P. Diez Ulzurrun... azken Iruñshemea?

La Boina Taldea

        Harengana joan ginenean ez genuen elkar ezagutzen. Kaseteak, beti bezala, ez zuen funtzionatzen. Lehendabiziko momentuak tentso samarrak izan ziren. Gero orma urtu eta D. Pedroren hitz-jarioak bete zuen dena. Iruñaren erdian, S. Anton kalean, irunsheme protoeuskaldunarekin solasean ari ginen.

        — Eta zuek nor zarete?

        — Guk errebista batean publikatzen ditugu entrebistak KORROK, ez duzu ezagutuko...

        — A, bai, lehenengoa irakurri nuen. Tximuarena, Nino astrologoa, bai, bai...

        — Aizu, Pedro, zu irunsheme zara, ezta?

        — Bai, Iruñan sortua, bizi, lan egin eta guzti. Nere aita Iruñakoa zen, eta ama Legardakoa. Orain 59 urte ditut. Betidanik S. Anton kalean bizi naiz.

        — Eta nola eta zergatik hasi zinen euskara ikasten. Etxean giro euskalduna ote?

        — Beno, nere aitona Zildozkoa zen eta euskalduna. Aitak aitonari ikasitako zenbait gauza bazekizkien. Ama, aldiz, erdalduna genuen. Baina bazen etxean Zigako neskame bat arras euskalduna eta horrek txiki txikitan zer edo zer erakutsi zidan. Gero, 13-14 urtekin, nere kabuz Intxaurrondoren gramatika hartu eta serio hasi nintzen. Zergatik hasi nintzen? Nik uste bi gauza izan zirela inportante. Alde batetik nere aitona euskalduna zela jakitea eta bestalde A. Kanpionen liburuak. Irakurriak nituen "Blancos y Negros" eta "El Ultimo Tamborilero de Erraondo". Bi liburu horiek eragin handia izan zuten nigan.

        — Intxaurrondoren gramatika esan duzu?

        — Bai, hori zen, gerra baino lehen, seminarioetan erabiltzen zen gramatika euskara ikasteko. Gerra aurreko apaizek euskara pixka bat jakin behar zuten, eta liburu hori erabiltzen zuten. Hori izan zen nere lehenengo gramatika.

        — Beste ikasketak non egin zenituen?

        — Ni, lau urte nituelarik, Ursulinetara bidali ninduten eta gero hortik Maristengana. Hor batxiller eta errebalida bukatu eta gero Zaragozara joan nintzen Medikuntza ikastera. Mediku bihurtu ta gero, 23 urtekin Basurtora joan nintzen interno. Bilbon kiderik gehien erdaldunak ziren, bi ezik, eibartarrak. Hauekin Eibarko euskara aski ongi ezagutzeko aukera izan nuen. Handik berriz Zaragozara joan nintzen soldadu. Han, "cuerpo de guardia"n nengoela, gramatika hartuta ikasteari ekiten nion. Komandanteak bronka ederrak botatzen zizkidan: "pero Ulzurrun, ya esta otra vez perdiendo el tiempo con el vasco? Pero si no vale para nada..."

        — Eta bazen garai haietan giro euskaldunik Iruñan?

        — Beno, hor bazen zenbait talde, "Oberena", dantzari talde bat eratu zuten, M. Aranburu, E. Azkona, J.M. Artaiz, Legarretak etabarrek. Hori baino lehen ere izan zen mendigoizale talde bat, "Naparroako Mendigoizaleak" zeritzona, gobernadoreak debekatuta.

        — Baino hor mugitzen zen jendea erdalduna izango zen gehienbat, ezta?

        — Bai, bai, bakarren batek bazekien zer edo zer, Azkonak, Aranburuk... Baina laupabost hitz. Gero mendira joaten ginen Lecearekin (honek txistua jotzen zuen) eta artzaiekin saiatzen ginen euskara egiten. Ez genuen ezertxo ere ulertzen.

        — Beraz, ez zen giro askorik...

