|
Etxahun'en bertsoak
gipuzkeraz emanak
Aldapeko
Montebideo'rat juailiak
Montebideo'ra joan-zaleak
I
Bi berseten huntzeko denbora düt hartzen,
Uskal-Herri güzian nahiz kanta ditzen.
Montebido'rat dira hanitx abiatzen,
Bere kartiel huna beitie kitatzen,
Eta gaxtuaguan fortüna txerkhatzen.
Bi bertso paratzeko denbora dut artzen,
Euskalerri guzian kantatu ditzaten.
Montebido'ra dira asko abiatzen,
Beren erri onetik baitira aldentzen
Ta txarrago batean fortuna billatzen.
II
Hau da Uskaldünaren bü-mehekeria:
Hürrünian ezarten bere sinhestia,
Ustez aisago egin han aberastia.
Deüs eztien lekhian, zer aperentzia!
Hori da arrantzüra larrilat juitia!
Au da euskaldunaren kaxkarinkeria,
Urrutian ipintzen gogo ta fedia,
Ustez aixago baitu an aberastia,
Deus ez duten lekuan, zer ergelkeria!
Ori da arrantzara mendira joatia!
III
Gizun faltsü eli-bat jiten zaitze hanti,
Nahiz jente erostez zerbait irabazi.
Gero haiek laidatzen herria azkarki,
Ahalaren beharrez eraman hebeti:
Bere fortünak behar hek egin sinpleki.
Gizon faltsu batzuek zaizkiote joaten,
Dirua egin nairik jendea erosten.
Errialde berria aiek goraipatzen
Eta engañuz aruntz dituzte eramaten.
Batzuek ba-dakite errez aberasten!
IV
Haurrak ait'eta amer deitze galerazten,
Hastera zeitzen phüntin zerbaiten egiten,
Ustez fortünen txerka dütien igorten,
Berek etxen beharrak beteitze emaiten:
Haurren gaxki ezartez berak gaxki jarten.
Gurasoei semeak dizkiete kentzen (1),
Asteko ziranean zerbaiten saiatzen,
Ustez fortunen billa dituzte bialtzen,
Etxean egon bear zutenak laguntzen.
Aur eta gurasoak ai zer kalte duten!
V
Ait'ama hurak dira ezarten nigarrez
Haurrak haboro ikhus eztitzen beldürrez;
Trete hek hitz-emaiten khuntu hartzia hez:
Lehen etzeizkitzenak sal-erazi ürhez,
Eman-erazten deitze ordian gezürrez.
Gurazo aiek dira urtutzen negarrez,
Semeak sekulako galtzeko bedürrez;
Tratanteak lasaitzen aiek itz legunez;
Len ez zizkietenak sal-aziko urrez,
Eman azten dizkie orduan gezurrez.
VI
Haur gaxo hurak dira itxasuan sartzen,
Bere galerazliak gidatako hartzen,
Montebideo'ra bait, gero hek kitatzen:
Ordian hasten dira bihotz-min egiten,
Zeren aita et'amak kitatü dütien.
Aur gaixo aiek dira itsasoan sartzen
Ta beren galtzailleaz gidaturik joaten;
Montebideo'n gero, bakarrikan uzten:
Orduan asten dira benetan damutzen,
Aita ta ama utziaz baitira penatzen.
VII
Gure aita eztia, zure haurre gati
Odola ixurtera zünükina ützi,
Gük dügün estatia untsa ba'zeneki,
Fi-gaxto egiteko ba-zünüke aski,
Gü traditü gütien traidore hen gati.
Gure aita laztana, Jaungoikoa'k daki,
Zuk maite ginduzula semeok galanki;
Guk dugun egoera ondo ba'zeneki,
Etsi-gaizto egingo zenduke zuk noski.
Saldu gaituzten oiek ez gaituzte erruki!
VIII
Gure ama trendia, gük üztia etxen,
Gure abiatzian, bihotz-min egiten,
Egün gure plañiak ba'zütü entzüten,
Nula zure üztia dügün d'eithoratzen
Nahigo güntükezü ekhusi ehorzten.
Gure ama xamurra etxe bazterrean,
Biotz-miñez zegoen gu abiatzian;
Ezin igarri diozu gaurko egunean,
Zu an usteaz zeiñen penatuak geran:
Naiago gindukezu ikusi lurpean!
IX
Ezin biziz girade jarririk esklabo,
Etxen güntialarik gük beharrak oro:
Anaiak gira heben ezari soldado;
Arreben estatia ahalkegarrigo,
Haren aiphatzia zait haientako laido.
Ezin biziz gerade morroitzako jarri,
Etxean edukirik bizitzeko aski:
Gizonezkoak gera soldaduzkan ari;
Neskatxen egoera ain da lotsagarri!
Ez aitatzea obe, edonork baitaki.
(1) Tratalariek.
Aintzin-solas gixa esan dezagun Uztaritze'ko Apaizgaitegi Txipian kontserbatzen dutela olerki onen Etxahun'en esku-idazkia. Antonio Abadiak Urruña'n (Laphurdi) 1.853'garren urtean eratutako euskal-olerki jaietara bialdutakoa da eta ba-ditu aldaketa txipi batzuek erriaren aboz jasorik emen eman dugunarekin. Aldaketa xume auen herri emanen dugu ahapaldiz-ahapaldi.
Urruña'ko nor-geiagokan lendabiziko sari-irabazlea B. Zelhabe (Bardoztarra) delako bat izan zela dakigu soilki Francisque Michel'ek bere «Le Pays Basque» liburuan aipaturik, baiñan, eztakigu —nik beñepein eztakit— bere nortasunaren berri. Egille onetxen aipakizunez dakigu bigarren sari-irabazlea «garaztar gazte bat» izan zela eta bigarren «poesia» (bigarren «saria» noski) komentatuz dio, Martin Egiategi zuela izena beronen egilleak. Bere olerkia Montevideo'n fetxatua dago 1.853'ko Garagarrilla'ren 24'an.
Irugarren «poesia»z (irugarren saria dela pentsatzen dugu), frantzesetik euskerarara itzulia dagoela esaten du, baiñan, ez digu irabazlearen izenik ematen. Etxahun «Bi berset horiez» delakoan ikusiko dugunez—, sari gabe gelditu zan, bere iritzian bidegabeki.
I
Bigarren neurtitzen «nahiz» (naiez, nai izanez) baztertu egin dugu, gipuzkeraz jatortasuna galtzen baitu.
KARTIEL: Larrasketa'k azpi-oarrean «pays» itzultzen du eta iztegian (Basse-Soule Orientale) «quartier» (barrio), «region». Lhande'k orobat, «quartier» eta «contrée» (comarca).
Azken neurtitzean Etxahun'ek «gaistuaguan» (gaistouagouan) idazten du erriak «gaxtuaguak» oguzten duen tokian. Ahapaldi onek eztu beste aldakuntzarik.
II
BÜ-MEHEKERIA (bürü-mehekeria), «imbecilité» itzultzen du Larrasketa'k azpi-oarrean eta ontaz «ergelkeria» genduke itztulpenik zuzenena. Lhande'k, ordea, beste era ontaz —itzezko zentzuari jarraiki askoz egokiago— matizatzen du «bürü-mehe» zuberotar itza: «volage (voluble), frivole», eta zentzu au itzultzeko obeto derizkiogu «kaxkarin». Au dala-ta, «kaxkarinkeria» itzaz baliatu gera gure itzulpenean.
EZTIEN LEKHIAN, gure «ez duten lekuan».
Neurtitz bertan (laugarrenean), APERENTZIA itz bitxia ageri zaigu. Lhande'k, onela dakar itz au «APAINANTZIA! APERENTZIA! (bitara esaten baita), S. exclam. exprimant l'incredulité: Allons donc»! (Gazteleraz, Vaya! Vaya!) eta gaztelerazko «apariencia»tik artua dela dio. Larrasketa'k, Basse-Soule'n («aperentzia dizu») onela itzultzen du: «exclamation qui sinnifie «non», «allons donc» eta bearneseko «aparenci»tik (apparence, apariencia) artua dela dio. Ene ustez, mirespen gixa eman nairik itzulpena gipuzkerara, «Ka! Bai zera»! edo orrelako zerbait izango litzake. Mirande jaunak onela irizten dio: APERENTZIA: ez da dudarik itz au erderatik (frantsesetik edo biarnesetik) artua dugula: «apparence»; bainan ez du apparence esan nai (apparence esateko: aide (aire), traza edo, katiximan, üdüripen erabiltzen dugu), eta Lhandek dioen bezala usatzen dugu: «zer aperentzia = bien sur que non, edo Parisko frantses rnordoilloan dioguna: tu parles!... ots, or gaindiko erderaren «vaya vaya». APAINANTZIA variantea ez dut sekula entzun. USTEKERIA, aldiz —galdetzen bainion «ustekeria» ez ote diteken izan «aperentzia»— itz korrienta dugu, bainan ez du osoki zentzu berdiña; esan nai du «egia ez den uste» bat. Onelako esakunetan erabiltzen dugu: «bai, zü ustekeriaz betherik zira...» = «tu es plein d'idees fausses»; «ba zünian ustekeria hori eginen niala?...» = «batere arrazoirik gabe uste zenduen ori».
