Argitaletxea EDO!

 

Hormako paper horia:
Teilatupeko emakume(ar)en
isileko garrasiak^[1]

 

Saioa Ruiz - Amaia Serrano

 

      Charlotte Perkins-Gilman^[2] (1860-1935) funtsezko irudia da XIX. mende amaierako Estatu Batuetako testuinguru historiko zein kulturalean. Idazle gisa, fikziozko istorioen zerrenda luzeak haren ibilbide literario oparoa agerian uzten du eta, aldi berean, teoria feministen inguruko hainbat lan eta idazkik Ipar Amerikako viktoriar garaiko emakume pentsalari eta aurrerakoien sinbolo bilakatu dute.

      Gainerako feministen aldean, emakumeen boto eskubidea defendatzetik haratago, Charlotte Perkins-Gilmanek haien bizi-askatasun eskubidea aldarrikatzen zuen, bai eremu publikoan eta baita pribatuan ere. Zentzu horretan, gizarteak finkatutakoaren kontra, gizon-emakumeen lan-banaketa tradizionala aldatzeko proposamena izan zen Charlotte Perkins-Gilmanek mugimendu feministari egin zion ekarpen nagusietako bat. Zaletasuna eta aktibismoa konbinatuz, luman aurkitu zuen bere pentsamoldea zabaltzeko eta instituzioak aldatzeko baliabide sendoa. Baina ibilitakoa erraz suertatu ez, eta, gainera, horren trukean jaso beharrekoa ez zen batere samurra izan.

      Charles Walter Stetson margolariarekin ezkondu zenean hasi zen gainbehera. Garrantzirik gabeko urduritasun zantzua depresio sakon bilakatu zitzaion alaba Katharine jaio ostean, eta orduan hasi zen S. Weir Mitchel doktorearen tratamendua jasotzen. Hark agindu zizkionak bat zetozen orduko gizarte tradizionalak emakumeari egotzitako ama eta etxekoandre funtzioekin. Beraz, sei astez bizimodu ahal bezain etxekoiena egiteko adierazi zion, baina, bereziki, bere bizitza osoan zehar luma eta arkatza erabiltzea debekatu zion.

      Weir Mitchel doktoreak sustatutako «atseden-hartze» izeneko sendabide famatuaren emaitza katastrofikoak, eta Charlotte Perkins-Gilmanek bere hezur-haragietan sufritutako esperientzia Hormako paper horia (1892) izeneko ipuinean jaso zituen urte batzuk geroago. Ipuineko protagonista orduko emakumearen irudikapena da, eta Hormako paper horia, gizarte hartako pentsamoldeari antzemateko lagin adierazgarria da oraindik, mende bat igaro izanagatik ere.

      Fikzioaz ari garela bistakoa den arren, narrazio horretan topatzen ditugun jarrerek gizonen botereak markaturiko errealitate batean dute funtsa, eta, ildo horretan, gure asmorik behinena Hormako paper horiaren azterketa egitea da, XIX. mendeko emakumeen sexualitatean eta gorputzaren balioespenean oinarrituz, batik bat. Irakurlea berehala jabetuko da narrazio horrek hainbat irakurketa ahalbidetzen dituela, kontakizunak ezaugarri bereziak baititu, finkatutako arauetatik, normala zen jarreratik kanpokoak.

 

 

1. Ibilbide historikoa: gorputzari buruzko
eta emakumeen zapalkuntzaren
inguruko hausnarketa orokorrak

 

      Filosofiaren sorreran bertan topa dezakegu gogoa gorputzetik bereizteko joera. Platonek eta bere jarraitzaileek gorputza kartzelaren antzeko elementutzat hartu zuten, eta orduan hasi zen gogo/gorputz binomioaren bidez irudikaturiko dualismo antropologikoa.

      Banaketa berbera aurkituko dugu cartesiar planteamenduak bere egindako diskurtso arrazionalistan ere. Descartesek, norbanakoaren identitatea eraikitzean, pentsamenduaren lehentasuna azpimarratu zuen, gorputzaren kaltetan.

      Gogo/gorputz bereizketak (determinatua den) naturaren eta (libreki eraikitako) kulturaren arteko banaketa ezartzeko balio zuen. Pentsaera moderno-ilustratuak berezko zuen kontzeptuaz ari gara: gorputzaren ezaugarriek ez dute haren osaeran garrantzirik eta subjektua «kontzientzia pentsalaria» da.

      XVIII. mendetik aurrera, zientziaren ikuspuntu «naturalista»-ren aurrerapenekin bat, gorputzak protagonismo handiagoa hartu zuen. Kontrako nozioa garatu zen hain justu, gizabanakoa ezeren gainetik gorputza zela pentsatzen zuena, eta psikea fisikoaren ondorio zelako ustea nagusitu zen. Joera biologizista hori XIX. mendean zehar zabaldu zen eta emakumeei ondorio kaltegarriak ekarri zizkien. Hain zuzen ere, testuinguru horretan ulertu behar da Charlotte Perkins-Gilmanen Hormako paper horia (1892) narrazioa: XIX. mendeko emakumeengan zapalkuntzak izandako ondorioen adibide moduan. Emakumeei histerizazioa egotzi zitzaien beren kontrol faltagatik, eta, beraz, adin txikikoak bezala eta gizonezkoen menean —bereziki senarrarenean— bizi behar zuten. Ideia ustez natural hori gizartean errotzearen ondorioz, genero-kategoriek emakumeen eta gizonen arteko ezberdintasuna ere adierazten zuten, bai alderdi psikologikoan, bai sozialean edota kulturalean. Bestalde, sexu-kategoria faktore biologiko, anatomiko eta naturalekin erlazionatzen zuten. Horrela, gizona «sexu adimentsu» bihurtu eta emakumea baino maila altuagoan kokatu zen.

