Aljeriatik Frantzian barrena

Kateb Yacine

Nadia Tazi

«L'autre Journal»

euskaratzailea:

Bego Montorio

        Aljeriako mendietatik etorria, abots bat; eta areetatik etorria idazkera bat: Kateb Yacine. Idazkera oso berezikoa, bidea egiten du batetik bestera, beti ere gauza beraz aritzeko: maitasuna eta herria. Aljeria. Askatasuna. Nediema. Maitasuna. Hizkuntza batetik bestera, frantsesaren lilura, nobelaren lilura; arabieraren sortilejioa, antzerkiaren sortilejioa. Hizkuntzen erdigunean, poesia, politika, morala. Kateb Yacine-ren lan aipatuenak zerrendatuko ditugu: «Le cercle des représailles», «Le polygone étoile», «L'homme aux sandales de caoutchouc» eta «Les ancêtres redoublent de férocité» (antzerkia). Ondoko hau Yacine-rekin egindako elkarrizketa baten zatiak dira.

Gaur eguneko Aljeriaren irudi bat eman beharko balitz, nire ustez, zutik ikusten diren gazte horiena litzateke, askotan bizkarra hormaren kontra, zai daudenak... Dena itxaroten dute gugandik, nolabait galdurik daude Historian. Independentziaren ondoren jaio direnei zaila zaie ulertzea nola eta zergatik den egungo Aljeria den bezalakoa. Gazte horiek, nola ez, hunkitu egiten naute, nire burua berriro aurkitzen dudalako beraiengan. Neuk ere bizitu egin dut itxarote hori, larritasun hori, benetan Aljeria bat ote zegoen eta inoiz egon ote zitekeen galdetzen genuenean. Haientzat agian txarragoa da, egon badagoelako baina hori beren bizitzetan etorkizunaren aurreko ezintasun larria bihurtzen da.

        Garai hartan irakasbide bakarra zen, arabiera erreprimiturik zegoen eta; hizkuntza eta erlijioa gordetzeko modu bakarra Koranaren barruan murgiltzea zen. Baina gauzak horrela ikasten direnean, mekanikoki, ulertu gabe, ahaztu egiten dira. Gero eskola frantsesa etorri zen, zerbait erabakikorra, eskola koranikoak eman ez zidana eman zidana. Kontraesan larria zen, nahi baduzue, baina honela zen. Liburuak irentsi egiten nituen, aurkitzen nuen guztia, uste dut nahiko goiztiarra nintzela, Baudelaire irakurtzen nuen... eta gainera ikasten nuenarekin identifikatzen nintzen, Frantziako Iraultzarekin, hori zen benetan nire pasioa. Baina tira; guzti hori Frantzia zen. Hasieran ez nintzen horretaz guztiz ohartzen zeren haur batentzat gauza horiek erdizka bakarrik bait dira konszienteak... Eta guzti hori herri batetan gertatzen zen, eskola batetan non frantsesak bait zeuden, europearrak eta zenbait frantses musulman —horrela deitzen ziguten orduan— gu, handikien umeak... Nire aita «oukila» bait zen, abokatu antzeko zerbait. Hasieran lagun europear haiekin bizi nintzen, haur banda bat egin genuen.