LARRILALAT, «larre-alat» laburturik da, ots, gure «larrera».
Etxahun'en eskutidazkian «bü-mehekeria»ren ordez «sistima tristia» dakar eta «larrilat»en ordez «larrerat», ots, iparraldeko -rat manex-atzizki komuna erabilliz zuberotarraren ordez.
III
Lenengo neurtitzeko ELI-BAT = «batzu» itzultzen du Larrasketa'k oarpean eta bere iztegian «art. indefini. des. Ex.: gizun elibatek erran ditazie, des hommes m'ont dit (et non pas «quelques» hommes)». Beraz, ba-dirudi, Larrasketa'rentzat «batzu» eztela «quelques-uns» (algunos) Lhande'k eta Azkue'k beren iztegietan ala ipiñiarren. Larrasketa'k ZUMAIT (zenbait) itzultzen du «quelques-uns» eta «batzu» eztakar. Lhande'k ELI itza onela ematen du, 1.º adj. ind.: quelque. Gizon elibatek erraiten dizie, certains hommes disent. Ona, orain, Mirande jaunaren iritzia: «ELI BAT beste euskalkietako batzu (edo ' Gipuzkoa'n batzuk, singularrean ere) besala erabiltzen dugu. Ene ustez Larrasketek arrazoi dauka, batzu itzak, euskara klasikoan beintzat, ez baitu quelques (= zenbait) esan nai, baizik des (au da, españolez ez da itzultzen; inglesez some). Bestalde, zentzu ortan, beti pluralean erabiltzen dugu (nik dakidan zuberotar dialektuan beintzat): gizun eli batek erraiten ba dereitade, si des hommes me disent; si un homme me dit: «gizon batek erraiten ba dereit». Gizon eli bat ikhusi (dü) tüt = j'ai vu des hommes. Oar, aditza pluralean dela... Gainera, ELI BAT beste zentzu batean ere erabiltzen dugu: «pare bat» esan nai du; adibidez «un par de zapatos» esateko, komunzki esaten dugu: oski-eli bat; halaber: senhar-emazte-eli bat = un matrimonio, un cuple; orduan aditza singularrean ezartzen dugu, kasu ontan «eli bat» izen substantivu bat delakotz, eta ez adjektivu bat, noski: «eski-eli bat erosi düt», «senhar-emazte-eli bat ikusi düt».
ZAITZE = zaizkiote (zaizkie), Campion'ek dakarrenez. «Jiten zaitze» = etortzen zaizkie. HANTI, gipuzkeraz «andik». Irugarren neurtitzak dio: «Gero haiek laidatzen herria azkarki». Ba-dirudi «herria» itzarekin Montevideo'ko lurraldea aditzera eman nai duela, baiñan «juailien» jaioterriaz ere mintza zitekean. Beraz, Jon Mirande jaunari bere iritzia eskatu nion. «Irugarren ahapaldiko HERRIA —dio ene adiskide onak—, Montebideo dagoen erria da, noski, zuk uste bezala, au da, Amerika... Jende tratulariok Amerika laudatzen dute, Euskalherriko gazteak lilluratzekotz, ara joan ditezen».
Neurtitz onetako LAIDATZEN (laidatü), beste euskalkietako «laudatu» da (latiñezko laudare'tik), louer, alabar. AZKAR, fort, vigoureux (Lhande), euskal-Pirenetako bi egaletan. HEBETI, gure «emendik». HEK = aiek.
Eskutidazkiko aldazkizunak: Lenengo neurtitzean, (Süjet faltsü elibat». Laugarren neurtitza onela emana dauka: «Nahiz ahal bezainbat eraman hebenti». Nik libertade pittin batez itzuli dut neurtitz au.
IV
Lenengo neurtitza ez da ain erreza ulertzen (Haurrak ait'eta amer deitze galerazten = Aurrak aita eta amari dizkie (te) galerazten), sujetua ezkutuan gelditzen delako, baiñan bein igarri ezkero —Mirande jaunak jakin-erazi zidan bezala- TRATULARIEK direla aurrak aita eta amari DIZKIE(te)NAK galerazten, mixterio guztia aienaturik gelditzen da. Ala ta guziz ere, Mirande-Aiphasorho jaunaren itzak oso-osorik aldatu nai ditut, beti baitago bere lerro ernegarrietan zer txasta eta zer ikasi: «Haurrak ait'eta amer deitze galerazten hastera zeitzen phüntin zerbaiten egiten: itzez-itz onela itzul diteke zure euskalkira: Aurrak aita eta amai dizkiete galdu erazten astera zaizkien puntuan (momentuan) zerbait egiten; bearbada itzez-itzeko itzulpen orren zentzua ez da oso argi agiri gipuzkeraz; au esan nai du: (TRATULANT ORIEK) galdu erazten dizkiete aurrak aitai eta amai (Ameriketara erbestera eraziz, alegia), zerbait lan egiten asten zaizkienean (adinera eldu ziralako, etxeko edo soroetako lanak egiteko). «Hastera» erabiltzeak «hasten» ordez, nuantza (matiz) bat ezartzen du: ez ziran oraindik delako lanak egiten egiaz asi, gaztexeegi izaki, bainan laster asiko ziran, Ameriketara joan ez ba lira».
Etxahun'en DEITZE aditz-jokoa zeatz-meatz itzulirik DIZKIE da, baiñan bixtan da DIZKIETE bear duela, sujetua plurala delako, eta Mirande'k, iaioki igarritako zentzu oni elduz, «dizkiete» gipuzkeratu du. Gogoan eduki dezagun ordea, Campion tabulen arabera «arrek deitze arrek dizkie» dela eta «aiek deitzeye - aiek dizkiete».
Bigarren neurtitzeko ZEITZEN aditz-jokoak bi esangura ditu Campion'en tabuletan: «aiek aurrak— (asten) zitzaizkien» (pasivo), gure kasuari dagokiona, eta bestea «arrek ekartzen zizkien» (activo). Irugarren neurtitzeko TXERKA (frantzesez «chercher») gure «billa» da eta DUTIEN = dituzten.
«Berek etxen beharrak beteitze emaiten» neurtitza ere illun gelditzen da, bi konplementuei —direktuari eta indirektuari— igarri bear zaielako. Izan ere, BEREK gurasoak direla igartzen zaio, baiña, zein edo nor diren ETXEN BEHARRAK eta NORI ematen dizkie(te)? Guzti onen erantzuna denon adiskide dugun Mirande jaunak emanen digu eta bidebatez boskarren neurtitzeko JARTEN adizkerari buruz eskatzen nion argitasuna egingo digu. «Laugarren ahapaldiko azken neurtitzak eta batez ere laugarren neurtitza, illun aurkitzen dituzu. Bainan ene ustez aski argi da Etxahunek diona: laugarren bertso hori honela interpretatu bear da: «berek = aita-amak, gurasoak, etxen beharrak = beren aurrak, beteitze emaiten = jende-tratulariei baitizkiete ematen. Bosgarren neurtitza ere ez da illunago; bainan kontuan artu bear da Zuberoan (bai eta manexherrian —Laphurdi'n eta Benaparroa'n— ere) jarri aditzak ez duela bakarrik exeri = sentarse, s'asseoir esan nai; egoera berezi batean izatera eldu esan nai du gainera; adibidez, kantu errikoi baten bertso au: «jarten zait bihotza tristerik» = «ene biotza tristatzen, illuntzen da». Beraz Etxahunen neurtitzaren itzulpena auxe da: «aurrak egoera gaixto batean ipiniaz (Ameriketara igorriaz, alegia), berak ere egoera gaixtoan gertatzen dira (laneko laguntzalle gabe gertatzen baitira)». Laugarren eta bosgarren neurtitzak libertatez itzuli ditut zentzuaren argitasunari begiratuaz berexiki.