      Zapalketa «logiko» horren testuinguruan, emakumeei zail zitzaien bizitza soziala izatea, haien ingurua senitartera murrizten baitzen. Are gehiago, gizonezkoek finkatzen zizkieten haien rol, izaera, desira eta berezko ezaugarri oro eta zehaztutakotik at zegoen zeinahi jarrera pentsaezina eta onartezina zen.

      Gaur egun, askorentzat jakina da naturak ez duela erabakitzen sexu bat bestea baino hobea dela eta, hortaz, berez gailentzen den sexurik ez dagoela (Wittig, 2006 [1992]: 22-23). Aitzitik, sexu menderatua eta menderatzailea izan, badira, eta sexuaren kategoria hori sortzen duen arrazoia zapalketa bera da, eta ez alderantziz.

      Diferentzia «natural» horiek gizon-emakumeen arteko berdintasuna lortzeko borroketan soilik egiten dira ikusgarri; ondorioz, sistema horren partaide sentitzen ez direnen ikuspuntuak moduren batean ala bestean aurkezteko gizartearen zirrikituak baliatzea da aukeretako bat. Ikus ditzagun, beraz, narrazio horretako protagonistaren bidez, XIX. mende amaierako gizartearen arrakaletako batzuk.

 

 

2. Emakumeen garapen oso
eta librerako zailtasunak:
gorputza/etxea-kartzela

 

      Hormako paper horia kontakizuna joera biologizista nagusi zen garaian kokatuta dago, hots, gizaki bakoitzari egokitu zitzaion gorputzaren araberako rol sozialak bete behar zituen aroan. Modu horretan, gizabanakoak jarrera batzuk onartu eta beste batzuk baztertu behar izan zituen. Berehala ikusiko ditugu planteamendu horrek emakumeengan izandako ondorioak.

      Nortasuna bestearen arabera osatzen bada, ulergarria da garai hartako emakumeek beren rola zalantzan jartzeko eta identitatea modu autonomoan eraiki ahal izateko zailtasunak izatea, bizitza sozialean parte-hartzea murriztua baitzuten. Gizonek esparru publikoan aritzeko eskubidea zuten (ezkontzatik kanpoko erlazioak haiei soilik onartzen zitzaizkien), eta horrek nortasun propioa eratzeko aukera ematen zien. Emakumeek, aldiz, gizarte patriarkalaren rolak bete behar zituzten eta, familiaren eginkizun-aukerak ugalketara mugatzen zirenez, ugalketa-objektu bihurtu ziren. Ondorioz, gizon-emakumeek euren gorputzekin harreman ezberdina dute, eta horrek askotan eramango ditu emakumeak bere gorputzaren preso sentitzera.

      Foucaulten bidez, sexualitatearen historiara gerturatu eta giltzarri diren bi une daudela konturatuko gara: «bata, XVIII. mendea, debeku handien garaia, ezkontideen arteko sexualitate heldua soilik onartzen zen aldia, gorputzarekin erlazionaturiko oro ekiditen zena; eta, bestea, XX. mendea, apurketa izan zela ezin esan daitekeen arren, kurbaren inflexio izan zena. Momentu hartan errepresioaren baliabideak leuntzen hasi ziren eta premiazko galarazpen sexualetatik ezkontza aurretiko eta kanpoko erlazioekiko tolerantzia erlatibo batera igaro zen»^[3] (1987: 140). Perkinsen narrazioa, baina, Foucaultek adierazitako kontrol sozialaren barealdia baino lehenago agertu zen. Garai hartan gizarteak finkatutakotik at zeuden jarrerak arazo fisiko edo psikologikotzat hartzen ziren, hermafroditismoa edo ninfomania jo izan diren bezala. Emakumeen sexualitatea arautzeak edo medikuaren bidez kontrolatzeak patologizaziorako^[4] bidea ireki zuen. Hala azaltzen dute Sareinak taldeko kideek ere:

 

      (…) XIX. mendearen amaieran Industrializazioa eta Aro Modernoaren hasierarekin sexu-jardun hauen patologizazioa etorri zen: bekatu eta delitu izatetik gaixotasun izatera pasatu ziren homosexualitatea eta lesbianismoa. Alde batetik, medikuntzak «normala» zer den esan zuen, eta beste alde batetik, femeninoa/maskulinoa eta heterosexuala/homosexuala dikotomiak sortu zituen (Alvarez et. al., 2010: 89).

 

      Postestrukturalistek darabilten identitate kontzeptuaz baliatuz, nortasuna eraikitzea etengabeko prozesu bat dela iruditzen zaigu; horregatik aldatzen da Hormako paper horiako narratzailearen identitatea narrazioaren hasieratik amaierara bitartean (edo, gutxienez, agerikoago egiten da). Modu horretan, pentsa liteke narratzaile protagonistak hormako emakume horien islaren bidez eraikitzen duela bere nortasuna, ispilu joko baten bitartez, alegia.

      Narratzailearen gatazka gertatzen deneko lau paretez gain, narrazioko etxea extragorputza edo kaiola dela esango genuke, bere baitan preso dagoen eta ukatua den gorputza giltzapetzen duena, hain zuzen. Kartzela horrek Jennie etxeko lanak egitera makurtzen du, eta narratzailea emakume eta emazte zintzo izatera behartzen. Horrela, etxea, gorputza otzantzen duen espazio bihurtzen da, eta psikiatriko baten antza hartzen du.