        1945-EKO MAIATZAK 8, JAIA ZEN... FUSILAKETA

        Haurrek, badakizue, beste batzuk izkutatzen dutena kanporatzen dute. Garai hartan, erreakzioz sentitzen ginen aljeriar eta, sakonean, nik ez nuen guztiz ulertzen nahiz aldizkari politikoak irakurtzen hasi eta lehen mitinera joan; baina halere, kontua ez zihoan urrunago. Eta gero 1945eko maiatzaren 8ko manifestazioa gertatu zen. Jaia zen, nazismoaren kontrako garaipena. Kanpaiak jotzen entzun genuen eta askatuko gintuztela esan ziguten. Bo, internatutik irten eta ofizial frantsesak ikusi ditut espaloietan txanpaina barreiatzen. Eta gero, une jakin batetan kortejo izugarria ikusi dut heltzen —merkatu eguna zen, jende asko zetorren baserrietatik, egundokoa benetan— eta, jendetza horren buruan scoutak zeuden eta nere lizeoko zenbait ikaskide. Horietako batek keinua egin dit, bertaratu naiz, eta juxtu pausu batzu egin eta fusilaketa hasi da, astrapalada ikaragarria. Atzeraka datorren jendetza, salbazioa ihesean bilatuz. Ez nekien oso ondo nora jo. Liburudendari batengana sartu naiz lehendabizi eta lurrean topatu dut odol itsaso batetan irristaka. Gero hotel batetara. Handik irtetzerakoan ofiziale frantsesak ikusi ditut esaldi arrazistak uholdeka isuriz. Eta nire dibujo irakaslea aurkitu dut —neskazahar bat, bere gelan builaka egoten ginen— eta horrela esan dit: «A! Kateb! Hemen dugu zuen iraultza! Zer, pozik zaudete?»; ospa egin nuen.

        Aita ordurako oso gaiso zegoenez, herrira itzuli nintzen. Jendea leku guztietatik zetorren, zurrumurru zoroenak hedatzen ziren, batzuk Turkoak lurreratuak zirela zioten, beste batzuk Alger hartua zela... Eta gainera, egia esan, nik ez dut sekula horrenbeste jende ikusi, mendiak, kaminoak, jardinak, dena zegoen jendez beztua, sineskaitza zen! Autobusaren irteeran aintzineko lagunak zeuden, gehienak europearrak. «Badago, esan diet, herria jazartu da, lortu dugu!». Larria zen benetan, ez nintzen ez eta konturatu ere egiten nortzuekin ari nintzen hizketan... Eta gero, etxean, aita oso txarto zegoen, ama ere, bestetik; tiro hotsak entzun ditugu eta biharamun goizean jakin dugu herriko jendetza elizaren aurrean hil egin zutela, eta gero tiratzaile senegalesak etorri dira. Geroago, berriz ere, eszena ikaragarri bat: abokatu baten semea nintzenez, komisaldegira eraman naute europearrekin errebeldeengandik babesteko! Jarrera faltsuan nengoela somatzen nuen. Zorionez, gau hori pasaturik eta armadak herria hartu zuenez, nor bere etxera bueltatu zen. Baina nirekiko mesfidantza zegoen, bizpahiru egun geroago, bizarginarengana nindoala, bi polizi inspektore aurkitu eta jendarmeriako gartze!ara eraman naute. Hura izan zen, benetan, unerik larriena, jendea afusilatu egiten zutelako, errepresioa eskualde hartan oso gogorra izan zen. Besteak bezala, itxaron egiten nuen, ez nekien oso ondo zer egin behar zuten gurekin. Eta han nirekin zegoen jendea ulertzen hasi naiz, herriko jendea: heriotzaren, heriotz mehatxuaren aurrean jendea askoz aiseago dago, gehiago eta hobe hitz egiten da. Setif-eko gartzelara eraman gaituzte eta handik konzentrazio kanpo batetara, halako orube bat eta han egon gara zenbait hilabetez. Zoragarria zen, nolabait benetako Aljeria bat, eta esan daiteke lehen aldiz topatu dudala nire herria eta jasan behar zuenaz ohartu naiz. Lizeoak ez zidan bate ere ez axolik nahiz eta ikasle ona nintzen. Baina gartzela eta guzti horren ondoren, bukaturik zegoen, nik ez nuen inolaz ere ikasketekin segitu nahi.