Etxahun'en eskutidazkiak aldaketa auek ditu: Lenengo neurtitzean, «Aita et'amer deitze haurrak galerazten» eta bigarrenean, «hasten zaitzen phüntian». Aditz-jokoak letra soil baten aldatzen —A letra E letraren ordez— du errikoi oguzkeratik, baiñan, letra onek zentzua joanalditik gaurkotasunera aldatzen dio. ZEITZEN = ZITZAIZKIEN baita eta ZAITZEN = ZAIZKIEN. Azken neurtitzean «gaiski» (gaiski?) darabil birritan Etxnhun'ek, oguzkera errikolak «gaxki» darabillen bitartean.
V
Bigarren neurtitzeko «haboro ikhus eztitzen» = «geiago ikus (i) ez ditzaten».
Irugarren neurtitzeko TRETE itza frantzeseko «traite»tik artua ote dago? Itz onek «trafico» edo «trata de negros» esan nai du Moliere'en izkuntzan eta onetxegatik «tratanteak» itzuli dut gipuzkerara. Buruak jo zidan ere «traître»tik (traidor) artua ote zegoen, baiñan, azkeneko «r» erortzea zailla izateaz gaiñera, gogoan eduki bear dugu Zuberoa'n beti «traidore» esaten dela eta Etxahun'ek ere ala darabil poesia ontako zazpigarren ahapaldian.
HEZ = «Haiez», gure «aietzaz» (Irugarren neurtitzean). Laugarren neurtitzean ETZEIZKITZENAK erlativuko aditz-joko ukakorra ageri zaigu. Adizkera bitxi au ezin arkitu izan nuen Campion'en Zuberotar konjugaziñoko tabuletan eta eziñari amore emanik Mirande adiskide onari idatzi nion. Orra, beronen erantzuna: «Lehen ETZEIZKITZENAK salerazi ürhez»: ba dakizu euskal-aditza zein aberats den, eta batez ere Zuberoan. Ez da beraz miragarri forma batzu toki batzuetan bizi, eta beste batzuetan illik edo erdi-galduak izatea. «Etzeizkitzenak» forma ez zait iduri sekula entzun dudanik, bainan uste dut «ez ze (r) eitzen-ak -ke» atzizkia dela, euskalki geienetan virtualitatea edo posibilitatea indikatzen duena, eta Zuberoan futuroa ere bai. Beraz, neurtitza onela itzuliko nuke neuk: lenago urrez saleraziko ez zizkietenak, edo osotukiago: lenago (tratulantek) aitai ta amai urrez saldu eraziko ez zizkieten aurrak... orain, beren ele ederrez eta gesurtiez eman erazten dizkiete».
Irugarren neurtitza da libreena itzuli duguna. Irugarren neurtitzean onela idatzi zuen Etxahun'ek bigarren hemistikioa: «khuntü hartzera hez». Bosgarren neurtitzeko lendabiziko hemistikioa berriz onela: «salerazitzen deitzer».
VI
Irugarren ahapaidiko BAIT (Montebideo'ra bait) eztakarte Lhande'ren eta Larrasketa'ren iztegiak. Zuberotar Maixuak eman zidan argitasun: «MONTEBIDEORA BAIT: Montevideora orduko, Montevideora eldu bezain laster».
Irugarren ahapaldiko HEK KITATZEN = aek abandonatzen. Bosgarreneko «Kitatü dütien» = utzi dituzten. Irugarren neurtitzeko lendabiziko hemistikioa onela idatzi zuen bere eskuz Barkoize'ko koblakariak: «Muntebido' ra ordun». Bosgarren neurtitza orrela utzi zuen idatzirik: «Zeren bere aitamak, kitatü zütien» (utzi zituzten).
VII
Lenengo bi neurtitzak libre xamar eman ditugu puntuaren eskabidez. Bigarren neurtitzeko ZUNUKINA gure «zendukeana». Laugarren neurtitzeko FI-GAXTO, azken gaizto edo azken txar da itzez-itz eta norbere burua iltzeko ideia aditzera eman nai du. Nik, xamurtuz «etsi-gaizto» itzuli dut. Onen ordez «etsi-etsi» ere jarri diteke. Neurtitz bereko BA-ZUNUKE gure «ba-zenduke» da. Azkeneko neurtitza libre xamar itzuli dut. Itzez-itz onela litzake: «Gu traizionatu gaituzten traidore aiengatik» (Gü traditü gütien traidore hen gati).
Aldaketa xume bat besterik eztu ahapaldi onek azken neurtitzean. Erri emanaldiak «traidore hen gati» dion tokian, Etxahun'ek «traidore hegati» idatzi zuen.
VIII
TRENDIA, frantzesezko «tendre» itzaren metatesisa (lenengo neurtitza). Irugarrenean PLAÑIAK (plañü-ak), «plaint, gemissement» (queja, lamento, gemido), Larrasketa'k bere iztegian dionez. Bearnesen plagn'etik artua omen. BA'ZUNTU = ba'zenitu, Campion'en arabera. Laugarren neurtitzeko DEITHORATZEN, «deithora» edo «deithore» itzetik dator eta Lhande'ren iztegiko bigarren esangura du emen: «plainte, gemissement (queja, gemido) sur un malheur, une disgrace». «Nula... dügün deithoratzen» = «como lamentamos» itzuliko genduke gaztelerara. Azken neurtitzeko GÜNTÜKEZÜ gipuzkerazko «gindukezu» edo «ginduzuke»ren senidea. EHORTZEN («ehortzi»tik, ensevelir, enterrer, donner la sepulture, Lhande'ren arabera) adizkeraz onela dio Larrasketa'k: «on prononce plus communement ehorsten, en souletin de la region».
Eskutidazkian bi aldaketatxo nabari ditezke. Laugarren neurtitzean «zure ützia», «zure ützia»ren ordez eta boskarrenean «ikhusi ehorsten», «ekhusi ehorsten»en ordez.
IX
GUNTIALARIK (bigarren neurtitzean), gure euskalkian «genituelarik».
Etxahun'en eskutidazkian liferentzi auek arkitzen dira: Irugarren neurtitzeko lenen hemistikioan «Anayak girade». Laugarren neurtitzeko bigarren hemistikioan «aldiz tristiago» eta boskarren ahapaldiko bigarren hemistikioan «hayen phartez laido».
Bi berset horiez
Bertso berri auetan
I
Bi berset horiez nahi düt khuntatü
Aphezek nula tien koblarik trunpatü,
Khantore egitera gütie manhatü
Nahiz Montebido'rat juiteti baratü
Eta prima hitz-eman hobenari phakü.
Bertso berri auetan nai nuke kontatu
Apaizek gaituztela guztiz engaiñatu,
Bertsotan kantatzeko digute agindu
Montebido'ra iñor ez dedin abitu,
Bertsolari onena bearrez saritu.
II
Bersülariak oro ginandian jarri
Khantore egitera, nahiz prima hori.
Aphezak beiküntian gero hen jüjari.
Gure berset hobenak hek beren ezari,
Eta hitz-eman prima ais'eraman guri.
Bertsolari guziok alegindu giñan
Kantuz ondo egiten sari ori naian.
Apaizak baitziraden jarri epai-maian,
Gure bertso onenez baliatu ziran,
Saria guri kenduz itxura txarrian.
III
Iaun aphez abil haiek zer die phentsatü?
Guri hatzaman koblak besteri zeditü.
Intertan hek hatzaman ordian bi phakü:
Uskal-Herri'ko lehen poeta famatü,
Berset bat sekül'ükhen eztina koblatü.
Jaun apaiz iaio aiek zer dute pentsatu?
Guri bertsoak kenduz besteai pasatu!
Era ontan zituzten bi poztasun lortu:
Euskalerri'ko lehen poeta famatu
Eta bertsolari bat ezereztik sortu!
IV
Prima eraman düzün jaun aphez adreta,
Eta zü famatürik ezari poeta.
Ziberu'ko haurreki ez koblaka jokha,
Ezi haurrak eztira zieki gal lotsa,
Ba'zinandie ere biak Arxipreta.
Saria jaso duzun apaiz jaun pizkorra,
Eman dizute juezek poetaren otsa.