      Arauen aurkako edozein jokabide erotzat jotzen zen garaian, gogoaren bidez emakumeek kontrolatu ezin zuten gorputza sendatzeko medikuek eskaintzen zuten bide bakarra giltzapean gordetzea zen. Horregatik, ez da halabeharra kontakizuneko narratzailearen senarra —baita anaia ere— mediku izatea. Johnek izaki gaixo gobernaezin baten antzera tratatzen du emaztea, etxeko lanak betetzeko gai ere ez den eta zaintza behar duen neskatxa baten modura. Gizonak jarrera murriztaile eta arauemailea hartzen du. Emaztea minimizatu egiten du, une batean zeharka tuntuna deitzeraino («txoritxo bihotzekoa»^[5], 14 / «little goose», 649), bere burua hobetzat balu bezala. Ez da harritzekoa hala gertatzea, zeren eta, arestian azaldu dugun bezala, «garai hartako corpus zientifikoak ezberdintasun sexuala garapen ebolutibo bihurtzen [bait]zuen. Horixe bera da Lombroso higienista ezagunaren kasua: garapen mailan emakumea, gizonagandik baino, animalia edo haurrengandik gertuago dagoen izaki moduan definitzen baitu» (Clúa, 2008: 31).

      Narrazioan hainbat menderatze-erlazio bereiz daitezke: alde batetik, Johnen eta narratzailearen artekoa (irudizko gaixotasunak eraginda), eta, bestetik, Johnek bere arrebarekiko duena (haren emaztea zaintzeko eskaerari uko egiten baitio arrebak, eta horrek Johnen porrota adierazten du, hein batean); era berean (agian lotura ahulago batez), narratzaileak paretako emakumearengan duen nagusitasunak sortzen duena (bera kontrolatu nahian eta keinu zein mugimendu guztiak ulertu nahian), bai eta Jennierekikoa ere («Jennie jatorra da eta bakarrik uzten nau hala eskatzen diodanean», 18). Azkenik, hormako emakumeak narratzailearen gainean erakusten duen boterea dugu, beharbada modu inplizituagoan Jennie eta Johnekin ere erabiltzen duena («Zelatan egon natzaio Johni, bera konturatu gabe; sartu izan naiz gelan aitzakia inozoekin, eta behin baino gehiagotan zeri eta paperari begira harrapatu dut! Eta Jennie ere bai. Behin Jennie harrapatu nuen esku bat paperean jarrita», 28). Halarik ere, paretako emakumea narratzailearen islatzat hartzen badugu, azken erlazio hori autokontrolerako gogo gisa interpreta dezakegu.

 

 

3. Emakume bilakatzeko prozesua^[6].
Gorputzaren autokontrola

 

      Narrazio guztian zehar agerikoa da gorputzaren autokontrolari ematen zaion garrantzia. Kontuan hartu behar dugu narrazioko pertsonaia nagusiek erdi-goi mailako testuinguru sozialeko senar-emazte bikotea osatzen dutela, eta giro horretan portaera egokien eta desegokien arteko mugak zeharo definituak zeudela.

      Gai hori aztertzeko bi ikuspegi baliatuko ditugu: alde batetik, gorputzaren gaineko ezagutza ezari dagokiona, eta, bestetik, emakume-protagonistak bizi duen barne-gatazkari dagokiona.

 

      3.1 Gorputzaren eta beronen erreakzioen ezagutza eza

      Natalie Angierek gogorarazten digun bezala, «greziar medikuek (...) pentsatzen zuten giza gorputza funtsean unisexuala zela eta sexu bakoitza bestearen ifrentzua zela. Antzinarokoek organo maskulino eta femeninoen arteko homologia agerian utzi zuten» (2000: 57). Ideia horretatik abiatuta, Angierren ustez, emakumearen gorputzak jakingura sor dezakeen modu berean, mesfidantza ere eragin dezake; oro har, urriagoa baita haren gorputzaren ezagutza, gizonarenarekin alderatuta ezaugarri batzuk ezkutuagoak daudelako. Beste desberdintasun batek ugaltzeko gaitasunarekin du zerikusia. Emakumeek, umetokia^[7] edukitzeagatik, arazo biologikorik ez badute bederen, sortzeko gaitasuna dute. Baina, aldi berean, animalien bulkaden antzeko erreakzioak edukitzea leporatzen zaie. Platonek^[8] zioenez, emakumezkoengan umetokia umeak sortu eta egiteko desiraren grinak menperatutako izakia da.

      Beraz, antzinaroko greziarren ikuspegiaren arabera, uteroa^[9] gorputzaren barneko zer mugikorra eta aldakorra da, emakumeari barne desoreka sorrarazten diona. Aldi berean, emakumea bere buruaren jabe izateko gaitasunik gabeko animaliatzat hartuko da, kontrolatu beharreko izakitzat, alegia. Zentzu horretan, adierazgarria da Erdi Aroan nagusitu zen mentalitatea: emakumearen desoreka emozionala justifikatzeko, deabruaren eraginak haren gorputza menperatu zuela zioten.

      Perkins-Gilmanen kontakizuneko narratzailea, desoreka emozional hori duen emakumea da. Erditu ondoko egoeran, baldintza soziokulturalak eta biologikoak uztartu egiten dira. Hala ere, diskurtso hegemonikoak alderdi biologikoa bakarrik nabarmendu du. Ikuspegi horren arabera, deskonpentsazio hormonal handia du emakumeak, umetokiaren handitze-uzkurtze mugimenduen ondorioz. Izan ere, ideologia horren talaiatik, egoera horretan, ondorio fisikoak ez ezik, emakume bakoitzak desberdin bizi dituen gorabehera emozionalak ere jasaten ditu, gorputzaren erreakzioa zein izango den ere ez dakiela. Desoreka emozional hori, analogiaz, hormako paperean bertan islatzen da, marrazki mugikor eta gorabeheratsuaren bidez. Ildo horretan, emakume narratzailearen jarrera esanguratsua da: «Ez dut ezer behar negarrez hasteko, eta negarretan nago denbora gehienean» (18). Baina bere gizarte-mailako bati dagokion bezala, senarraren aurrean portaera egokia erakutsi behar du eta barrenak lasaitasunez hustu ezinean sentitzen da: «(...) negarretan nago denbora gehienean. Jakina, ez Johnen edo beste inoren aurrean, bakarrik nagoenean baino» (18).