        — Esan beharra dago, beharbada, girorik handiena 1.951 urte inguru zegoela, Diputazioak gerrate baino lehen ematen zituen euskarazko eskolak berriz eratu bait zituen. Zubiaur diputatua zelarik jarri zituten, "Camara de Comptos"en izaten zirela, Tirapu erasundarrak eta P. Diez de Ulzurrun apaiza irakasle izanik. Azken hau nahiz eta nere izena berbera izan, ez zen ahaidea... Ni bi urtez joan nintzen nenkiena peaktikatzeko ia aukera bakarra bait zen.

        — Eta kalean nola zegoen asuntua? Egiten, entzuten zen?

        — Ni gogoratzen naizenez, gerra baino lehen euskalherrietatik Iruñara zetozen euskaldunak euskaraz egiten zuten normalean, problemarik gabe. Presentzia galanta zuen euskarak kalean. Gero, gerra bukatuta, jendea beldurtu egin zen erabat eta inork ez zuen egiten. Azkenengo hogei urtetan aldaketa izugarria izan da, gehiago entzuten da, jendeak galdu egin du beldurra, euskal eskolak sortu dira...

        — Zu izan zinen, bestalde, Diputazioak 1.958 urtean eratu zuen "Seccion para el fomento del euskara" delakoaren partaide, ezta? Nola zen afera hura?

        — A, bai, ni bokala nintzen. Garai hartan Gortari zen "Principe de Viana"ren zuzendari. Haro hartan euskara debekaturik zegoen eskoletan. Gu hasi ginen sariak ematen, hau da, 14 urte baino gutxiago neska-mutil euskaldunei kartilla bat irekitzen genien Aurrezki Kutxan, 250 pztarekin, bai eta diploma berezi bat eman ere. Nafarroako herri euskaldun guztietara joan ginen. Batzu Saldias esate batera, ez zuten ez eta biderik ere hara joateko. Jendea harritu egiten zen. "Nola, —esaten zuten— orain dela gutxi gartzelan sartu euskaraz egiteagatik eta orain sariak eman?"

        — Ez zen oztopo legalik hori egiteko?

        — Kuriosoa da, bai, baino orduan A. Markok eta Gortarik Diputazioko gauzak zirela esaten zuten eta ez zutela Gobernadorearen baimenaren beharrik.

        — Zenbat diploma banatu zenuten?

        — Banaketa egin genuen bederatzi urtez. Ez dakit pa... 8.000ren bat izango ziren.

        — Nortzu zineten saltsa honetan sartuak?

        — A. Irigarai, P. Tirapu, J. Agerre, Aita Muneta, Satrustegi, J.M. Lasarte, Berueteko apeza; Agirre Zeberio... Guzti hauek aritu ziren diplomak banatzen.

        — Hori eta gero, bertsolari txapelketa antolatzeari ekin zenioten, ezta Pedro?

        — Bai. Jeneralean gu sortzen zen edozeren alde agertzen ginen beti. Adibidez, Saturnino Mugica, Betelukoa, euskal antzerki bat idatzi eta prestatu zuen Goizuetan. Gero Gayarren antzestu zuten, gu gauza horien aldekoak ginen beti. 1.960 urtean, hain zuzen ere, hasi ginen bertsolari txapelketa eratzen, Euskaltzaindiarekin batera. Txapelketan, bi onenak aukeratzen ziren gero Euskal Herriko txapelketara joateko. Pirineotatik alde hontako bertsolariak etortzen ziren bakarrik. Ipar Nafarratik Bankan bizi zen bat etortzen zen, Ibarra, jaiotzez Sunbillakoa baitzen.

        — Bertsolari asko zegoen garai haietan?

        — Bai, txapelketetan 30 pasata aritzen ziren: M. Lasarte, A. Aldaz, B. Perurena, Martin Oreja, Klemente Ezkurdia, Arrastia, Moises Jaso, Bautista Madariaga, Markos Maritxalar Lesakakoa, Mutuberria Basaburukoa... Arozamena, hau hiru aldiz izan zen txapeldun. Andres Narbarte bi aldiz. hauek oso onak ziren. Arozamenak gainera abots ederra zuen, oso ongi abesten zuen. Narbarte ona baina zurruteroa, abots kaxkarra zuen. Orain biak hil dira.