Zubero'ko semekin ez bertsotan joka,
Zuek austeko kemen baitaukagu sobra,
Izanagatik biok kargutan txit gora.
V
Etxahun Ziberua'n, Athillo Laphurdi'n,
Bürüzagi girenek khantoren egitin,
Ezpeikirade beldür aphezik jin dadin
Eraman leikienik hartan Uskal-Herri'n,
Jokhatüren deregü plazer dükienin.
Athillo Laphurdi'ko, Topet Zubero'ko,
Buruzagi gerade kantuz aritzeko,
Ez gaituzute bildur apaizez neurtzeko,
Euskalerria'n ez da iñor gu austeko,
Gogo duena betor alkar probatzeko.
VI
Jaun aphez baten hanitx ez othe da itxusi
Basa kobla huntzia ürgüllia gati?
Kantika egitia lizate hen propi;
Hartako ba'zünie espiritü aski,
Ordian zünükie bai prima merezi.
Apaiz jaun bat ez bedi ari mendi-kantuz.
Itxusi agertzen da orrela portatuz;
Eliz-kanta santutan saia bedi tajuz,
Bere izpiritua lan ortan gozatuz,
Saria merezi du orrela jokatuz.
VII
Prima dian apheza eztüt izentatzen,
Nun daguen erretor ez nun sorthürik den:
Bena bai, elizalat duenin, erraiten
Han has dadin hobeki phedikü ematen,
Poeta del'ezpetü, hanbat erakusten.
Apaiz saritu ori eztut izentatzen,
Nun dagon erretore, ez nun sortua den,
Baiñan elizan asten denean mintzatzen
Obe luke ikasi ongi predikatzen,
Poeta dela nekez baitu erakusten!
VIII
(Zelhabe) Bardoze'ko aphez arnegata,
Aphezek gure koblak zuri eman eta,
Jarri izan zira, zü, koblarien aita:
Bena janen zünian gizenago zopa,
Hartü ükhen ba'zünü haiek dien plaza.
(Zelhabe) Bardoze'ko, apaizgai izana,
Apaizak emanikan gure bertso lana
Bertsolaritan zera jarririk aurrena,
Probetxugarriago litzaizuke baiña,
Aiek duten kargutaz jabetu ba'ziña!
IX
Harriet, zü zirade Seminarin jabe;
Bena etzirade hun koblarien jüje,
Jüjatü beitütüzü, zuk, bersetak hobe,
Txainküka zuatzanak, arrimürik gabe,
Hen egilik beitziren zure adixkide.
Seminarioko jabe zaitugu Harrieta,
Bertsoak juzgatzeko etzera zuzena,
Onetsi baitituzu onenak bezela,
Bertso errenak eta baldarrak gaiñera,
Adiskideen alde zuk duzu joera!
X
Berset hoiek egin tüt jaun aphezen kuntre,
Nahi-bada debotak dütüdan net maite.
Arropa hura dinak auz behar lütüke
Ertzokeriak ützi, ükhen karitate,
Mündiri erakutsi ükheiten berthüte.
Bertsuok egin ditut apaizen kaltean,
Naiz-ta zintzo direnak maitatu benetan.
Apaiz denak bear du itxura obean,
Erokeriak utzi, karidade izan,
Ta nun-nai erakutsi bertutea zer dan.
I
Bigarren neurtitzeko TIEN = dütien = dituzten.
Irugarren neurtitzeko GÜTIE = gaituzte. Ala're, gipuzkeraz ez genduke esango Pirene-egaletan bezala «gaituzte agindu», «digute agindu» baizik.
Laugarren neurtitzeko JUITETI BARATÜ = joatetik geldi-erazi.
Bosgarren neurtitzeko PHAKÜ = pagu, sari edo ordain bezala erabillirik.
II
Lenengo neurtitzean GINANDIAN aditz-jokoaz Larrasketa'k onela dio azpi-oarrean: «ginen aujourd'hui a Barcus». Gip. «giñan».
Irugarren neurtitzean ageri den BEIKÜNTIAN aditz-jokoa, gipuzkeraz «baikenituen» edo «baigenituen» (baitgenituen) da. HEN JÜJARI = aien juez.
Laugarren neurtitzeko bigarren hemistikioa (hek beren ezari), «aiek berentzat jarri» (edo «artu») itzuli bearko genduke itzez-itz. Baiñan Etxahun'ek eztu bere esan naia oso garbi aditzera ematen, «jüjari» edo epaikariak bertsuak ezpaitzituzten berentzat bear, bere adiskideei emateko baizik. Ontaz ara zer dion Mirande jaunak: «Gure berset hobenak hek BEREN ezari»: bai, emen «beren» herentzat edo, esango gendukean bezala, berentako ipiñia da, -tako atzizkia askotan bazter uzten baitugu. Zentzua ez da ongi ageri; alare uste dut erderaz «para los suyos», ots, beren kideentzat, a. d. zeingeiagokan parte artzen duten apaizentzat itzuli bear dela, ez «para si mismo». Ba diruri apaiz epaileek, Etxahun'ek eta beste bertsolari laikoek egin bertsoak, apaiz bertsolariek eginak zirela igaro erazi dutela».
III
Lendabiziko neurtitzean, DIE - dute.
Irugarren ahapaldia onela itzuli bear da itzez-itz (Intertan hek hatzaman ordian bi phakü): «Orregatik aiek lortu dituzte bi sari (ordain)». INTERTAN, Larrasketa'k «à cause de cela» itzultzen du. Itz bitxi au «Gaztalondo'ko neskatilen» lenengo ahapaldian ere ageri zaigu, baiñan, ez an eta ez emen ez digu esaten nundik artua dagoen (Basse-Soule Orientale'n eztu aipatzen itz au, ezta Lhande'k ere bere iztegian), baiñan ba-dirudi tankeraz bearnes izkeraren prestamena dela. PHAKÜ = pagu da gipuzkeraz. Baiñan, emen zentzu bereizi bat dauka gipuzkeraz ain zuzen eztaukana, alegia, Lhande'k «recompense» itzultzen duena.
Laugarren eta boskarren neurtitzak oso illun ageri zaizkigu. Aurren-aurrena gogoan eduki bear dugu, bertsolariak aluntziatu ondoren apaiz epaikariak bi phakü (rerompensa) lortu zituztela, onela bukatzen du ahapaldia Larrasketa'k eman oi digunez:
Uskal-Herriko lehen poeta famatü
Berset bat sekül'ükhen eztina koblatü.
Beraz, bertso bikote onen arabera, «phakü» bakarra ageri da, alegia, Euskalerri'ko lenen poeta famatu zutela bere bizian bertso bat egin etzuen gizona. Ezin ulertuz kontrakotasun au, argitasuna eskatu nion Mirande jaunari eta ona bere erantzuna: «Irugarren ahapaldiko irugarren neurtitzeko «BI PHAKÜ» hoik zer diren neronek ere ez dut ongi aditzen. Esan nai duke apaiz koblarietatik bik sari bana eraman dutela; bainan ez dakusat zergatik Larrasketek eta Lhandek bi puntu ezarri duten neurtitz onen ondoan. Ba dirudi «Uskalherriko lehen poeta famatu»ak dituela, eien gogoan, bi sariok eraman; bearbada bertso txapelketa ortan bi sari ba zirela: bata poeta batentzat; bestea bertsolari edo koblakari, ots, poeta errikoi batentzat, eta apaiz batek, poetaren saria irabaziz gainera, koblakariaren saria ere irabazi zuela, naiz ez izan egiazko koblakari, gisa errikoian.
«Bainan ez: oar au egin dut urrengo berseta irakurri gabe; artarik ageri da bi apaizek dutela batak poetaren saria eraman, eta besteak koblakariaren saria. LHANDEK ETA LARRASKETEK BEAR ZUTEN KOMMA (,) BAT IPINI «POETA FAMATÜ»REN ONDOTIK, erakusteko bi gizakiz mintzo zela Etxahun, ez bakoitz batez. Beraz, laugarren ahapaldiko «ba zinandia ere BIAK archipretra» (nik ezin igarri bainion nola zitezkean BI) argi dago bi sari irabazleez mintzo da.