 

      3.2 Desirak asetzeko ezintasunak eragindako barne-gatazka:
      sexuaren plazera eta idazketa-/irakurketa-plazera

      Desirak asetzeko ezintasun horren jatorria, errepresio gogor batek sortutako estutasunean dago. Itomen horren froga adierazgarrienetakoa narratzaileak horma-paperean proiektatzen duen irudietako batean ageri da: lepotik helduta eta begiak ateratzear dituen emakumearen irudian, hain zuzen ere. Larritasun egoera horrek sustrai bikoitza izan dezake:

— Erditze ondoko egoerari egozten zaion desoreka emozionala isilarazi beharra, portaera egokiak etengabe eskatzen dion bezala. Zentzu horretan, narratzailea saiatzen da pentsatu eta sentitzen duena transmititzen, baina Johnek isilarazten du, bere egoeran pentsa ez dezan esanez.

— Narratzailearen ondoeza eta ezinegona bideratzeko inolako irtenbiderik ez izatea. Pentsatzen eta sentitzen duena idatziz jarri nahi duenean ere, debekatu egiten diote.

      Jo dezagun idazle klasikoetara berriz ere. Aurretik aipatu ditugun Hipokratesen (ik. 9. oin-oh.) eta Platonen oharrei, beste hau gaineratu diezaiokegu: «uteroak, bere garai emankorrenetik luzaroan antzu jarraitzen badu, modu arriskutsuan narritatzen da; gorputz barnean astindu eta aztoratu egiten da, arnasbideak oztopatzen ditu, inspirazioa eragozten du, gorputza mota guztietako gaixotasun eta estualdien menpe utziz» (Platon, 91C). Antzinaroko medikuek erditu ondoko gaitzak «sendatzeko» aplikatzen zituzten irtenbide batzuei buruzko aipamenak ere baditu Platonek: «irtenbidea utero mugikor aztoratua jatorrizko egoera naturalera itzularaztea zen: erlazio sexualek, eskulanek eta haurdunaldiek buruko sukarrak lasaitzen laguntzen zuten» (91C).

      Garai horietan, plazer ororen debekuari (idazketa eta irakurketarena barne) gorputzari buruzko ezjakintasuna gaineratu behar zaio. Horren ondorioz, uste zen emakumeek ez zutela orgasmoaren sentsazioa ezagutzen. Narrazioari erreparatzen badiogu, autoerotismoa praktikatzeari ekiten diola iradokitzen duten zenbait erreferentzia daude. Narratzaileak argi esaten du denbora luzea ematen duela logelan bakarrik («Eta orain nahikotxo egoten naiz bakarrik», 18), etzanda («(...) eta luzaroan egoten naiz etzanda», 21), masturbazioa praktikatzeko momentu aproposa azpimarratu nahi balu bezala. Gainera, kontsonante sudurkarien errepikapenak eta mugimendu zirkularren^[10] araberako keinuen adierak ideia hori indartuko lukete: «Nola egin ote zuen, eta nork, eta zertarako? Buelta, eta buelta, eta buelta... Buelta, eta buelta, eta buelta... Zorabiatu egiten nau!» (30-31) / «I wonder how it was done and who did it, and what they did it for. Round and round and round —round and round and round— it makes me dizzi!» (654).

 

      3.2.1. Sexuaren plazera

      Berreskura dezagun emakumeen histerizazioari lotzen zaion gaia. Sigmund Freudek (1972 [1895]) histeria ikertu zuen. Landu zituen kasuetatik ondorioztatu zuenaren arabera, histeria ez da burmuineko gaixotasun organiko bat, baizik eta ondorio somatikoak dituen pasio-nahasmena. Eta horrek sortzen dituen efektuen artean mututasuna, paralisia, itsutasuna, zorabioa, buruko mina, etab. zerrendatzen ditu.

      Histeria emakumeari lotu izan zaio hitzaren jatorritik beretik. Izan ere, etimologiari helduz, greziar erroko hystera hitzak «uteroa» esan nahi du. Asegabeko desira sexualarekin (gura inkontzientea gehienetan) erlazionatzen da, eta hori «irentze- edo kastrazio-sentimendua» deritzanari lotzen zaio. Subjektu bat, edozein gogobetetze partzialen aurrean erreprimitzen denean sortzen da. Eta horrek sortzen dituen erreakzioak, besteak beste, nerbioak eta kexa dira: «(...) ikaragarri milika eta kexati bihurtzen ari naiz» (18), esaten du narratzaileak. Emakume hau gizarteak inposatzen diona onartzera mugatzen dela dirudi. Ideia hori, narratzaileak kontakizunaren hastapenean formulatzen dituen galdera erretorikoetan islatzen da. Bere egoeraz jabeturik, nolabaiteko etsipen sentsazioa transmititzen du: «Eta, zer egingo duzu horren aurrean?» (7); «Baina, zer egingo duzu?» (8). Indarrik gabe sentitzen da bere nahien eta beharren aldarrikapena egiteko, haren senarrak jada erabaki baitu horiek guztiak desegokiak direla. Hala ere, errepresio horrek eragiten dion ondoeza askatzeko irtenbide bat aurkitzen du: ezkutuan bada ere, idaztea. Eta hari ekiten dio, pentsatze —eta idazketa— jarduerak debekatu dizkioten arren. Protagonistak idazketarako grina gordetzen du bere baitan eta horrek sortzen dion plazerari ez dio uko egingo. Idazketa behar patologiko bilakatzen da, beharra partzialki baino ez ase arren; izan ere, idazketa ezinbesteko zaio eremu pribatuan gelditzera kondenatzen duen patu biologikoari aurre egiteko eta egonezina kanalizatzeko. Baina idazteko debekuaren oinarrian arrazoi argia ezkutatzen da: norberak uste eta sentitzen duena esateko gaitasunak, hau da, adierazteko askatasunak, gizarteak definitzen eta sostengatzen dituen zutarriak kolokan jartzeko ahalmena dakar. Horregatik, ordena soziala ziurtatzeko, kontrol-ezarpena bultzatzen da (Sanfeliú, 1996: 89). Foucaultek adierazi bezala, debekatua den horri buruz hitz egiteak boterearekiko jarrera kritiko batera(ntz) lerratzea ekarriko luke, legea urratzearekin batera (1987: 13). Zentzu honetan, esanguratsua iruditzen zaigu narratzaileak bere senarraz mintzatzean baliatzen duen queer hitza, edota, tonu ironikoan, ezkontza-sistemari buruz dioena: «Johnek barre egiten dit, jakina, baina hori espero izatekoa da ezkon bizitzan» (7).