        — Zenbat txapelketa eratu zenuten?

        — Sei. Finalak Gayarren egiten genituen eta bete egiten zen.

        — Saio hoietara joaten zen jendaren artean, iruñarrak izaten al ziren nagusi edo herrietatik zetoztenak?

        — Bertako jendea hirutik bat izaten zen, beste gehienak Nafarroako euskal herrietatik etorriak ziren. Lehendabiziko urtean jende anitz agertu zen. Copelechek 300 txartel erosi ta banatu bait zuen. Jendetzak giroa berotu eta bertso hobeak botatzera bertsolariak bultzatzen zituen.

        — Bertsolaritzaren inguruan, begi bistan dago, Gipuzkoan batikbat eta Bizkaian ere zaletasun ikaragarria izan dela eta irauten du oraino. Nafarroan berriz ez da horrela izan. Zein uste duzu izan direla arrazoiak?

        — Beno, esan beharra dago, hemen ere betsolari txapelketak jende asko mugitzen zuela. Etxarriko frontoian egindakoa edo Lesakako herriko plazan entzuleak zutik egon arren, bete beterik zeuden. Hala ere, bertsolari txapelketa gutxienez ordu beteko iraupena izaten dutenez gero zutik egoteak jendean nazkatzen du. Garai hartan lurraldeetan Iruñan baino arrakasta handiago izaten zuten. Dena den, bertsolari festa on bat ospatzeko Donostira joan behar da, hara bai nafartar asko abiatzen direla. Mariano Izetak hau ongi daki.

        — Nafarroako bertsolari zaletasuna noiztikan ezagutzen da? Ba al ziren Txirrita eta Xenpelar bezalako bertsolari famatuak?

        — Hemen ere baziren, ez hauen parekoak baino. Txirrita ta Xenpelar Gipuzkoan bezain ezagunak ziren hemen. Gogoratzen naiz errazkindar batzu Xenpelarren bertsoak buruz zekizkitela. Guda zibila baino lehen, nafartarrak ere Euskal Herriko txapelketara joaten ziren, Tonkaitz, Iriarte bost edo seigarren postuan gelditu arren. Enbeita kendu ezkero gipuzkuarrak ziren beti nagusi.

        — Sagardotegiak ziren desafioak botatzeko biltoki ezagunenak. Ba al zen horrelakorik hemen?

        — Urbasako mendietan "Jauregi" izena zuen restaurant zahar batetan artzain asko jo ta ke iharduten ziren. Gogoratzen naiz haien bertsoak entzuten egona naizela. Bestelaz tabernetan aritzeko ohitura zegoen.

        — Goazen orain zuzendari izan zaren "Principe de Viana" aldizkariaz hitz egitera.

        — 1.967an Satrustegi, Kortes Izal, J.M. Lasarte, eta M. Izeta, Urmenetak izendatuta Diputaziora lan egitera etorri ziren. Urmenetak pentsatua zuen etxe guztietan banatzeko euskarazko aldizkari bat argitaratzea. Aldizkari horren aurrean ni jarri ninduen.

        — Aipa iezaiguzu garai hartako kolaboratzaileen izen batzu.

        — Ba, Angel Irigarai, Satrustegi, Apat Etchebarne, Jaxinto Sanziñena, Serafino Berrueta, Juan Goikoetxea etabar luze bat.

        — Aurrean ikusten dugunez, ez zen euskara hutsean egiten, ezta hala?

        — Ez, Diputazioak artikulu bat behintzat erderaz egitera behartzen gintuen, gainontzeko guztia euskaraz izanik.

        — Zein nolako maiztasuna eta zenbat ale argitaratzen zenituzten?

        — Hilabetero 7 edo 8.000 ale ateratzen genituen. Urtean 10. Sanferminetan eta eguberrietan inprentak itxita zeudenez gero, bi horiek lodiagoak egiten genituen bi hilabeterako zirelarik.

        — Nahiz eta zure zuzendaritzapean ez egon, aldizkariak dirau bizirik. Zein da oraingoaz duzun eritzia?