«Seinale asko ba dira bi saridunez mintzatzen dela, esaterako: «Ezi haurrak eztira ZIEKI (= zuekin, ez zurekin!) gal lotsa/bazinandie ere biak Archipretra». Bi sarietarik, poetaren saria apez batek irabazi du; koblakariaren saria, zortzigarren ahapaldian ikusiko dugunez, apezgai izandako norbaitek. Zazpigarren ahapaldian Etxahunek dio ez duela poeta-saria izan duen apaiza izendatu nai, ez nongoa den esan ere; bainan zortzigarrenean, koblakari saria izan duen apaizgai izandakoa izendatzen du (naiz Lhande-Larrasketek izen osoa ez duten argitarazi, bakarrik lendabiziko izkia: Z...) eta Bardozeko dela dio, Irugarren ahapaldi osoa onela itzul nezake erderaz: Ces astucieux cures, qu'ont-ils imagine? Ils ont cédé à d'autres (cures) les couplets qu'ils nous avaient pris, et ainsi, ceux-ci ont obtenu deux prix: le premier poete fameux du Pays Basque (et) quelqu'un qui n'a jamais compose un couplet». Mirande jaunaren uste oni jarraiki eman dugu gure itzulpena, eta noski, neurriaren eta puntuaren eskabidetara makurtuaz.
EZTINA = eztuena. KOBLATU; Lhande'k onela itzultzen du: «chanter q. q. un, en faire l'éloge ou le blâmer en une chanson, le chansonner». Beraz, norbait bertso-kantuz on-etsi edo gaitz-etsi. Baiñan, Larrasketa'k bere «Basse-Soule Orientale»n onela dio: «KOBLATÜ: (verbe transitif), composer des couplets («chansonner» est une trad. nexacte: car on chansonne quelqu'un, tandis que koblatü a pour compl. d'objet les couplets eux-memes». Mirande'k bere iritzia onela agertu zidan: «Larrasketek bezala, nik ere uste dut (uste, diot, zeren itz gutxi erabilia den, eta ez naiz oroit sekula entzunik), «koblatü» = faire des chansons esan nai duela eta ez «chansonner quelqu'un». Zentzu au ene interpretazionearekin ongi dator».
IV
Lenengo neurtitzeko ADRET(A), «adroit, habile», itzultzen du Lhande'k eta beste euskal-sinonimuok ematen ditu: trebe, erne, antzetsu, artex, eskuara, maneatsü, maier, eskü-laster. Larrasketa'k dionez «adret» bearnes itzetik artua dago.
EZI (ezik, ezen), «donc, puisque» (pues, puesto que), itzultzen du Lhande'k. Larrasketa'k «car» (pues). Azken neurtitzeko BA'ZINANDIE, Campion'en tabulen arabera «ba-zinie» eta Gipuzkeraz «ba'ziñate».
V
Bosgarren ahapaldiko laugarren neurtitzean —idazten nion Mirande adiskideari— LEIKIENIK aditz-jokoa ageri zaigu, baiñan, nik dakidalarik aditz-joko au ez dago Zuberoeraz. Euskalki onetan «leiteke» edo «leike» (Campion'en arabera) erabiltzen da pasivoan —gipuzkeraz eta laphurteraz «liteke» eta bizkaieraz «leiteke»— eta Etxahun'ek pasivoan ba'lerabil, LEIKIENIK (leike-enik), «leiteke»ren forma laburtutzat jo genezakean. Baiñan, Etxahun'ek «eraman leikienik» darabil, aktivoan alegia, eta gixa ontako Zuberoa'ko forma Campion'en tabuletan «lezake» agiri zaigu, gipuzkeraz eta laphurteraz bezala. Nik dakidanez Bizkaia'n bakarrik esaten da LEIKE aktivoan (arrek ikusi leike = el lo podia ver). Bestalde, pasivoan, literatur tradiziño guziaren kontra, Gipuzkoa'ko gaurko erri guziak edo geienak LEIKE erabiltzen du «liteke»ren ordez. Ots, «etorri leike» eta ez etorri liteke». Ona zer dion guzti ontaz Zuberotar poetak: «Eraman LEIKIENIK»: forma au ez da noski «leiteke» edo «leike», zuen «liteke», aktivoan baita ikusi dezun bezala. Lapurtar klasikoaren «liezaguketenik» da, dudarik gabe; bainan orrelako formak arrado dira oraingo mintzian; euskara oso ongi dakitenek ere aazten ari dituzte. Esaterako, «lezake» aditza edo -eza- aditz-erroarekin egindako formak, Campion'ek zuberotartzat ematen ba ditu ere, nik oso gutitan entzun ditut ene etxekoen artean, salbu eta subjuktivoan; beste aditz-aldietan -iro-dun formak erabiltzen ditugu: eta oraindik, ez dativuan. Orrengatik naasteak gertatzen dira, agiri baitu «leikie» etymologiaz, «lereikie», «lerauküe» dela, eta zentzuz «liezagukete»: bi aditz laguntzailleak «erei» (erau) eta «eza» naastu egin dira kasu ontan, eta orrelakotan». Oneraiño Jon Mirande jauna. Esan dezagun «liezagukete» Laphurtar forma klasikoa gipuzkeraz «lizaigukete» dela. Beraz, LEIKIENIK = «lizaiguketenik».
Azkeneko neurtitzean «jokhatüren DEREGÜ» aditza ageri zaigu. Campion'ek, forma onen ordez «deyegü» ematen du eta Gipuzkoa'ko «diegu»ri dagokio. Orain aurretixe ikusiak gera (Belhaudi bortietan), Etxahun'en «dereie»n ordez (gip. «diete»), Campion'ek «deyie» ematen duela. Beraz, Mirande'k dion bezala, aditz-erroa -erei- baldin ba'da, iduritzen zitzaidan Etxahun'ek «dereigü» esan bear zukeala. Ona, gai ontan J. Mirande-Aiphasorho jaunaren iritzia:
«Jokhatüren DEREGÜ»: forma jatorrizkoa, Laphurtar klasikoan gordea, derauegu, eman du dereiegü, deiegü, deegü, degü (e = e luzea); deregü forman uste dut «r» ori ipiñia izan dela dembora batean bi «e» ba zirela eranstekotz. Mintzatzean ez zen geiago ahoskatzen r-a, bainan bi «e» alkarren ondoan ez baita soinu natural bat euskaraz, ongi mintzatzeko ustean, «r» galdu or batzuetan berriz ezartzen zuten. Etymologiaren aldetik jatorra ez denean ere; ala nola «joan» aditzean: orain Euskalerri guztian menosillabikoa da, nik ustez, eta jwan edo jun oguzten da; bainan lenago bi sillabako zen noski (oraindik ere nua, hua, dua, bi sillabadunak esaten ditugu) eta orrengatik Zuberotar askok, ongi eta osoki mintzatu ustez, bertsoetan, predikuetan e. a. «juran» erabiltzen dute.»
«Plazer DÜKIENIN» plazer duketenean = plazer ukhanenen (izango) dutenean. Morfologiaz ba-dirudi aditz-joko onek «düke-(e)nean» izan bear duela, ots, singularrekoa. Alabaiña, «apaizEz» ari da eta ez «apaizAz»: «Jokhatüren deregü plazer dükienin». Beraz, ez diteke «düke» (el) izan, «dükeye» (ellos) baizik. Mirande jaunak sendoesten dit ene iritzia itz auen bitartez: «DUKIENIN ez da düke-(e)nean, dükie-nean batzik, pluralean beraz. Düke-(e)nean-etik dükianian eta laburtuz dükinin sortuko litake.»
VI
Lenengo neurtitzean: «aphez baten» = apaiz batentzat. Seigarren ahapaldiko irugarren neurtitzean ageri den LIZATE aditz-jokoaz onela idazten nion Mirande jaunari: «LIZATE aditz jokoak ba-dirudi, zentzuz, Gipuzkoa'ko «litzake»ren berdiña bear duela izan. Campion'ek «laguntzaille» bezala konjugatzen du eta Gipuzkoa'ko «eroriko litzake» (el se caería) Zuberoako mintzairak ez duela dio. Errialde ontako euskerak, bestalde, ba-ditu —Campion'en arabera— beste bi forma Gipuzkoa'koak ez dituenak: «erorten lizate» (el se cayera) eta «erori lizate» (el se hubiese caído). Guztionen iritzia eskatu nion Zuberotar adiskideari eta ona bere erantzuna: «LIZATE —edo LIZATEKE— zuen «litzake» da, dudarik gabe. Egia da Campion'ek dioen bezala, ez dugula «el se caería» eta erderaren orrelako kondizionalak itzultzeko (ez guk eta ez Manexek ere, dakidanez). «Eroriko litzake»ren ordez, «eror litake» esaten dugu, ots, beste aditz laguntzaile bat usatzen dugu (-edi- aditz erroa). «Erorten lizate» forma teoriaz posible da, bainan orain ez da ia batere usatzen (kantu zaarretan arkitzen da: «desiratzen nüke hiltzia», adibidez). Alaber, «erori lizate» ez da ia erabiltzen batere. Aitzitik, perfektua adi eraztekotz, «eroririk lizate» e. a. forma oso biziak dira. Bestalde, «lizate» forma autonomoa bezala (ots, ez aditz laguntzalle bezala) ere asko esaten da: adibidez, «orai heben lizate» (lükek, lüken, lükezü), «thenorez phartitü balitz»...