 

      3.2.2. Irakurketa-/idazketa-plazera

      Idazketa-prozesuaren bitartez, protagonistak bere egonezina lasaitzeko (edo zenbaitetan, areagotzeko) baliagarri zaion espazio sinboliko bat eraikitzen du. Eta espazio horren gauzatzea ikusten da logelaz jabetzen denean, narrazioaren amaieran. Orduan, emakumearen barne gatazka idatzi nahi eta ezin horretan fokalizatzen da: «Debekuak debeku, bolada batean idazten jarraitu nuen; baina neka-neka eginda uzten nau...» (8); «(...) hau paper hila baino ez da, eta arindu ederra nire gogoarentzat» (7). Agerian geratzen da idazte-ekintzaren balio paradoxikoa, eta, aldi berean, barne gatazkarekiko analogia erakusten da. Barrena arintzeko aukera ematen dion idazketa arazgarri horrek nekatu egiten du, ezkutuan egin behar duelako, gaixotasuna, besteak beste, idatzi nahi izateari leporatzen baitiote.

      Zergatik bilakatzen da idazketa hain ekintza garrantzitsu? Bada, bizi garen mundutik urrundu eta espazio berriak irudikatzeko aukera eskaintzen duelako eta, ildo horretan, emakumeei debekatu zitzaien irudimenaren mundurako sarrera zabaltzen duelako.

      Horma-paperean horrekin guztiarekin lotura hertsia duen irudi adierazgarri bat ageri da: lepoa apurtua duen emakumearena. Lepoa buruaren eta gorputzaren arteko lotura-elementua izanik, proiekzio hori baliatzen du emakumeek gorputzarekin (eta ez gogoarekin) duten erlazioa iradokitzeko.

      Gainera, begien sinbologiari erreparatzen badiogu, esanguratsua da ustez narratzaileari begiratzen dioten emakume urkatuen begi irtenen espresioa: «[Buruak] Pasatu egiten dira beste aldera, baina orduan marrazkiak lepoa estutzen die eta buruz behera jartzen ditu, eta begiak zuritu egiten zaizkie!» (31). Itotzen ari diren emakumeen begiak dira.

      Protagonistak horma-paperaren gaineko irakurketa egiten duenean, horrek sortzen dizkion pentsamendu eta sentsazioak eguneroko batean idazten ditu. Baina paperak ispiluarena egiten duenez, narratzailearen irudia islatzen da (momentu batean esaten duen bezala, «Paper honetan badaude gauza batzuk nik soilik dakizkidanak», 22). Beraz, paperean ageri dena irakurtzen duen heinean, bere burua aztertu eta irakurtzen du, bere egoeraz jabetuz doa, hau da, diskurtso propio bat eraikitzen du, kanpotik datorkiona baztertuz (otzantasuna, menpekotasuna eta isiltasuna ardatz dituena). Horman proiektaturik ikusten dituen lerroen eta berak egunerokoan idatzitakoen artean paralelismorik balego, bere buruaz beste egin nahi lukeela interpreta genezake («(...) eta uhin zalantzagarri babo horien bideari tarte batez jarraitu diozunean, bat-batean uhinok bere buruaz beste egiten dute», 11). Baliteke une horretan bere burua hiltzeko gogoa sentitu izana. Azken batean, zertarako bizi baldin eta diskurtso propio eta, hortaz, nortasun propio baten jabe ez bada? Edonola ere, emakumeak ez du bide hori hautatzen eta gero eta indartsuago sentitzen da.

      Monique Wittigek dioen bezala, zentzua (pentsamenduak, desirak…) ikusezina da, baina hizkuntzak, zentzuaren eta idazketaren arteko bitartekariak, barne mundua agerian uzten du. Horregatik, «idazlearen eginkizuna letretan interesa edukitzean datza; hizkuntzaren zehaztasunarekiko, ikusgarritasunarekiko eta forma materialarekiko ardura erakustean» (2006 [1992]: 93). Narrazioko pertsonaia nagusia nahi beste sentitzera muga zitekeen, ezertan benturatu gabe, baina, idazteko erabakia hartzen du (era klandestinoan bada ere), eta narratzaile bihurtzen da: «Baina moduren batean esan behar dut zer sentitzen eta pentsatzen dudan... Ikaragarrizko arindua da!» (21). Aitorpen horren bitartez, bere identitatea, sentimenduak, nahiak etab. zehaztu nahi ditu, garai hartan gutxik ulertuko luketen diskurtsoa eratuz.

      Esate baterako, «(...) paper guztia altxatu dut (...)» (36) adierazpenean, horma-papera suntsitzeaz gainera, paper horrek sinbolizatzen duen rolaren deuseztapen metaforikoa ikus daiteke, bertan emakumeak ama eta emazte gisa sufritzen duen zapalketa ispilatzen baita.

      Ekintza horrek eta bere ondorioek idazketaren botere sendagarria azpimarratzeko balio dute, eta narratzaileari ni berri eta desiratua eraikitzea errazten dio.

