaiten direlarik, bethi bidetik elizako alderat baduazi jendiak, igandetako jauntzkuretan pro sioneko gazteria galtza zuri, gerriko se; da, athorra loratuetan batzuek ere badituzte buruko lore dunak galtzetan xilinxak etc.

MAIDER: (nigarrez) Maltzurra? Zer maltzurkeria egin diot bada nik, osaba?

PATZIKU: (trufaz) Bere arnorat ura eman, dudarik gabe.

MAIDER: Zerbeit badu. Jakiñ nahi dut.

PATZIKU: Ez beldurrik izan. Aski goizik jakiñen duzu.

MAIDER: Mirikua behar balu, osaba?

PATZIKU: (hirriz) Beharrago luke zurgiña!

MAIDER: (iziturik) O! Kutxaren egiteko? Ez da hortan!...

PATZIKU: Kutxa ba... Bizien kutxa: Buhurdia mihisiekiñ.

MAIDER: Etzaitela trufa, osaba. Egiazki pairatzen du, Amatxik, eta, preseskí ni hoin dohatsu naizenian... Zertako hori?

PATZIKU:

                Urhia eta zoriona

                Behar dire ongi zaindu:

                Batek beretzen duena

                Bertziari hartzen omen du.

                Ez baiditazke gizonak

                Aberats eta dohatsu

                        Izan denak...

                Maider! Maider! Egiñ kasu,

                        Orai eta sarri,

                Egungo zorionari.

MAIDER:

                Izituko naiz, osaba...

PATZIKU:

                        Beharba!

                Zurekiñ atxik dukezu...

                Hoinbertze dohañ ditutzu:

                Gazte, pollit, maitagarri...

MAIDER: (osabaren erraneri asmatzen duelarik)

                Kasu, orai eta sarri,

                Egungo zorionari...

                Behar dire ongi zaindu

                Urhia eta zoriona...

                Batek beretzen duena

                Bertzeri hartzen omen du...

        (osabari)

                Hartu othe dut norbeiti?

PATZIKUK: (ihardetsirik ez eman nahiz)

                Bihotz bero, bisai ezti...

                Hoinbertze dohañ ditutzu:

                Zurekiñ atxik dukezu!...

MAIDER:

                Ez baiditazke gizonak

                Aberats eta dohatsu

                        Izan denak...

                Maider! Maider! egiñ kasu...

        (iziturik)

                        Ene zoriona

                        Hill nahi duena

                        Hor nunbeit dabill...

                        Hemendik hurbill?

PATZIKU: (berritz)

                Urhia eta zoriona etc.

MAIDER: (batian)

                        Ene zoriona

                Beharko dut ongi zaindu (etc.)

        Biek bardiñ kantatzen dute eta iragaiten dire hejako alderat; Xalbat biderat heltzen zaiote.

HAMABIGARREN AGERRALDIA

Patziku — Maider — Xalbat

XALBAT: Amatxik zer zuen?

MAIDER: Maltzurra erran daut!

XALBAT: Zuri?

PATZIKU: Bo! Iraganen zaio duen hisia!...

        Ezkillak jotzen hasi dire. Teatrian diren jende guziak baduazi elizarat. Maider aldaratzen da, harrasiaren gañian utzi zuen mantaliñaren hartzeko.

XALBAT: (Patzikuri baratxe) Ez da flakatu?

PATZIKU: Bai! bai! Antolaatzik gauzak bezperak erran arte. Bertzenaz, gaizki zuak, muthill, hire hauzia...

        Maider hurbilldu da.

PATZIKU: Gaurgoiti, jaun erretorak bere xantria berantetsia duke. Kexa gaitzen. (Badua aitziña.)

MAIDER: Gurekiñ zatoz, Xalbat?

XALBAT: (baratxe) Ez, ene maite maitia. (Gorago) Hemengo lanak behar ditut akhabatu.

        Maider badua, kongregazioneko nexkatxekiñ. — Ez dire zenbeit hastapeneko emazteki eta Xalbaten langilliak baizik gelditzen.