Irugarren neurtitzeko HEN = Haientako, heientzat, itzultzen du Larrasketa'k, aditzera emateko eztela genitivua (posesivo), destinativua baizik. Ondorengo PROPI itza Larrasketa'k «beau» (eder) itzultzen du bertso oarretan. «Basse Soule Orientale»n dionez, bearneseko « propi» (net, propre = limpio) tik artua dago. Lhande'k «ben fait, bien ouvré, bien travaillé» itzultzen du eta adigarritzat ematen: «Neskato propia, fille bien fait». Ez ote, apika, Gipuzkoa'ko «egoki»ren antzekoa? Beraz, itzez-itz onela itzuliko genduke gipuzkerara irugarren neurtitza: «eliz-kantak egitea litzake aientzat eder» (edo «egoki»).
Laugarren neurtitzeko BA'ZUNIE = ba'zenute (ba'zendute), Campion'en arabera. Bosgarren neurtitzeko ZÜNÜKIE = zenuteke (zenduteke, zenukete, zenduteke). Campion'en tabuletan ZÜNÜKEYE ageri da. Mirande jaunak onela irizten aldakizun oni: «Campionek emandako «zünükeye» ez dut entzun, bainan uste izateko da bein, forma ararteko bezala, erabillia izan dela. Jatorrizko formak, zendukete, eman bide du zenukete - zenukete - zenükede - züniikede - zünükeye zünakie».
VII
Lendabiziko neurtitzeko PRIMA DIAN (dü-an) = saria duen.
Irugarren neurtitzean DUENIN (elizalat) aditz-jokoa ageri zaigu. Zentzuagatik ba-dirudi «doanean» (dijoanean) bear lukela izan, baiñan, lege naturalez doa-nean DOANIN edo DUANIN biurtuko litzake. Gogoan eduki dezagun gaiñera, Campion'ek beti A'kin konjugatzen duela JOAN zuberotarra. Onela: Noa, zoatza, doa, goatza, zoazte, doatza. Nundik, beraz, E ori? Ona emen, Zuberotar Maixuaren argibidea:
«DUENIN, doanean-etik dator noski; nik ere uste dut forma auk eman bear zituela duanian eta azkenean, dunin, eta azken au dugu usatzen ene inguruan; bainan ba dakizu euskalki-aruara batzuek -an, bestetzuek -en usatzen dutela; adibidez, zegoan, zegoen; nekain, nekien; eta konfusio orrengatik, bearbada, «duenin» forma etorri da Etxahuen euskaran. Dena den, kontsonant baten ondoan zein den konjunktivuaren jatorrizko forma, -en ala -an (düdan, ala dut-en), ba dirudi vokal baten ondoan, -n bakarrik izan bear lukeala, ta beraz doa-n-ean - duanin, dunin zuzenago iduri zait. Nua, hua, dua, guatza edo gutza, zuatza edo zutza, zuazte edo zuzte, duatza edo dutza, usatzen ditugu, ez nue, hue, etc.
VIII
Lendabiziko neurtitzean ba-ditugu bi illuntasun argitu bearrak. Alegia, nor zen «Z» Bardoze'ko apaiza eta zein den «arnegata»ren esangura zeatza, doia. Bigarrenak ekarriko digu lenengoa; beraz, asi gaitezen «arnegata»rekin.
Lhande'k, ARNEGAT (arnegari, arnagatzaile, arnegazale) «blasphemateur», «apostat» eta «renegat» bezala itzultzen ditu. «Aphez arnegatua = prêtre défroqué», gazteleraz «sacerdote que cuelga los habitos». Baita ere Itzultzen du «mauvais sujet» (pertsona txarra) eta «Haur arnegata = enfant terrible» (aur gaizki azia).
Larrasketa'k neurtitz onetako ARNEGATA «défroqué» itzultzen du eta ondoren dio: «le laureat avait passé quelques mois au Seminaire. Etchahun va fort! (Beraz, Larrasketa'ren iritzian sari irabazlea etzen apaiz ordenatzera eldu eta orretaz etzan egiazko «défroqué». Orregatik Etxahun'en mintzairari gogorra derizkio). On trouvera dans «Le Pays Basque» de Fr. Michel, p. 339-348, des details et des textes sur ce concours de poesie. Nous croyons que l'abbé Hiribarren n'était pas étranger à la composition du lauréat: il était alors curé de Bardos et versificateur intrepide».
Berealaxe, Francisque Michel'en liburua eskuratu nuen eta irakurri nituen aipatutako orrialdetan eta inguruetan Montevideo'ko kantuez ematen dituenak. Epaimaiko, apaizak izango ziran noski —teknikurik onenak bezala—, baiñan, eratzaille eta sari-emaille Antoine d'Abbadie Urrustoi'koa izan zen, jatorriz Zuberotarra eta zahartzaro bizitzez Zubernoatarra (Endaia'ko eskualdea). «Z... Bardoze'ko aphez arnegata», Michel'en liburuko 346'garren orrialdean ageri zaigu titulu onetan: «Urrunaco phestetan - Lehen precioa (premioa?) eraman duen cantua: B. Celhabe Bardoztarrak egina».
Larrasketa'k aipatzen digun Hiribarren apaiza berriz, zeatz-meatz dakigu nor zan. Martin Hiribarren (1.810-1.866) Laphurdi'ko Azkain'en jaio zan eta poeta ta bertsogille bezala gaillendu zitzaigun. 1.833'garren urtean apaiztu zan eta Bardoze'ko erretore izan zen. Il baiño urtebetetsu lenago Baiona'ko kalonje ohorezko izentatu zuten. Hiribarren'ek zenbait obra argitaraturik eta beste zenbait argitaratzeke utz zizkigun, euren artean «Euskaldunak» poema aundia, «Montebideo'ko berriak» liburuxka, «Eskaraz egia», euskal-iztegi sonatua eta atar. Urruña'ko nor-geiagoka 1.853'garren urtean ospatu zan eta urte berean argitaratu zuen Hiribarren'ek «Montebideo'ko berriak».
Orain galdera bat egin nai dut: Zer esan nai ote zuen Larrasketa'k «Nous croyons que l'abbé Hiribarren n'était pas étranger à la composition du lauréat» zionean? Alegia, Hiribarren'ek parte artu zuela bertsolarien neurtitzak B. Zelhabe apaizgaiari pasatzen, onek besterenak ikusiz bereak obeki ondu zitzan? Ala, berak lagundu ziola bertsoak tajutzen? Edo, berak tajutu zizkiola osoro? Galdera auei egiazko erantzuna arkitzea benetan jakingarri litzake.
Irugarren ahapaldiaren komentarietan Mirande jaunak jakin-erazi digu bere ustean bi sari irabazle izan zirela bertso-nor-geragoka onetan. Bata apaiza, poesia-sari irabazlea eta bestea apaizgaia, kobla-sari irabazlea. Apaiza nor den Etxahun'ek ez du aipatu nai: «Prima dian apheza eztüt izentatzen / nun daguen erretor ez nun sorthürik den». Apaizgaiarena «Z» letrapean pordetzen digu Larrasketa'k, baiñan berak erakusten digu ere bidea nor zen jakiteko.