 

 

4. Sistema hegemonikoaren arraildurak:
eromenaren mugak

 

      4.1. Horia, zoramenaren argia

      Narrazioaren izenburutik beretik bilakatzen da horia auziaren muin. Horregatik, ezinbestekoa iruditzen zaigu kolore horren inguruko zenbait argibide eskaintzea. Logela deskribatzean, horiak ezinegona eta nazka eragiten dio emakume-narratzaileari eta, hori adierazteko, mespretxu etengabea erakusten du: «Kolorea nahiko nardagarria da berez, eta nahiko badaezpadakoa, eta nahiko sumingarria» (26); «Bizitzan ikusi ditudan gauza hori guztiak gogorarazten dizkit... Ez gauza politak, loretxoak, adibidez, gauza hori txar nazkagarriak baino» (29). Horma-paperaren kolore gorrotagarri hori obsesio bihurtzen zaio, haren usaina sumatzeraino: «Baina paperak badauka beste gauza bat ere: usaina!» (29), «Usain horia» (30). Zer ezkutatzen du kolore horrek, deserosotasun hori pizteko? Horiak esanahi anitz eta kontraesankorrak ditu: alde batetik, eguzkiaren argiari edo gardentasunari egiten dio erreferentzia. Goethek kolore horren erakargarritasuna azpimarratzen du. Berak dioenez «izate alai, irrikorra du». Beste alde batetik, urrearen tonu horia, plazer eta ohorearen sinbologiari lotzeaz gain (Ortiz, 2004: 90), aberastasunarekin eta boterearekin erlaziona daiteke. Dena den, ezin dugu ahaztu gaixotasunekin eta heriotzarekin ere identifika daitekeela: «heriotzaldia hurbildu ahala, horituz doan azala» (Chevalier, 1993: 87). Azkenik, Le Heardek Color Harmony Spectrum lanean dioenez, horiak «idealismoa eta erakarpena, zalantza eta koldarkeria adierazten ditu» (apud Ortiz, 2004: 91).

      Nolanahi ere, aproposa iruditzen zaigu Goethek ematen dituen xehetasunei arreta berezia eskaintzea: «[kolore horia] haserregarri gerta daiteke zikina edo, neurri batean, ahuldua denean» (ibid. 90); horrela aurkezten zaigu, hain zuzen ere, logelako papera: «Kolorea nardagarria da, gomitagarria ia; lizuntzen hasitako hori zikin bat, eguzki argiaren joan-etorri geldoak bitxi maiztu duena» (11). Kandinsky margolari errusiarraren iritziak ideia hori indartzen du. Haren ustez, horiak «eromen bortitza irudikatzen du, eta hori argi-ahula jasanezina izan daiteke» (apud Ortiz, 2004: 90).

      Narratzaileak gelaren deskribapenak egiten dituen zenbaitetan, hormako kolore horia laranja desatsegin bilakatzen dela esaten du. Beste lekuren batean, aldiz, ñabardura horixka argiak antzematen zaizkiola aipatzen du: «Laranja motel baina bizia da toki batzuetan, sufre kolore gaixotia beste batzuetan» (12). Le Heardek laranja kolorearen inguruan egindako interpretazioak xehetasun interesgarriak eskaintzen dizkigu: «laranja kolorea maitasun sutsuaren sinboloa da, erreakzio emozional negatiboak eragiten dituena» (apud Ortiz, 2004: 88). Hortik abiatuta, ondoriozta ote genezake narratzaileak papereko emakumearenganako maitasunik duenik? Ezen hormako emakumeak borrokatzeko indarra ematen dio, askatasunerako bidea irekitzen. Hortaz, papereko emakumea narratzailearen proiekzioa dela onartzen badugu, bere buruarenganako maitasuna iradokitzeko modu gisa ere interpreta genezake.

      Edozein modutan, agerikoa da horma-paperaren koloreak emakumearengan eragin negatiboak dituela (eromena, patologizazioa, etab.). Agian, zapaltzen duen sistema heterozentristari gaitzespena erakusteko modua izan daiteke. Bestalde, hormako kolorea izateaz gain, emakumeak idazten duen egunerokoaren orrialdeak ere (argitaratzeko idatzia ez denez), denboraren poderioz, horitu egingo direla pentsa genezake.

 

      4.2. Lerroarteko irakurketa zenbait

      Narrazio honen anbiguotasunak beste irakurketa batzuk egiteko aukera ere eskaintzen du, bai testuari orokorrean helduz, baita amaierari dagokionez ere.

      Narrazioan zehar aipatzen zaigu Jenniek eta narratzaileak denbora asko igarotzen dutela elkarrekin eta behin baino gehiagotan egin dutela lo batera («Jenniek nirekin lo egin gura zuen... Sorgintxoa halakoa! Baina esan diot, duda barik, gau batez hobeto atseden hartuko dudala bakarrik egonda», 34). Jakin badakigu bi emakumek euren bizipenak konpartitzeak ez duela, berez, erlazio lesbiko bat adierazten, baina giro gotiko eta bitxia (queer) behin eta berriro aurkitzeak bien arteko harreman lesbiko posible bati bidea zabaltzen diola iruditzen zaigu^[11]. Jarri dezagun arreta, bestela, adibide honetan: «Gero eta gehiago kostatzen zait garbi pentsatzea» (21) / «It is getting to be a great effort for me to think straight^[12]» (652). Esaldia oso esanguratsua da, zuzen pentsatu ezin duela adierazten baitigu protagonistak, horrek esan nahi duen guztiarekin, jakina.