        ANNABA-N NEDJMA AURKITU NUEN

        Errepresioaren ondoren, uzkurtze garai bat izan nuen, gelan entzerraturik gelditzen nintzen, leihoak itxirik, Baudelaire edo Maldoror-engan murgildua. Gurasoak kezkaki zeuden eta aitak Annaba-ra bidali nau. Han, bigarren kolpe handia gertatu da, maitasuna. Nedjma aurkitu dut, zortzi bat hilabetez bizi izan naiz berarekin, zorion betea zen. Baina aldi berean, militanteek gero eta gehiago liluratzen ninduten, gartzelan aurkitutako jendea eta halabeharrez berriro aurkitzen nituenak. Benetako urraketa gertatu zen Nedjma eta nire lagunen artean. Nolanahi ere, bera ezkondurik zegoen, hamasei urte neuzkan nik, ederto nekien apurtu beharra zegoela eta benetan zaila zen. Asko edaten nuen, gau eta egun edaten nuen. Eta jendearen kontaktoa bilatzen nuen, zarata....

        DEABRUAREN AHORA JOAN BEHAR NUEN

        Sasoi hartan gehiago politizatu nintzen, hitzaldiak ematen hasi nintzen PPAren babesean, garai hartako masa-alderdi handia. Benetako buruhaustea zen hitzaldi bat antolatzea, aretoa lortzea, etab. Baina hagina sartzen hasten nintzen, ulertzen. Aldi berean, idatzi behar nuela esaten nion buruari, hitzaldiak ez ziren nahikoa. Aljerian, halabaina, egoera blokeaturik zegoen; Frantziako aldizkariak irakurtzen nituen, bizitza literarioa etab. bezegoela ikusten nuen eta deabruaren ahora joan behar nuela pentsatu nuen, gakoa zegoen tokira. 1947ko udan ailegatu nintzen Parisa, eta ez nuen inor ezagutzen. Zenbait egun eman nituen Nôtre-Dame-des-Champs kaleko hotel batetan eta gero azken eguna heldu zen, gela utzi behar nuenekoa, kalera noa, sosik gabe, eta buruz buru topatu kartzelan nirekin egondako haurtzaroko lagun bat! Ez da zoritxarra bakarrik munduan!!! Hala esan dit: «Hago lasai, aberkideak zeudek, herriko bat ere bazegok, bere etxean negok ni». Izar iparrafrikarreko militante zahar bat zen, hura zen lehen erakunde nazionalista eta bera benetako militantea, analfabetoa, tuberkulosoa eta kafe bat zuen, soto bat; lurrean egiten genuen lo, erdi zulatutako somierretan, garbantzuak jaten genituen, idazle publikoa bihurturik nengoen... hona lan bila zetozen eta askotan huts egiten zuten azpi proletarien artean.

        Aita gaiso zegoen, itzuli behar izan nuen. Bigarren bidaian, 1948an, Nedjma ou Ie poème au couteau argitaratu nuen Mercure de France-n: jarraitu behar zuenaren hastapena. Baina arin ikasi dut nire lekua ez zegoela Saint-Germain des-Prés-en: egia esan horrek ez nau inoiz liluratu zeren sotora itzultzen nintzenean, benetako errealitatea ikusten bainuen, antidotoa; kutsatua egon baino lehen ere idazleen gaitzaz sendaturik nengoen, borondatezko ghetto intelektualetik libre.

        Eta gero oso bolada militantes izan dut, Château-des Rentiers-eko taberna guztiak antolatu nituen. Erakundea garai hartan FNLeko aurremoldaketa bat zen Aljeriako Alderdi komunistak fronte nazional demokratikoaren proposamena zabaldua bait zuen. PPAko arduradunak, kuskus trafikante bat, benetako krapula, mespretxuz begiratzen ninduen gazte nintzelako, hamazazpi edo hamazortzi urte... Baina Messali bera bisitatu nuen, garai hartako patriarka handia eta han benetako dezepzioa hartu nuen: batasuna bera zen eta bere pertsonaren inguruan egin behar zen batasuna.

