Idazlegoa eta iraultza II

Joseba Sarrionandia

        Gizarte burgesetan intelektualek beren burua kontzientzia kritiko edo kontzientzla zirikatzailetzat hartzen dute. Intelektualitatea halako estamendu autonomo eta inkonforme legez fundatzen da. Arestian, XIX. mendeko frantziar idazleen bilakaera errepasatzean talde sozial hori iraultzaile legez agertzen zen mendearen lehen erdian, iraultza industrialaren garaian, proletargoa indartu gabe zegoenean.

        Gerora, proletargoa indartu ahala, intelektualen posizioa anbiguoa bihurtuko zen, eta orden burgesiari eginen zieten kritika azalezkoa eta abstraktoa izanen zen, iraultza proletarioaren aurkako beren jarrera, iraultza agitu zenean, guziz erradikala izanen zen artean. Izan ere, idazle haiek, erdi-klase berrietako partaideak, sistema burgesean zuten beren ubikazio objetiboa eta subjetiboa. Gure mendeko idazleetan ere antzeko zerbait agitzen dela ematen du. Arazoa konplexua da, faktore ugari eta sarritan kontradiktorioak seinala daitezke. Idazleek izakera berezia dute, izakera indibidualista eta gregarioa aldiberean, idazketa akto solitarioa da baina erlazio sozialek kondizionatua. Idazlea kreazioaren egoismoan bizi da, baina egoismo emankor honetarako beste idazle batzu eta batez ere irakurlegoa behar du. Idazlea bere lanera manera ia erlijiosoz entregatzen da. Idazleak —Andre Bretonek ondo esan zuenez— ez dira atxekimendu osoko pertsona izan ohi. Biolentzia fisikoa arbuiatu egiten dute, baina gai gisa laket zaie, eta beren testuak indibiduoaren eta gizartearen arteko gatazkari buruzkoak dira. Historikoki, idazleek burruka politikoan parte hartzeko joera ukan dute, baina uretan sobera busti gabe, gogoa iraultzaren alde badute beren interesak sistemaren markoan daudelarik, modu anbiguo eta aldakorrez.

        Batzutan historia errepikatu egiten dela ematen du, eta XIX. mendearen bigarren aldian agitu zena, esate baterako, XX. mendearen bigarren honetan ere suertatzen ari dela dirudi. Idazlea, iraultza beharrezkotzat senditu eta, engaiatu egin zen. Iraultzaren prozesuan intelektualek izar gidari izan nahi zuten, baina obrero eta politikoek intelektualekiko mesfidantza zahar bat dute, eta ezin izar izan. Intelektuala ere ez da obreroaz ez politikoaz fidatzen, gotorregiak antzematen ditu eta, gainera, bere egiazko xede objetibo eta subjetiboak haienekin ez datozela susmatzen du.

        Aldaketaren exenplo legez Mario Vargas Llosa aipa daiteke, bere belaunaldiko beste ugari bezala, Leconte de Lisle harekin erkatzeko. Mario Vargas Llosak —konpromezu sartrianoan engaiaturik— honela izkiriatzen zuen 1966 urtean hegoameriketako herri kapitalistei buruz:

        «No tenemos pues nada que defender de ese sistema, del cual somos naturalmente adversarios y por cuya desaparición y su reemplazo debemos luchar, no solo como ciudadanos sino como intelectuales. Y el sistema que reemplace al actual sólo puede ser socialista».

        Eta gizarte aldaketarako burruka harmatua dagokio gure munduari:

        «...la sociedad humana y muy particularmente a la peruana, debido a que su estratificación social se ha petrificado hasta eliminar toda posibilidad de progreso pacífico».

        Gauzak 1967 aldean hasi ziren aldatzen, 1971z geroztik jokaera desaproposean errosario bat osatzeko. Egun batez, Mario Vargas Llosak, berak ezagutzen zuen sozialismo eredurik perfektoena Israelgoa zela deklaratu zuen.