Etxahun'ek B. Zelhabe'ri «Bardoze'ko APHEZ arnegata» deitzen dio, baiñan, Larrasketa'k dionez etzen apaiza, apaizgaia baizik eta Jon Mirande ere iritzi ontakoa dugu. Nik egiten nizkion galderei erantzunaz, ona Zuberotar olerkariaren itz zuhurrak: «ARNEGATA ez da «défroqué», bainan frantses «renegat»etik (edo biarnes forma askazi batetik) dator; ots, bere fedea, sinismena edo itzemana ukatzen duena esan nai du; baiñan egia da apaiz batek apaizgoa uzten ba du, bere apaiz-jantzia uzten ba du (au baita, un défroqué), ori egiten duela bere fedea edo Elizaren baitango sinismena, beintzat, ukatzen duelakotz, beraz, Eliza baitan egoiten direnentzat, «arnegat» bat da; «Etxahun va un peu fort» dio Larrasketek; ezen saridunak ez zuen egiazki apaiz-jantzia utzi: illabete zenbait apaizgaitegian igaro zituen, ta gero utzi, ikusiz vokazioa ez zuela, askok egiten duten bezala, kristau on egonaz ala ere, votorik egin baino lehen.
«Nik uste dut, bi sari-dunetarik (bi ba zirala onartu bailugu, ikus goian) bata egiazko apaiz zela; bestea apaizgai dembora piska batez egona. Eta orrekin, argituak dirateke zure dudak, zortzigarren ahapaldiari buruz. Egia da illuntasun zerbat gelditzen zaiola, zuk esan bezala, Etxahunek akar agiten baitie apaiz epaileei, bertsolari laikoen kobla onenak apaiz bertsolariei eman dizkietelako, eta gero esaten baitu «txainküka zuatzan» bertsoak, au da, apaizenak, obetzat epaitu dituztela; bainan emen ere, uste dut argi dezakegula: txapelketa ori «bertso jarri»etakoa zen noski, parte-artzaille bakoitzak idatzi zuen bertso-aldia txapelketaren antolatzailleei igortzen ziela; gero antolatzailleok Etxahunek eta beste bertsolari laikoak igorritako bertsoak beste bi parte artzailleei —apaizari eta apaizgai izandakoari— erakutsi bide zizkieten, eta aueik bertso zenbait jesango (artuko) zituzketen, beren bertso-aldien tajutzekotz; bainan, jatorrizko talendurik ez zutela eta (Etxahunen araura, bederen), alaz ere, bertsolari obeen zati batzuez baliatu arren, beren lanak gaizki eginda zeuden.»
Laugarren neurtitzen JANEN ZUNIAN = jango zenduen. Bosgarren neurtitzean UKHEN BA'ZÜNÜ = izan ba'zendu. DIEN PLAZA = aiek duten lan-tokia edo kargua.
IX
Laugarren neurtitzean: TXAINKÜKA ZUATZANAK = errenka zijoaztenak. «Txainkil» = boiteux (cojo), itzultzen du Lhande'k eta «txainküka» à cloche-pied (a la pata coja), boitant (cojeando). Bigarren hemistikioko «arrimürik gabe», egokitasunik gabe, itzuli bearko genduke gutxi gora behera. ARRIMU, Lhande'n arabera «arrangement (arreglo), ordonnance» (orden, ordenacion) baita. Beraz, «desarreglados, desordenados» gazteleraz. Nik libre xamar itzuli dut neurtitz au puntu-neurrien eskabidez.
X
Bigarren neurtitzean: NAHI-BADA = quoique (aunque) itzultzen du Larrasketa'k oarrean. Lhande'k orobat: «quoique, bien que». NET = très, beaucoup (muy, mucho), itzultzen du Larrasketa'k eta ondoren: Aujourd'hui, net signifie «guere» (apenae, casi), ez net = pas guere. Lhande'k: «entièrement, très, tout à fait» (del todo). Net huna = très bon (txit ona).
Irugarren neurtitzean: DINAK (dianak = dü + an + ak), gipuzkeraz duenak. AUZ, «arauz»en («araiz» ere esaten da) forma laburtua. Lhande'k onela itzultzen du «arauz, arauez, arauera»: «apparemment» (aparentemente), ots, «itxuraz». «Zu ere hala-hala zabiltza, arauez, (S).: vous aussi vous allez de même, aparemment. Beraz, irugarren neurtitza eta laugarrenaren lendabiziko hemistikioa onela itzuliko genduke itzez-itz: «Arropa ori duenak, itxuraz (edo «itxuragatik»), bear lituzke erokeriak utzi».
Hauze'n ba-da laborari
Hauze'n ba-da nekazari
I
Hauze'n ba-da laborari
Umen dozena y'et'erdi!...
Arthoz, bihiz eta kabalez Ziberua'n bürüzagi!
Ben'etzaie erran beharrik, berek beitakie hori!
Hauze'n ba-da nekazari,
Ortze-antze dozena bi;
Artoz, alez eta aberez Zuberoa'n bürüzagi!
Baiñan etzaie esan bear, bai-baitakite aspaldi!
II
Hauze'ko jenten üsantxa:
Espantxa dienin arrotza,
Ogi ta gazna mahañilat, harek jo dineko bortha:
Han ba-dakie, bethi danik, nula karesa arrotza!
Hauzetarrek usadio:
Arrotzik ba'datorkio,
Ogia ta gazta maiera laister ateratzen dio.
Arrotzaren atsegingarri ezta antzekorik jaio.
III
Hauze'n ba-da jente larri!
Untsa haztik kausa hori!
Hartakoz etzeren Jinkua'k eman nah'ükhen ardurik,
Lotsaz min eginen zirela bata-bestiak algarri!
Jende «ederra» Hauze'ko!
Azieraz diralako!
Jainkoa'k ardorik eman ez, beti ola izateko,
Okasio jarri bildurrez alkarri min egiteko!
I
HAUZE (oguzkera errikoia), edo osokiago HAUNZE, Basabüria'ko edu Zuberoa-garaiko irixka. Bertako bizilagunei Hauntzar deritzaie. Ba-da esakun zahar bat gure Erdi-Garai'tik datorkiguna «Hauntzarrek agaramentis ürgülütsiak». Lhande'k onela itzultzen du bere iztegian: «Les gens de Hauze sont des partisans orgueilleux de Gramont». Alegia, Hauntzarrek arrotasunez agertzen zituztela beren buruak Agramontesen alde.
Bigarren neurtitzean «dozena y'et'erdi»ren ordez, «dozena bi» ipini dut puntuak eskaturik. «Y» tarte-letrari buruz onela dio Larrasketa'k: «le chanteur souletin évite l'hiatus, en intercalant un y («iod consonne» d'autres langues). «Y ori —dio Jon Mirande'k ene galderari erantzunaz— espainolaren (yo) eta frantsesaren (yeux) «y» berdina baizik ez da; au da, oraingo linguistek «i semiconsonantique» deitzen dutena, eta phonetika araura «y» edo «j» notatzen dena. Iod edo yod izen ori semitikotik dator, eta semitikoz (hebreoz, adibidez) iod beti «i» semikontsonante da (au da «yo» edo «hoyo» itzetan bezala), bainan gero grekotarren alafabetean, iota eman zuen, au da, gure «i» vokala. Egia da Zuberotarrez bi vokalaen artean askotan orrelako «y» bat ipintzen dugula, esaterako: «aita eta amak» korrientean ahoskatzen dugu: ait'et'amak; bainan geldiro mintzatuz, ala nola kantatzean: aita-y-et'amak; batzuetan, goian niotsun bezala, «r» bat ere tartekatzan dugu: ju-r-an niz e. a.». Gure aldetik esan bearrean gaude, kantuan ari geralarik, Gipuzkoa'n ere berdintsu orabiltzen dugula «y» tarte-letratzat.
Irugarren neurtitzeko KABALEZ, guk «aberez» itzuli dugu, baiñan, gaur-gaurkoz zeatzago legoke —naiz ez ain garbi— «aziendaz»; kabal, Lhande'k dionez «toute sorte de bétail domestique» baita, ots, gaurko gipuzkeran «azienda» esaten zaiona; «abere» berriz, gure denboretan «zaldizkoa»ri bakarrik esaten zaio gure eskualdean. Eztakit beste euskalkietan bereizkuntza au egiten duten.
II
Bigarren neurtitzeko ESPANTXA laburkizun bat da. Larrasketa'k «esparantxa» dakar eta Lhande'k «esparansa», l'esperance, l'espoir, itzuliz. DIENIN = dutenean. Beraz, «itxoiten dutenean arrotza».
Irugarren neurtitzeko MAHAÑILAT, gure «maiera». JO DINEKO = jo dueneko.