        Etxera bueltatu naiz, Aljeriara, eta nire aitak azpijokua egin nahi izan dit, ezkondu nahi izan nau. Lehendabizi ama ikusten dut garaipen oihua boteaz —ujuka—, ondoren kortina baten atzean somatzen den itzal femenino bat, eta nire osaba. Kanpoan Kadia-ren ordezkoa zegoen, aitaren laguna zena eta nirea ere. Herriko tabernan elkartu gara eta berak horrela esan dit: «Bihar ezkonduko zaitut. Horretarako deitu dizu zure aitak, zure osaba han dago, zure lehengusina han dago, ezkontza bihar da».

        Orduan hitz pare bat esan behar izan diot aitari... nik ez nuen ezkondu nahi, batez ere ez momentu hartan. Alger-era joan naiz meatzari greba zegoelako eta orduan Alger-Républicain-en sartu naiz, askotan bahitzen zuten egunkari antikolonialista bat —1949-50ean gertatzen zen hau, gutxi gora behera 51erarte—.

        KAIETAN LEPAKARIA NINTZEN

        Kazetaritza xarmangarria da gertaerekin eta jendearekin harremanetan jartzen zaituelako. Baina ez da literatura, juxtu kontrakoa da, batez ere egunkari batetan. Gogoratzen dut garai hartan, aita hila zelarik, ama, ahizpa bi, izeko eta lehengusin birekin bizi nintzela eta oso diru gutxi irabazten nuen; beraz akrobaziak eginez bizi ginen, zeharo zorpeturik nengoen auzo osoan... ezin nuen berriro etxera bueltatu, eta gainera zein etxetara?

        Nire hirugarren egonaldia Parisen? Denbora gutxi lehenago Issiakhem ezagutu nuen, oso pintore aljeriar handia —Armand Gati-rekin aurkitu nuena— eta berari esker, hotel gela bat eskuratu ahal izan nuen. Bizitzeko heziketa profesionaleko zentro batetan inskribatu nintzen, Montreuil-en, soldadoretza ikasten nuen; baina oso urduria nintzenez, ez zihoan ondo.

        ESKUIZKRIBU BERBERA ERAMATEN NUEN BETI

        Pixkanaka pixkanaka nire ikastaroa utziz joan naiz eta literatur lanetan sartu. Nedjma-ko lehen zirriborroak eraman nituen Seuil-era eta irakurlearen gogoeta gogoratzen dut —ez dut bere izena esango—: «Zailegia da hau. Aljerian hain ardi politak dituzue, zergatik ez duzu ardietaz hitzegiten?» horixe da berak esandakoa, modurik goxoenean. Eta beti eskuizkribu berbera eramaten nien, gero eta zailagoa bihurtzen ari zela... Egia esan, nik uste dut Aljeriako gerra gertatu ez balitz Nedjma ez zela hain goiz argitaratuko. Enboskadetaz hitz egiten hasi da, France Soir-ek, mundu guztiak hitz egiten zuen horretaz, eta azkenean Algeria komerziala bihurtzen zen, baita literatur arloan ere. Liburua agertu denean ondo hartu du kritikak, baina arrakasta pozoindua zela konturatzen nintzen, arrakasta faltsua eta gerra luzatzen zenez, nire egoera gero eta zailagoa bihurtzen zen hemen... DSTko miaketa bat egon da nire gelan, itxura txarra hartzen zuen istorioak eta editore italiar batek Nedjma-ko eskubideak erosi zizkidanez, Italiara joan nintzen.