        1971 urtean Herberto Padillaren auzia lema kolpe ideologiko sakon baten aitzakia izan zen, eta Mario Vargas Llosak 62en taldearekin —Goytisolo anaiak, Carlos Fuentes, Jean-Paul Sartre, Hans Magnus Enzensberger, Alberto Moravia eta enparauekin— batera kubatar iraultzak garai haretan tortura eta estalinismo aldi bat ireki zuela ematen zuen aditzera. Apurka apurka, Mario Vargas Llosa saritua, estimatua, laudatua, aberatsa, posizio politikorik atzerakoienetan finkatu zen. Uchuccaray delako komunan zortzi kazetari hil zituzteneko auzi famatuan inbestigazio batzordearen buru legez parte hartu eta, gobernu eskuindarraren eta errepresio antigerrileroaren babesean, arazoa ikertu beharrean gertaerak iluntzen eta frogak estaltzen entseiatu zela geratu da agerian. Ezkerreko idazleak, Mario Bennedetti, Julio Cortazar, Gabriel Garcia Marquez edo Ernesto Cardenal etengabe erasotzen ditu zakur bezalako kalifikatiboekin. 1987 urte honetan APRAren gobernuak entrepresa bankario eta konpainia finantzieroak estatalizatu nahi zituenean, bankeroen buru edo, bederen, abots gisa irten zen kalera bankeroen boterea mugatzea askatasuna erasotzea dela esateko.

        Hemerotekak errepasatuaz beste deklarazio harrigarri batzu ere aurkitu ditut. Europako egungo intelektualik argienetako bat, Hans Magnus Enzensberger, honela mintzo zen 1969 alde haretan:

        «Hay que admitir que los habladores de la revolución a menudo agitan la palanca de la conciencia para distraernos de la acción violenta".

        Eta Xina, Vietnam, Aljeria edo Kubako burrukak aipatu ondoren:

        «Actualmente, una organización como los Tupamaros de Uruguay nos demuestra formas de lucha que pueden y deben aplicarse directamente en Europa».

        Orain, Hans Magnus Enzensberger harek ez du dagoeneko gazteria errebeldearentzat ez mogimendu iraultzailearentzat izkiriatzen, gaur egun bere intelektual estimatuaren statusetik idazten du progresismo moderatuarentzat, «El Pais» egunkarirako esate baterako. Nik esperientzia labur baina desilusionante bat izan nuen berarekin.

        Gartzelan bisitatu ninduen —Martutene utzi baino egun batzu lehenago— Europan barrena erreportaia ideologiko batzu egiten ari zela eta. Euskal Herriaz eta burruka harmatuaz solas egin genuen, Ruper Ordorikak bere poema baten bertsioa musikatu zuela kondatu niolarik apur bat harritu eta boztu egin zen, eta honetaz eta haretaz ihardun ginen funtzionarioak utzi zigun denboran. Handik hil batzutara, berriz, hara non «El Pais»en bere erreportaia ideologikoetarik batetan nik ez esan ez pentsatzen nituen topiko batzu neuk esanak legez irakurri behar ditudan. Edo ez zidan ulertu edo putaseme bat da, pentsatu nuen ernegaturik.

        Hara, Hans Magnus Enzensberger, Europako poeta eta idazle interesgarrienetako bat, bere ahalmen analitiko paregabearekin, kazetari gezurretan eta estatu zapaltzailearen zerbitzuan enplegatua.

        Arazoa, baina, ez da pertsona batek bere pentsamendua aldatzea. Pentsamendua aldatzea jakintsuen edo behintzat intelijenteen gauza da, ideiak aisago erabiltzeko dugu burua borobila. Gainera, errealitateak asko aldatzen dira, norbere pentsamenduak ere aldaerazteko beste. Arazoa da era argudioetan engaiaturik dagoen, ea azaltzen diren ideien eta praktika sozialaren artean koherentziarik dagoen, ea bakoitza, jakinaren gainean edo ustekabean, zeren zerbitzuan dagoen. Aurten Valencian bildu den Idazleen Kongresoa nahiko adierazgarria da, 37ko Idazleen Kongreso antifazista eta, nolabait, antikapitalista hura 87an antikomunista bihurtu da. Octavio Paz, Jorge Semprun, Juan Goytisolo, Mario Vargas Llosa, Fernando Savater eta enparauek funtzio kritikoa konplitu uste dute. Boterearen agindupean ez daudela uste dute, baina beren praktikan ekonomikoki, sozialki eta ideologikoki guziz eta modu pribilejiatuan daude instituzio burgesetan integraturik, beren kritika berbal eta ideala besterik ez da, sistema burgesean funtzio ornamental egoki bat konplitzeko.

        Uste dut biziki interesgarria litzatekeela mende honen bigarren erdiko idazlegoaren eboluzio ideologikoa analisatzea, baina ez dut dokumentaziorik aski eta, oraingoz, gogoeta hauekin jarraituko dut, intelektualen haria tiratuaz.