        — Lehendabizi "euskara batuaren" kontra daudela nabaria da. Gero, erlijios kutsu gehiegia dela deritzait eta aktualitate artikulu gutxi ageri direla. Orduan aritzen ginenok, Nafarroako zenbait herrietako industralizazio zela medio, Leitza, Lesaka, Irurtzun... ekolojiaren defentzaile agertzen ginen, jasatzen ari ziren gehiegikeriak salatuz; artikulu hauetako batengatik sortu zen istilua etorkizunean garrantzi handikoa izan zen. Leitzako papelerari buruzkoa hain zuzen. Hango alkate falangistak Diputazioari salatu ondoren, euskal artikulu guztiak erderara itzuli behar nituela agindu zidaten. Gauzak horrela ikusita, aldizkaria utzi egin nuen, Marzelino Garde oraingo zuzendaria nere hutsunea beteko zuen. Hura izan zen azkeneko alea. Gero nere laguntzaileak Mariano Izeta ezik, denak desagertu ziren.

        — "Arnas Berri" izena zuen txokoak Patxi Zabaleta, Gorka Reizabal, Sagrario Aleman... sinaduraz osatuta zegoen. Zein zen atal honen helburua?

        — Hau idazle gazteen tokia zen. Beste istilu bat ere izan genuen atal hontan agertutako artikulu batekin. "Egunoro hasten delako" nobelaren kritika bati esker, "Pensamiento Navarro" Marcelino Garde artean zela, gure kontra jo zuten. Amadeorengana joan behar izan nuen eta lasai egoteko eta aurrera jarraitzeko animatu ninduen.

        — Zuk zuzentzen zenuen aldizkaria ikusten denez, orain ezagutzen denarekin arras desberdina zen.

        — Ni aurrean egondu nintzen zortzi urte haietan inongo presiorik gabe geure kasa iharduten genuen. Orain argitaratzen den moduan —ene ustez— ez du balio handirik, Eginen, Argian etabarretan euskal lanak egunero agertzen direlako.

        — Gaiaz pixka bat aldenduz, euskal giroaren barnean aritu zarenez, zer diozu oraingo mobidari buruz?

        — Neri asko gustatzen zait, nik pentsazten ez nuen gauza da, gaueskoletan hainbat jende euskara ikasten ibiltzea... Nere ikuspegitik begiratuz, oraingo hau "Goliath" da lehenengoa "David" zelarik.

        — Orduan, euskarari begiratuz, baikorra zara? Nola ikusten duzu bere etorkizuna Nafarroan?

        — Hori beste kontu bat da. Ez dakit. Baina ez Nafarroan bakarrik, Euskal Herri osoan. Ene ustez, euskara Nafarroaren hedadura osoan ofiziala izan behar du, ez Baztanen bakarrik edo euskal lurraldetan bakarrik nahi duten bezala.

        — Goazen erakunde ofizialetaz hitzegitera. Nola ikusten duzu Diputazioaren jarrera ordukoz eta oraingoa parekatuz?

        — Oso diferentea. Orduan nere ustez euskalzalea zen. Denek amen eta bai esaten zuten. Orain ez dakit zer gertatzen den. Presentatzen genituen presupuesto guztiak baietza jasotzen zuten...

        Eta erranak frogatzeko gorderik dituen paperen artean hauetako batzu erakusten dizkigu, sariak, diplomak, festak antolatzeko etb. Gauza asko gelditzen zaizkigu transkribatu gabe, euskarari buruzkoak, medikuntzari buruzkoak... Baina ezin Pedrok esandako guztia elkarrizketa bakar batean argitaratu. Agian, gainera ez gera gai izan gure gaurko gonbidatuaren eritziak zuzen-zuzen emateko, baina hori da elkarrizketa egiteko momentuan beti izaten den zailtasuna handienetarikoa. Badakizue, gaizki esanak barkatu eta ongi esanak aprobetxatu. Gure aldetik ez dago besterik: Utzi dugu Pedro Diez de Ulzurrun aurkitu dugun tokian, lurrari zor zaion begiruneaz jokatzen duenaren lasaitasuna eta harrotasuna erakusten duela, eta hiri hontako azken irunsheme izan ez dadin esperantzan.