Laugarren neurtitzeko KARESA(tü), frantzeseko «caresser» (acariciar) da, baiñan, zentzu irudikorrean «recevoir aimablement et largement» (atsegiñez eta eskuzabalki atotsi), dio Larrasketa'k. Lhande'k ere jasotzen du zentzu au: Karesatu, gâter (mimar), soigner les visiteurs que l'on recoit. (Errezibitzen diren bixitatzailleez arduratu).
III
Lendabiziko neurtitzeko LARRI (Hauze'n ba-da jente larri) itzaz onela dio Larrasketa'k oarrean: «au propre, des gens gros et de bonne mine. Mais la malice du mot réside en ce qu'il a, en souletin, surtout un sens figuré: jier, fafaron, pretentieux». Beraz, zentzun doian, jatorrizkoan alegia, jende mardul eta (arpegiz) itxura ederrekoa esan nai du. Baiñan, itz onen malezia, zuberotarrez, beste zentzu au, bizitasun aundikoa, edukitzean dago: arro, panparroi, aundiputz (edo «aundi-iritzi, buru-iritzi, usteaundiko»). Nik, malezidun zentzu bikote au nolabait jaso nairik «ederra» komilla artean ezarri dut, gure artean esaten baita «jende ederra ori»! sentidu txarrean. Ala ere, aitortzen dugu ezin konpara ditekeala itz-joko onen bizitasuna Etxahun'enarekin.
Bigarren neurtitza itzultzeko (Untsa haztik kausa hori = ondo azteak (azitzeak) kausa ori), iru formula auen artean zalantzan ibili nintzan: «Azierak egin alako», «Azteak egin alako» eta «Aizeraz diralako». Lenengoa, apika, zentzuz argiena da, baiñan, zortzi silabetan irakurtzeko «azierak» itzean diptongoaz (a-zie-rak) baliatu bear da. Biurritasun au ebita diteke bigarren formularen bitartez («Azteak...»), baiñan, uste dut «edukaziñoa»ren zentzua illuntzen dela ontara eta irakurle geienak «crecer» interpretatuko luketela. Alderdi txar auegatik irugarren formula onartu dut.
Irugarren neurtitzeko ETZEREN aditz-jokoari buruz idazten nion Mirande adiskideari: ETZEREN (ez zeren), Campion'ek «zeyen» (gure zien) dakar. Ene ustez bi formak zuzenak dira, baiñan formarik osoena eta jatorrena ez ote ZEREIEN? Mirande jaunak onela erantzun zidan: «ETZEREN: goian DEREGU forma gatik esan dudana emen ere esan diteke: zerauen (laphurtar klasikoa) zereien = zeyen = zeen = zên edo ze(r)en, hiatus-a kentzekotz». Bigarren hemistikioko «Nahi ükhan = nai izan (aktivua).
Laugarren neurtitza onela ematen du Larrasketa'k: «Lotsaz min eginen ZIRELA bata-bestiak algarri», baiñan, ene ustez, Etxahun'ek beste era onetara kantatu bide zuen: «Lotsaz min eginen ZIELA bata-bestiak algarri», eta ez «min egingo zirala», Larrasketa'ren itzulpena litzakeanez, «alkar»ekin euskalduna beti aktivuan mintzo baita. Ba-dakigu, bestalde, kasu au dativokoa denez, gipuzkerak ZIOTELA eskatzen duela «zutela»ren ordez, baiñan, Bidaso'z bestetik —nola Manex-errian ala Zuberoa'n— zillegi da tankera ontako mintzaira aspaldidanik.
Larrasketa'k oker irizten dio «bata-bestiak algarri» esakera xarmantari, eta nire ustez ez dago zuzen. Esakera au Euskalerri guzikoa dela esango nuke (gurean «bata-besteak alkarri») eta bere esangura zabalago emanik auxen da: «batak eta besteak alkarri». Ezta dudarik, teorian, «batak-besteak» esan bear litzakela, bi eragille (agente) baitaude «batak» eta «besteak», baiñan bi itzak alkartzen direlarik, lenengoak -k eragillea galtzen du. Beraz, uste onen arabera eta usteak sarritan ustel direla gogoan edukirik, onela emango genduke garaturik gipuzkeraz laugarren neurtitza: «Bildurrez min egingo ziotela batak eta besteak alkarri». Esakera au, jator-jatorra ezezik, gramatika baitakoa da osoro. Eztago, beraz —ene ustez— arrazoirik esateko: «bata-bestiak» est l'expresion usitée, quoiqu'il faille logiquement «batak bestiari», ots, «bata-bestiak» da usadiozko esakera, naizta lojikak «batak bestiari» eskatu. Ene iritzian berriz, «batak-bestiari» esatekotan «alkarri» sobra dago. Benetan erabilkizun itxusia eta euskalzentzuaren kontrakoa litzake «batak bestiari alkarri» esatea.
Maria Solt eta Kastero
I
Maria Solt eta Kastero,
Bi amoris zahar bero.
Hirur-hogei-hamarna urthetan hartü die amorio.
Kastero jelostü gero, Maria Solt ezari kanpo.
Maria Solt eta Kastero,
Bi amorante zahar bero
irurogeita amarna urtetan daude amodioz ero.
Kostero'k Maria Solt utzi du, espak eraginda gero.
II
Maria Solta dua nigarrez,
Izorra dela beldürrez.
Barnets-Borda'ko anderiak kontsolatü dü elhez:
Emazte zaharrik oküpü agitzen eztela ez.
Mari Solt dijoa negarrez,
Izorra ote den beldurrez.
Barnets-Borda'ko andereak kontsolatu du itz onez:
Emakume zaharrik eztela iñoiz alako naigabez.
III
Maria Solt'ek arrapostü:
—«Santa Elisabet ba-düzü,
Saintü zahar bate-ganik oküpü agitü düzü;
Kastero ere ba'da saintü, hala nizan beldür nüzü.
Mari Solt'ek estuasunez:
—«Sant'Isabel zarra zan ziñez,
Baiñan aurdun gelditu zan ura santu zar baten bitartez,
Kastero're baldin ba'da santu, bildur naiz galdu naizenez».
IV
—«Kastero eztüzü santü;
Sobera bürhauti düzü:
Elizalat juan eta tahernan egoiten düzü:
Kastero dena gatik saintü, Maria Solt, antzü zira zü».
—«Kastero santutzat daukazu?
Biraoti galanta duzu!
Elizarako atera eta tabernan egoten zaizu.
Ai! Kastero denagatik santu, Mari Solt, antzu zera zu»!
I
Maria Solt, Larrasketak bere oarretan dionez, Donaphaleu'ko txiro-etxean il zen 1.885'garren urtean.
Irugarren neurtitzean: Hartü die - artu dute.
Azken neurtitzeko EZARI KANPO esaeraz onela dio Jon Mirande jaunak: «Ezari kampo» esaera oso ezaguna eta askotan erabillia dugu Zuberoa'n. Oar zaite «kampo» motz-motza erabiltzen dugula delako esaeran, bai eta beste batzuetan ere, adlativuaren atzizkia gabe (ez «kampora»). Ala bere esaten dugu: ba nuazü kampo. Ba dugu beste esaera zentzu berdinekoa: Kampua eman - kampo ezarri; kampua eman diozie edo kampo ezari dizie: ils l'ont mis à la porte.
Irugarren eta laugarren neurtitzak, Etxahun'en eriotzeunurrenean «Egan»en eman neunetik franko aldatuak daude.
III
«Egan»en argitaratu nuenetik puntuz aldatua dago oraingoa obetu ustez. Orra, eunurrenekoa:
Mari Solt'ek dio zorrozki
—«Sant'Isabel zarra zen, noski;
Santu zar baten bitartez aurdun, gelditu zan egiazki,
Kastero baldin ba'duzu santu, galdua nauzu segurki».
IV
Bigarren neurtitzeko BÜRHAUTI = biraoti. Lhande'k, «burhauti» = blasphemateur dakar.
Azkeneko neurtitza —ez dakit xuxen zergatik— «Egan»erako itzulpenean «Ai! Kastero baldin ba'da santu, Mari Solt, antzu zera zu»! Etxahun'ek DENAGATIK itz komuna aldatuz itzuli nuen. Baiñan, zalantzari gabe, argiago eta obeto dago —Etxahun'ek dakarrenez— DENAGATIK, «por lo que es» o «por lo que tiene» (de santo) eta era onetan ipiñi dut.
| 