        Konpromezuaren ideia, Jean-Paul Sartrek definitu zuen moduan, bigarren Gerla Handiaren garaian sortu zen, esistentzialisten konpromezu antifazistatik. Jean-Paul Sartrek —Martin Heidegger eta marxismoaren zenbait ideia elkarturik— Qu'ést-ce que la littérature? entseguan definitu zuenez konpromezua gizabide bat da, giza esistentzia eta askatasunaren ondorioa. Idaztean ekintza sekundario bat da, hau da, mundua biluztea eta erakustea, irakurleak munduarekiko errespontsabilitatea asumi dezan. Idazleak irakurlea munduaren eta bizimoduaren aldaketara gonbidatzen du. Idazleak, honela, gizarte gidatzailea izatearen kontzientzia iluna da, bere esan indar morala dutela eta, hain zuzen, burgesiak ere onartzen du intelektuala opinion marker legez, nahiz eta modu dekoratiboan. Eta, nobela esistentzialista eta konprometitu ugariren fruitua emateaz gainera, zertara heldu da guzi hau? Konpromezuaren planteamenduak intelektualitatearen estiloa ezarri du: sinadurarena.

        Intelektualen parte hartzeko modua, konpromezua, telefonoz akordaturiko sinadura bat da, guti arriskatuz konprometatzeko modua. Horixe da gaur egun usatzen dena. Gehiago arriskatzea, iraultzan parte hartzea, intelektual pribilejioak galtzea, hori beste gauza bat da. Kubako iraultzaren ondorengo anekdota interesgarri bat ezagutzen da, bere herrian halako iraultza bat entseiatu behar zela eta Ernesto Guevara komandantearekin solasean zegoen idazle batena:

        — Tamalez —esan omen zuen idazle harek— ez dakit zer egin ene ofiziotik iraultzaren alde konprometatzeko.

        — Zein da zure ofizioa?

        — Idazlea naiz.

        — Ah —esan omen zuen Txek— ni medikua nintzen.

        Anekdota eztabaidagarria da, argi dago iraultzaren aldeko burruka idazleak bere ofiziotik eutsi dezakeela eta sarritan horixe dela efektiboena. Baina Txeren erantzunak ematen du aditzera iraultzaren alde jartzen dena inkondizionalki jarri behar dela, harrezkero iraultza dela bere xede nagusia, akats eta guzi behar duela asumitu, ezin duela aingeru guardakoaren papera jokatu. Eta Jean-Paul Sartrek guzi hau nolabait onartu zuen Txe zenari buruz ez intelektualik perfektoena soilik, Txe gure haroko gizonik perfektoena dela esan zuenean. Zergatik perfektoena? Balorazio honek, dudarik gabe, praksiaren teoria marxistan ditu erroak.

        Marxismo-leninismo ortodosoarentzat konpromezua burges tipiaren formulazioa da, jokabide indibidualista eta idealista. Burges tipia bazterturik senditzen da burgesia handiaren azpian, baina proletargoaren bildur denez gero, balantzaren erdi edo nehurri gisa jartzen da, halako leku neutro, inpartzial, librean bezala, eta situazio pribilejiatu horretatik epailetzat hartzen du bere burua. Marxismo-leninismoaren planteamendua oso desberdina da. Vladimir I. Leninek literatura iraultza proletarioaren pieza legez formulatu zuen, literatura Alderdi Komunistaren lan antolatu, metodiko eta unitarioaren atal bezala. Idazle iraultzailea, alderdiaren agindupean, langileriaren eta sozialismoaren zerbitzari funtzional eta operatiboa da.

        Iraultza sobietikoaren lehen garaian literatura eta arte arras interesgarria sortu zen, harik eta 1930 inguruan teoria ofizialtzat errealismo sozialista —XIX. mendeko estetika burgesaren bertsio alderdikoi eta herrikoia— onartu eta literatura ia planifikatu bat ezarri arte.

        Ho Chi Minhen planteamendua egoera gogorrean eman zen, Vietnamgo erresistentziazko gerlan barrena. Ho Chi Minh presoak bere «Gartzelako Egunkarian» izkiriaturiko poema bat:

                Lehenagoko poetak natura kantatuz laketzen ziren:

                Lainoak, loreak, hilargia eta aizea,

                Ibai eta mendiak omentzen ziren beren kantuetan.