      Egia da, halaber, XIX. mende amaieran lesbianismoa ofizialki ez zela existitzen, eta existitzen ez zenaz, noski, ez zen hitz egiten, ezta idazten ere (Juliano & Osborne, 2008: 7). Horregatik, lesbianismoarekiko sentiberatasun ezak zail edo ezinezko egiten du gaiari buruzko zita espliziturik aurkitzea (Sanfeliú, 1996: 10-11). Simonis Sampedroren arabera, «literatura lesbikoa aurkitzeko, askotan ‘palimpsestoaren’ teknikara jo behar dugu: gainjarritako idatzaldiak urratuz eta urratuz joan, ezkutuko muin lesbikoa topatu arte» (apud Juliano & Osborne, 2008: 15). Ondorioz, garai horretan ez ziren sentimendu lesbikoak agerian uzten; izatekotan, iradoki besterik ez ziren egiten. Hartara, gizartean onartua ez zenez, erlazioa adiskidetasun huts izan ohi zen edo ezkutuan edukitzen zen.

      Narrazioaren bukaerari dagokionez ere, eszenaren zehaztasunik eza kontuan harturik, interpretazio anitz egin daitezke. Hona hemen gure proposamenak:

a) Amaiera aldean, bere buruaz beste egiteko ahalegina antzematen zaio emakume-narratzaileari, baina kasu horretan heriotza elementu askatzaile modura ulertu behar genuke. Pertsonaia nagusia orduan jabetzen da, hain zuzen, emakumeek horrelako gizarte batean bizitzeko dituzten benetako zailtasunez. Beraz, paperean irudikatzen den emakumea haren isla dela onartzen badugu, adibide honek bere buruaz beste egiten saiatzen dela pentsarazten digu: «Soka bat ekarri dut hona gora Jennie konturatu barik. Emakume horrek ateratzea lortzen badu eta alde egiten saiatzen bada, lotu ahal izango dut!» (36). Zein izan daiteke, bestela, gordetzen duen sokaren funtzioa?

b) Bestalde, kontuan hartuz emakumeak duen estutasuna idatziz lasaitzen saiatzen dela, zilegi da bere garaipenaz mintzatzea. John negarrez hasi eta zorabiatzen denean (bidenabar, garai hartako gizon baten ezohiko jarrera da), emakume-narratzailea senarraren gorputzaren gainetik iragaten da, irabazi duen gatazka metaforikoki irudikatuz. Izan ere, «Txunditu egin nahi dut» (36) perpausak, narratzailearen helburua agerian uzten du.

c) Egia da narratzaileak gertatzen denaren gaineko kontzientzia bereganatu duela. Menturaz, kontzientzia hartze horrek badu alde negatiboa, garaiko gizarte-baldintzetara egokitu nahi ez izatearen emaitza eromena baita. Zentzu horretan, esanguratsua da «Jarraitu dut narras» (38) / «I kept on creeping» (656) jarrerak eskaintzen duen interpretazio bikoitza. Batetik, sentsualtasunari eta probokazioari lotutako oldarkortasun eta arauen aurkako erreakzio gisa uler daiteke, izan ere, arrastaka doa (badoa!), erresistentzia eginez. Baina, bestetik, animalia-senaren eztandaren adierazgarri izan daiteke. Onartzen badugu senarra gogaitzeko aukeratutako jarrera kontzientea dela, narrazioan espazioa nola erabiltzen den aztertu behar genuke. Pertsonaia nagusia espazioaz jabetzen denetik^[13], bera bilakatzen da arauemaile eta, beraz, berak erabakitzen du zein den portaera egokia. Une batean, preso izan duen espazio hori gobernatzeko gaitasuna eskuratu izana Johni begiratzeko moduan islatzen da: «(...) sorbaldaren gainetik begiratu diot» (38).

      Ezin dugu baztertu errepresioak eragindako barne-gatazka jasanezin horrek protagonista benetan erotu duenik. Narrazioaren azken lerroetan deskribatzen zaigun emakumearen portaera aski berezia da. Senarrak atea irekitzeko eskatzen dionean, berak ezin duela erantzuten du (giltza leihotik bota baitu). Tentsio handiko momentu horretan, portaera harrigarria erakusten du, eldarnioetan murgilduta balego bezala: «Lastima litzateke ate eder hori botatzea!» (37). Donald E. Hallen (2003) ustez, fikzioa momentu horretan etengo ez balitz, senarra konorteratu bezain laster emakumea eroetxe batean sartuko lukete. Halaber, bukaera horrek kritikarako bideak zabaltzen dituen mezu inplizitu bat dakar berekin: protagonistaren senarrak, ustezko gaixotasun hura sendatzeko, garaiko medikuntza-ereduetan oinarritutako prozesuak baliatzen ditu (isolamendua, kontrola, ezereztea), baina porrot egiten du. Ondorioz, sistema oso baten gainbehera aurkezteko balio duen pertsonaia prototipiko bilakatzen da senar-medikua.

 

 

Bibliografia

 

Angier, Natalie. 2000. Mujer. Una geografía íntima. Madril: Debate.

Azpeitia, Ana et al. (arg.). 2001. Piel que habla: viaje a través de los cuerpos femeninos. Bartzelona: Icaria.

Chevalier, Jean. 1993. Diccionario de los símbolos. Bartzelona: Herder.

Clúa, Isabel. 2008. «Inventar el vicio: ciencias normativas y erotismos subversivos en el fin-de-siecle», in Escrituras de sexualidad, Joana Masó (arg.). Bartzelona: Icaria, 23-41.

Egaña, Ibon (koord.). 2010. Desira desordenatuak. Queer irakurketa (euskal literaturaz). Donostia: Utriusque Vasconiae.

Fiochetto, Rosana. 1993. La amante celeste: la destrucción científica de la lesbiana. Madril: Horas y Horas.

Foucault, Michel. 1987. La historia de la sexualidad. Madril: Siglo XXI.

Freud, Sigmund. 1972 [1895]. «Estudios sobre la histeria», in Obras completas. Tomo I. Madril: Biblioteca Nueva. Itzultz. Luis López-Ballesteros y De Torres, 39-168.

Hall, Donald E. 2003. Queer theories. Basingstoke, Hampshire: Palgrave Macmillan.