        57an ginen eta gertaeren zai bizi ginen, gerraren zai. Egun batetan Tunisian le Cadavre encerclé montatu behar zutela jakin dut eta hara joatea erabaki, baina lehenago haurtzaroko lagun bat aurkitu dut, ixtorio batez koka daitekeena. Txikitan zorriak saltzen zituen. Eskolari ginen, Petainerekin juduen aurkako legeak zeuden eta higieneari buruzko zirkular bat. Nire lagunak ez zuen eskola maite, bere aitari, merkataria, zigarro paketeak lapurtzen zizkion eta merkatura zihoan; bertan nekazari mixerablearengana hurbildu eta esan: «Erretzen al duzu?» eta gero erasten zuen: «Utzi mesedez zure zorri batzu hartzen. Eskolarako da, aztertu egiten ditugu...». Zorriak tabako kutxa batetan sartu eta eskola aurrean saldu egiten zituen! Zorriak alkondaran sakabanatzen genituen eta maisuaren aurrera agertu, ondo garbituak, bizarra ondo moztua. Eta haiek oihuak: «Jauna, zorri bat du! Zoaz kanpora!» eta ibaian biltzen ginen... Berarekin ailegatu naiz ni Tunez-era, sasoi zaila zen, gerra, jakina, zerbait egin beharra zegoen, idatzi. Afrique Action izena zuen aldizkari batetan hasi naiz lanean. Hitzaldiak ematen nituen eta harrera paregabea izan dugu ikasle tunisiarrengan.

        KONTATZEKO DUDANA BEHIN ETA BERRIRO ZEHARKATZEN DUEN LERROA

        Batez ere nobela izan da jendearengan eragina izan duena. Nedjma-z hitz egiteko mila modu dago. Batzuk baztertu egin dute zailtasunagatik. Beste batzuk intenzionala zela pentsatu dute eta fenomenoa txarto interpretatu dute. Niretzat, neurri batean garai hartan gertatzen zitzaiguna bezalakoa zen: zerbait kontatzen badut lerro guztiz arbitrario bat marrazten dut eta etengabe kontatzeko dudana zeharkatzen du. Beraz, nahi eta nahi ez, atzera bueltatzen naiz, abiapuntura, eta beste gauza bat esaten dut. Eta mila bider hasten naiz... eta guzti hori batera bildu nahi dudanean, huts egiten dut.

        Izan ere nolabait Aljeriaz erditu nahi nuen liburu baten bidez. Oso garrantzitsua da une hartan odola isurtzen ari bait zen. Liburu batetan Aljeriako arazoa azalduz, jendearen gogoa aditzea zegoen. Askoz emankorragoa da, fuerteagoa, aljeriarren burrukaren zentzua bera da: ez dira hiltzeko hil, bizitzeko hil dira.

        Nedjma publikatu ondoren, liburu baten arrakastaren mugaz ohartu naiz, bere arriskuetaz: kritika askotan adeitsua zen, bai eta paternalista ere; deformazioak zeuden, arraina itotzeko moduak... Azkenean, otsoaren ahoan nengoen oraindik, haria ez zegoen mozturik. Eta ez zen erraza apurtzea; gainera nik ez dut beti egin; nolanahi ere garai hartan, jarrera horretara mugaturik nengoen eta ez zegoen txarto munduan zenbait miliar frankofonorengana iristea.

        Aljeriara bueltatu naizenean arazoak izan ditut birradaptateko hamar urte baino gehiago emanak bait nituen herbestean. Lehendabizikoan kazetaritzan ihardun dut, gero berriro itzuli naiz... Marziano bat bezala nengoen, ez nuen lurreratzea lortzen, ez nuen topatzen... Zenbait esperientzia saiatu ditut prentsan, irratian, bai eta telebistan ere. Baina azkenean dena bukatzen zen Frantziara itzuliz, 1970erarte, orduan oso gauza garrantzitsua gertatu da: Lan Ministraritzako Heziketa Profesionaleko zuzendaria aurkitu dut, Ali Zamoum, komediante amateur talde bat laguntzen zuena. Haiekin konturatu naiz arabiera herrikoiaz espresatu nintekeela. Aldaketa handia. Zeren arabez mintzatzen nintzen, noski, baina ez nuen oso seguru hizkuntza horretan antzerki lanik egin nezakeenik.