                Gaur egun poemak altzairuzkoak egin behar dira

                Eta poeta bakoitzak burrukari gogor bat izan behar du.

        Ho Chi Minhek utzitako lerro bakoitzean zehazki adierazten da artea eta literatura burruka iraultzailearen frente bat besterik ez dela. 1951 urtean esan zuen:

        «Gainerako burrukariek bezala, artearen alorrekoek beren egin bidea dute: erresistentzia zerbitu, aberria zerbitu, herria zerbitu, hau da, obreroen, laborarien eta soldadoen alde ekin. Beren zeregina ondo konplitzeko, artearen alorreko burrukariek posizio politiko finko bat eta ideologia zuzen bat eduki behar dute; halegia, erresistentziaren, aberriaren eta herriaren interesak jarri behar dituzte beste gauza guztien gainetik. Kreatzeko orduan, artistak eta idazleak herriarekin batu behar dira, gizarte bizitzan sartu eta errealitatea sakonki ezagutzera iristeko».

        Idazle iraultzaileak Iraultzaren zerbitzalari izan behar du bere praktikan eta bere testuetan, beretzat Iraultza beste gauza guztien gainetik egon behar du.

        Orain, planteamendu iraultzaile horri kontrapundua egiteko, Franz Kafkaren perpausa bat oroit liteke:

        «Literatura ez den guzia aspergarria eta gorrotagarria egiten zait».

        Theodor W. Adornok tendentziazko literatura deitu duen literatura sozialistaren planteamenduak, dudarik gabe, okerbide bat ekarri du, literatura sobietikoan errealismo sozialista inposatu zenez geroztik. Estatu sobietikoak, literaturaren funtzioa zein den galderari erantzun soziologiko-utilitario bat emanik, idazlearen papera halako irakaskintza politizista eta moralista batetara erreduzitu zuen. Manera horretan Karl Marx beraren ideiak ere okertu egiten ziren. Karl Marxek ondo konprenituko zukeen Franz Kafkaren antsia, ondo zekien idazlearentzat bere obra ez dela medio huts bat, baizik eta bere helburua dela eta, hain zuzen, egiazko idazleak bere bizitza obra horretarako sakrifikatzen duela.

        Ho Chi Minh eta Franz Kafkaren aburuak beren kontestuan, beren kontraesanean eta beren dialektikan asumitu behar dira. Ho Chi Minh burrukan murgilduaren urjentziaz mintzo zen, Franz Kafka egoera guziz desberdinean, helburua iraultza ala literatura deneko aukera faltsoa da. Ez gara unidimensionalak. Zatiketa hori, pertsona edo gizarte hobe baten alde ekitearen beharra senditzen duen idazleak bere baitan batu behar du. Zentzu desberdineko elemenduak edukiko ditu, alde batetik kreazioan faktore irrazional bat dago beti, intuitiboa, berezkoa, eta grina horrek bultzatzen du idazlearen obra, beste aldetik ikuspegi politikoa eta jokabide kontsekuente praktikoa dago.

        Arras interesgarria da honi buruz Haroldo Conti zenaren erantzuna nobela konprometatuaz galdetu ziotenean:

        «Bueno, yo no entiendo bien qué es eso de la novela comprometida. En una obra actúan muchos resortes, incluso inconscientes, muy difíciles de manejar de antemano. Creo que existen formas mucho más honestas de comprometerse y que se prestan a menos confusión. Yo me ubico políticamente a la izquierda. Y lo que se olvida a veces en la propia izquierda es que buscamos un mensaje de amor y el bien para todos. A veces pienso que la única forma de lograrlo es a través de una revolución violenta. Los otros métodos terminan en una connivencia, en la complicidad».

        Idazle eta politiko ofizioak ezaugarri desberdinekoak dira, idazlearen perspektibak ez dira politikoarenak bezain definitu eta zehatzak, idazlea analitikoa eta konprentsiboa da, politikoa sintetikoago eta sektarioagoa den artean. Idazleak bere gisa iharduteko eta bere obraz zerbait berri sortzeko libertatea du, politikoa proiekto kolektibo bati atxeki behar zaio, militante bat gehiago besterik ez denaren apaltasunarekin. Idazlearen baitan batzutan bi aldeotatik bat, kara ala gurutzea, nagusitu egiten da, bestetan bi aldeok ados heltzen dira, bestetzutan idazleak urradura legez bizi behar du bi zation arteko tentsioa.

(Argitaratzear dagoen «Marginalia» liburutik)