Harper, Douglas. 2001. Online Etymology Dictionary. Online: http://www.etymonline.com/index.php?search=straight&searchmode=none [kontsulta: 2010-01-29].

Juliano, Dolores eta Raquel Osborne. 2008. «Prólogo: Las estrategias de la negación. Desentenderse de las entendidas», in Lesbianas. Discursos y representaciones, Raquel Platero (arg.) Bartzelona: Melusina, 7-16.

Ortiz Fernandez, Georgina. 2004. El significado de los colores. Mexiko: Trillas.

Platon. 2003 [~ k.a. 360]. Ión; Timeo; Critias. Madril: Alianza. Itzultz. José María Pérez Martel.

Perkins Stetson, Charlotte. 1892. «The Yellow Wall-Paper», in New England Magazine 11 (5). 647-657. Online: http://digital.library.cornell.edu/cgi/t/text/pageviewer-idx?c=newe;cc=newe;rgn=full%[20]text;idno=newe[00][11]-5;didno=newe[00][11]-5;view=image;seq=[65]5;node=newe[00][11]-5%3A[12];page=root;size=s;frm=frameset [kontsulta: 2010/02/09].

Rosado Castillo, Victoria. 1996. «Introducción», in El empapelado amarillo. La wisteria gigante (texto bilingüe). Leon: Universidad de León. Itzulpena, oharrak eta sarrera: Victoria Rosado Castillo. Hitzaurrea: Bárbara Ozieblo Rajkowska, 15-40.

Sanfeliú, Luz. 1996. Juego de damas. Aproximación histórica al homoerotismo femenino. Malaga: Universidad de Málaga.

Wittig, Monique. 2006 [1992]. El pensamiento heterosexual y otros ensayos. Bartzelona/Madril: Egales. Itzultz. Javier Sáez & Paco Vidarte.

 

 

[1] Bihoazkie gure eskerrak María Felisa Lópezi eta Borja Ariztimuñori, artikulu honen lehen zirriborroari egindako ohar eta ekarpenengatik. Esan gabe doa lan honetako interpretazioen erantzukizun osoa gurea dela.

[2] Hitzaurre biografiko hau osatzeko Victoria Rosado Castillok (1996) egindako sarreran oinarritu gara (irakurleak bertara jo dezake Charlotte Perkins-Gilmanen bizitzan gehiago sakontzeko).

[3] Aipuen euskarazko itzulpen guztiak gureak dira.

[4] Bienvillek bere La Nynphomanie ou traite de la fureur utérine (Amsterdam, 1771) obran ninfomanoak eta lesbianak berdintzat jotzen zituen: «biek ala biek dute gehiegizko plazera izateko gaitasuna, hala autoerotismoaren bidez nola gizonarekiko lehian» (apud Fiochetto, 1993: 98).

[5] Narrazioaren euskarazko pasarteetan zehaztutako orrialdeak edizio honi dagozkio.

[6] Simone de Beauvoiren ideia gure eginez, pentsatzen dugu emakumea ez dela hala jaiotzen, izatera iristen dela baizik.

[7] Angierrekin ados gaude argitzen duenean umetokiak ez duela definitzen «emakumea filosofikoki, biologikoki, ez eta etimologikoki ere. Emakume batek ez du umetokiarekin jaio behar emakume izateko, ezta hura mantendu beharrik ere hala izaten jarraitzeko. Ez dugu umetoki-gurtzaren atzipean erori behar, ezta gizonak umetokiagatik bekaiztuko direnik espero behar ere» (2000: 100).

[8] José María Pérez Martelen arabera, Timeo gutxi gorabehera k.a. 360. urtean idatzia da, Filebo eta Las Leyes baino lehenago, Platonen obren garai berantiarrean, beraz (2003: 16). Garrantzitsu deritzogu lanaren idazketa data adierazteari, ideia neoplatonikoak mendeetan zehar errepikatu direlako.

[9] «Hipokratesek uste zuen organo hori [umetokia] emakumearen gorputzean zehar higitzen zela, eta horrek eragiten zituela hainbat gaitz fisiko, mental eta moral (...) Hipokratesen akats irrigarriak giza gorputzaren disekzioa debekatzen zuten lege eta erlijioen ondorio ziren» (Angier, 2000: 95).

[10] «Platonek azaldu zuen psikea esfera bat zela. Carl Jungek biribila niaren sinbolo dela (…) Bularra da gorputzak biribilari egiten dion gorazarre nabarmenena. Mendeetan zehar, giza bularra gauza borobil ezagun eta desiragarri ororekin alderatu izan da» (Angier, 2000: 146-147).

[11] Lesbianismoak (euskal) literaturan (baita, oro har, historian ere) izan duen presentziaz jakiteko jo Desira desordenatuak. Queer irakurketa (euskal) literaturaz (2010) liburura, batik bat Sareinak taldeko kideek idatzitako «Milia balitz lamia… lesbianismoa eta euskal literatura» artikuluko sarrerara (87-103).

[12] Hitz hau 1855an dago dokumentatuta antzerki serioari erreferentzia egiteko, antzerki komiko edo herrikoaren kontrakoari, alegia. «Heterosexual» kontzeptua 1941. urtetik aurrera dokumentatzen da. Hala eta guztiz ere, Charlotte Perkinsen garaian adjektibo honek ez zuen zentzu «fisikoa» soilik, adiera abstraktuan ere erabiltzen baitzen eta «izan behar zena» edo konbentzionala zenarekin identifika zitekeen (Online Etymology Dictionary).

[13] Espazioaren jabetze hori protagonistak egiten dituen biratzeen bidez erakusten da. Gogora ekarriz Platonek psikea forma biribilaz adierazten zuela eta Carl Jungeren iritziz zirkulua «psikearen osotasunaren irudi arketipikoa» dela (Chevalier, 1993: 304), pentsa genezake narratzailea bere diskurtsoaz jabetzen dela.