HAMAHIRURGARREN AGERRALDIA

Zenbeit emazteki — Xalbaten langilliak — Xalbat

XALBAT: (langillieri) Zuazte zuek ere bezperetarat. Proasioniarekiñ itzuliko zaizte eta hemen baratuko, aldariaren urratzeko eta pusken sartzeko.

LANGILLE BATEK: Ongi da.

        (Baduazi langilliak.)

HAMALAURGARREN AGERRALDIA

Emaztekiak — Xalbat

        Orai, emaztekiak hari dire ihi eta lore barrajatzen bidiaren gañian. Biek hedatzen dute oihal hertxi xuri bat. Azkenik, mihisiak bidiaren barneko aldetik sokheri estekatzen. Bidia, orai, arras gordia da eta emaztekiak ez dire ageri.

XALBAT: (bakharrik)

        Xalbatek duda liphar bat badu. Gero harrasiaren gañetik jauzi egiten du eta sartzen da ostatuko barrokian, diolarik:

        Guazen aintziñat! (oihu) Gaxuxa!

HAMABORTZGARREN AGERRALDIA

Xalbat — Amatxi

        Amatxi etxetik atheratzen da baratxe, itxura hitxian. Itzultzen da ezkaatzian, begien xukatzeko, Xalbatek ikhusten ez duelarik, zeren, Amatxi agertziarekiñ, Xalbatek, ahalkez, bere burua itzuli baitu.

AMATXI: (boz idor batez) Zer nahi duzu?

XALBAT: Badakizu orai zertako ez dautzutan aixtian ihardetsi. Ez nuen uste aspaldiko erranetaz orhoitzen ziñela.

AMATXI: Ez gezurrik... Eztut nik deus ahanzten eta ene hitza bethi eta nor nahirenzat atxiki dut. Ez nuen, nik, uste, Xalbat, kanbiakorra ziñela.

XALBAT: Kanbiakorra? Amatxi...

AMATXI: Amatxi?... Ene zaharzeko ematen dautazu izen goiti hori? Eztut nahi enzun! Ez naiz gihiago nihoren Amatxi. Zuk ebatsi dauztatzu ene amodioa eta ene alabatxia. Hau atxikazu, bertzia zangopian ibilli eta.

XALBAT: Zoin garrazki minzo zaren! Barkhamendu galdetzen dauzut. Uste izan dut maite zintudala. Gaztiak engana ditazke. Gero ezagutu dut zuretzat naukan sentimendua eta amodioa bia zirela. Zure alabatxia ikhusten nuen egun guziz handitzen eta edertzen: Haurra zelarik maitagarri, nexkatxa egiñ eta maitagarriago! Zu ezagutziarekiñ Maider ezagutu dut, zuk maitatziarekiñ Maider, nik ere maitatu dut eta... pixkaka... pixkaka... ikhustiarekiñ Maiderrek ama bat bezala maite zintuela, zu, iduritu zait eni ere — nahiz abantzu zure adiña dutan — ama bat bezala behar zintudala maitatu. Barkhaguzu bieri. Ez dugu deus egiñ amodioaren sorraazteko!... Bera ethorri zauku.

        Kantatzen du.

                Amodioa sartu da gutan

                Uda berriko gau eztietan

                Zure gerizan gindauzilarik...

                Egunez egun, guk jakiñ gabe,

                Gathe lehena porroskaturik,

                Gure bihotzez egiñ da jabe...

                Ene ahotik etzen oraño

                Aingeru horren beharriraño

                Erre ziozaken hitzik alxatu...

                Eta astian, eztakit nola,

                Gure eskuak dire tinkatu

                Amodioak nahi bezala.

AMATXI:

                Ez aitzakirik enetzat billa...

                Hitz eztitzeko zare abilla.

                Nik ere ditut zure ahotik

                Aspaldi enzun...

XALBAT:

                                       Gaxuxa!

AMATXI:

                                                   Hatik!

                Ez naiz zuk uste

                Duzun emazte

                Trufatzen dena...