        ANTZERKIAN, ARABIERA HERRIKOAZ ESPRESA NINTEKEEN

        Zortzi hilabetetan zehar, gogor egin dugu lana eta antzerki obra bat burutu: Mohammed, hartu zure maleta, Aljerian arrakasta lortu zuen eta hemen Frantzian antzestu zen, Renault-en bertako inmigratuentzat, enpresetan, herrietan... 70.000 ikusleengana ailegatu gara bost hilabetetan! Gauza zoragarriak gertatu dira. Nanterren esaterako, jendeak dantza egiten zuen aretoan, mikroa ematen genuen, mundu guztiak eskuratu nahi zuen!... Aljeria maleta batetan eraman izan bagenu bezala zen, benetan...

        Ondoren arrakasta hau medio, Lan Ministraritzak subentzioa eman digu eta bost urtetan zehar gutxi gora behera, Aljeria osoa ibili dugu. 10.000 pertsona ere lortu dugu aretoan izatea. Baina nik ez nuen une bat ere idazteko, antzestokian sarturik nengoen erabat, talde zuzendariaren esperientzia izan gabe. Muntaia minimora murrizturik zegoen: jantzirik gabe edo ia antzesten genuen, oso akzesorio gutxirekin, dekoraturik gabe, argirik gabe .... Orain, zerbait aldatu da, baina modu puru eta gogor horren partisanoa naiz oraindik, amateur taldeekin. Mugitu nahi duen teatroko jendeak arina izana behar du, diru gehiegiren beharrik gabe, administrazioa... Batez ere gure hernian publikoa ez dagoelako inoiz faltan: ez dago hori baino publiko hobeagorik, nahikoa da erantzutea, hori da dena. Brecht hona etorri zenean Le Cercle de craie caucasien ematera, tren bat behar izan zen dekoratuak garraiatzeko! Gu benetan bitarteko estremoekin egiten dugu lan eta horrek testua gehiago lantzen behartzen nau.

        Hasieran frantsesez mintzatzen naiz eta batera arabierara itzultzen da. Sarritan arabiera idazten dut zeinu latinoekin. Horixe da Aljeria: bitarteko estremo guztiak... Baina benetan apasionatzen nauen burruka dago horretan, hizkuntzarena. Gure herrian arabizazioa deitzen dena dago: irakaskuntzan arabiera literarioa ezarri da, hots, gutxiengo batek baino ulertzen ez duen arabiera, ilustratuek, latina bezala. Bizirik dagoen mintzaira debekaturik dago, nazionalista burjesek kultura beraiena dela uste dute. Eta besteak isolatu nahian beren buruak isolatzen dituzte zeren hizkuntza sakratu hori, hizkuntza jakitun hori, hil zorian bait dago, dagoeneko ez du esanahirik, ez eta haientzat ere. Tamalez urteetan zehar inposatu dute eskoletan, unibertsitateetan...

        Baina herriari bere hizkuntzaz hitz egiten zaionean, belarriak zabal zabalik jartzen ditu. Aljeriak itxaroten duena komunikazioa da, azaltzeko aukera. Aljeriarrak horretarako guztiz gauza dira, esateko gauza asko dute, gauza izugarriak bizitu dituzte... Beraz, irakaskuntzan arabiera literarioa da nagusi baina antzerkian geuk irabazten dugu, zeren Aljeriako independentziaren ondoren ez bait da posiblea izan pieza bakar bat ere arabiera literarioz egitea, porrota gertatu da beti... Beraz, maila horretan irabazten denean, indartsuago sentitzen zara urtetan zehar gazteria deformatu duten horien kontra aritzeko.

        AMAZIR, LURRALDEA, GIZON LIBREAREN HERRIA

        Arabieraz hitz egiten da, frantsesez hitz egiten da baina funtsezkoena ahazten da, berbere-a deitzen den hori. Termino faltsua, pozoindua «barbaro» hitzetik bait dator. Zergatik ez izendatu gauzak beren izenekin? Zergatik ez hitz egin «tamazirt»-az, hizkuntza eta «Amazir»-az, aldi berean lurraldea, herria eta gizon librea izendatzen duen hitza? Imajinatu egin behar da, herri hau Kahina-ren garaitan... Hori ere azaldu behar den hitza da, desmitifikatu behar dena. Dihia deitzen zen, tribu konfederazio oso handi baten gidaritza zuen emakume hori. Kahina, hebraieratik dator, cohen hitzetik, eta horrek profeta esan nahi du. Arabiarrek horrela izendatu dute, berak berbaren dohaia zuelako, bere herriari hitz egiten bazekielako.

        Konplexu  arabo-islamikoaren aurrean gaude. Funtsezko alienazioa arabiarra izatean sinistea da, arabiartasuna. Ez dago, ostera arraza edo nazio arabiarrik. Korana beikulizatzen duen hizkuntza besterik ez dago eta arabiarrek hortik ospea atera dute. Errejimen politikoek arabiartasun honetaz baliatzen dita beren herriaren nortasuna maskaratzeko... Egun badaude "integristak" deitzen direnak eta beste garaitan gutxiengo niminoa besterik ez zirenak.

        LEHENDABIZIKO BURRUKA, ADIERAZPEN ASKATASUNA DA

        Idazlearen tokia ez da ez boterean ez horrengandik gertu, herriaren ondoan baizik. Bada, herri hori forma onean dago, heltzen ari den gazteria dago eta asmoen alorrean elikatua izatea besterik ez du itxaroten. Niretzat egoera oso ona da eta hala ere batzutan puntua ematen dut: duela bederatzi urte zentsuraturik zegoen nire elkar hizketa bat argitaratu berri da. Ezer gutxi da baina, adierazpen askatasunaren alorrean, nolanahi ere bataila bat da... Izan ere, nik ez dut inoiz sinistu independentzia arazo guztien konponbidea izango zenik, ederto nekien oso gogorra izango zela. Armada frantsesaren kontra denok anaia gineneko nazioa zen abiapuntua. Ferhat Abbas boterera heldu denean burjesiaren igoera segitu dut FLNren barruan eta ulertu dut. Gaur egun azaldu egin behar zaie gazteei burjesia nazionala dela mugimenduaren gidaritza hartu duena eta herriaren kaltetan aberastu nahi duena.

        Ondo ulertu behar da Aljeriako herria egun labana bizkarrean dabilela, bere gidariek saldu egin dutela, korifidantza izugarria, itsua zegoen —hitzik ez dago indar hau kalifikatzeko eta lurra jotzen duenean ikaragarria da!—. Martiriak agian ez dira hildakoak, zenbait superbibiente baizik. Emakumeak ditut gogoan, iraultzan oso paper garrantzitsua jokatu zutelarik egun diskriminaturik daude, beren tokiaren eskean. Emigratuak ditut gogoan. Emigratuen artean hutsik gabeko elkartasuna zegoen garaia ezagutu dut. Egun gazteria oso bat dago galdurik: ez dago borondate politikorik, benetako emigrazio politikarik. «Beur» guztietan —hitz hau benetan nazkagarria da— Frantzia eta Aljeria leihan daude eta honi dagokionez nik diot Algeria ez dagoela nahiko present, independentziaren zentzu berean dagoen bataila galtzen ari dela. Inork ez ditu gazte hauek hartzen, informatzen eta beraienganako benetako interesik, desiorik ez dagoela konturatzen dira. Informaziorik gabeko herriak etorkintzat hartzen ditu emigratuak eta hauek artega jartzen dira, huts egiten dute... Loturak sortu behar dira, egonaldiak antolatu. Penagarria da hogei urtetan saldu zaituztela sentitzea edo are gehiago zeure tokia ez aurkitzea.