XALBAT:

                                         Bañan...

AMATXI:

                                                     Ez zaizte

                Ostatu huntan biak sartuko:

                Ez zu, ez hura!

XALBAT:

                                     Ez dut holako

                Nahirik izan. Bien hazteko

                Nihau azki naiz. Ez! Diruari

                Behatu banu, etzait iduri

                Maiderrenganat ganen nintzala.

AMATXI:

                Oh! Xalbat! Xalbat! Bihotz ahula!

        Amatxik «Ez aitzakirik enetzat billa» kantatzen duenian, ezkillak berritz hasten dire, proasionia atheratzen delakotz elizatik.

XALBAT:

                Amodioa, guk jakiñ gabe,

                Gure bihotzez egiñ da jabe.

AMATXI:

                Ez aitzakirik enetzat billa...

                Hitz eztitzeko zare abilla.

XALBAT:

                Ene ahotik etzen oraño

                Aingeru horren beharriraño

                Erre ziozaken hitzik alxatu.

                Eta, astian, eztakit nola,

                Gure eskuak dire tinkatu

                Amodioak nahi bezala.

AMATXI:

                Zure ahotik etzen oraño

                O Xalbat! ene beharriraño

                Beizik holako hitzik alxatu...

                Eta astian, ikhusiz nola

                Zuen eskuak ziren tinkatu

                Hor flakatu naiz haur bat bezala.

        Bere burua phausatzen du paxet baten kontra eta nigar egiten du.

HAMASEIGARREN AGERRALDIA

        Orai enzuten dire teatriaren gañian proasioneko soñulariak: Trunpeta, atabal eta xirolak. Gero Gizonak.

GIZONAK: (hastapeneko kantika)

                Yesus on illki zauku aldare barnetik etc.

DENEK:

                Zer mirakullua! etc.

        Soñulariak teatrian iragaiten dire, nexka ttikien ondotik. Mihisien gañetik ageri dire banderak, gizon aphainduen harmak, noizian behiñ buruko loredun bat edo bertze, atabal nausiaren makhilla. Gero kongreganisten bandera xuria, agertokiaren erdian baratuko dena arrosa hostuak airian, ageri ez diren haurrek bothatzen dituztenak; azkenik, pabillunaren lumak, baidoazi hejaren gibeleraño eta han baratzen.

NEXKATXEK:

                Heda oihal xuriak bide bazterretan.

                Gure gorphutzak eman falda xurietan.

                Artik jainko jaunari lore xurienak

                Hoin xuri egiñ detzan gizonen arimak.

                (Denek) Zer mirakullua! (etc.)

        Nexkatxek kantatzen dutelarik, Xalbat hurbilldu da proasionerat, kongregazioneko banderari buruz. Mihisiak aldaratzen ditu pixka bat eta Maider, banderaren alxatzallia, artetik ageri da.

        Benedizioneko xilinxak egiten du bere soñu ariña. Denak belhaunikatzen dire, eta gero xutitzen.

PATZIKU: (Kantatzen du)

                Zer mirakullua! etc.

        Denak jarraikitzen zaizko eta proasionia aintziñat doa.

HAMAZAZPIGARREN AGERRALDIA

        Xalbaten langilliak sartzen dire eta nexkatxak gan orduko, aintziñeko mihisiak khentzen dituzte, emaztekiek lagundurik. Orai bidia ageri da. Proasionia ezaun da, urruntzen delarik. Elizako bidetik sartzen da: Lehenik haurrak, gero nexkatxak, gero gizon aphainduak, gero arrosa artikhitzalliak; haukien bi sahetsetarik gizon aphainduak oraño. Ezkillak bethi hari dire, eta hola estalkia jautsi arte.

        Urrunxko gizonek kantatzen dute.

                Jesus ona illki da (etc.)

        Urrunxago Nexkatxek:

                Heda oihal xuriak (etc.)

        Aphezak eta pabilluna agertu gabe, jausten da agertokiaren estalkia.

ZATHI LEHENAREN BURURANTZA