Jon Juaristi, Pott-en zerebro izkutua

        Bazirudien Babelgo dorrean gora ari ginela: frantsesez, euskaraz, inglesez, gazteianiaz mintzatzen baitzen eskailerak gora gindoazela topatu genuen jendea. Horixe da Jon Juaristiri atsegin zaiona, geroago jakingo genuenez. Bere despatxora iritsi eta (ba ez, ez dut «grabadora martxan jarri genuela» esango) hasieran urduri samar antzematen zen gizona, Aresti parafraseatuz Kristoren edadea duen hori, hasi zen mintzaira lasai eta zehatzez, eskatzen genion guztia kontatzen.

        Onartzen ez badu ere, zenbaitek aurreratu zigun erudito baten aurrean egongo ginela. «Poeta batek bere poesia idearik gabekoa dela dioenean, uste dut beti tranpa bat dela»; horregatik agian ez du onartu nahi polemikoa dela.

        Edatea gustatzen zaiola eta ez daukala gogoan polemika sortzeko nahirik... Horra doakizue.

        — Zure izena ez da oso entzuna, zenbait jenderen artean behintzat. Zeintzu dira zure erlazioak Euskal Herriko literaturarekin?

        — Hasi nintzen euskeraz idazten duela hamabost urte Anaitasunan; gero Arestiren poema guztien edizioa prestatu dut 1976.ean. Urte berean lan kritiko bat atera nuen Lur-en euskararen apologistei buruz, euskararen ideologiaz; hurrergo urtean POTT fundatu nuen Bernardo Atxaga eta Ruper Ordorika-rekin batera eta geroztik hona gauza gutxi egin dut; zerbait ahozko literaturari buruz baina beti kanpoko kongresoetan eta abar; azken urte honetan Elliot-en itzulpenak prestatu ditut.

        — Zein da zure formakuntza?

        — Oso normala; hasi nintzen filosofia ikasten Sevilla-n; gero Deustun amaitu nuen era desmadratu batez, atxilotu ninduten, gero expedientatu ninduten eta por libre amaitu nuen karrera. Madrilen egon naiz lan egiten Menendez Pidal Seminarioan ahozko literatura ikasten. Bestalde konsideratzen naiz autodidakta bat eta beste arlo batzutan ere interesatu naiz.

        — Zertan datza zure lana fakultatean?

        — Klaseak ematea, noski. eta horretaz aparte, orain dela lau urte Antonio Cid-ek eta biok fundatu qenuen Maria Goiri mintegia; eta lau urte hauetan ni geratu naiz arduraduna bezala. Orduan astero eman ditut seminario batzuk semiotikari buruz, gero inkesta batzuk zuzendu ditut ere ...hortik aparte ez dakit zelan defini daitekeen hemen egiten dudan lana; nahi baduzue monitor gisa edo nago.

        — Zer iruditzen zaizu bide instituzionala, fakultatea, literaturari serioz ekiteko?

        — Nik susmatzen dut Euskal Filologian nahiko bazterturik dagoela literatura, baina ez bakarrik fakultate honetan baizik eta Euskal Herri osoan. hau da, badirudi mesfidantza dagoela sektore ofizialetan euskal literaturari so eginik, nire ustez pentsatzen baita euskal literaturak ez duela balore handirik linguistikoaz aparte. Fakultate honetan panlinguismo bat nabaritzen da; ez dinot hau balore judizio bat egiteko, uste dut argi ta garbi dagoela hemen literatura ikusmira linguistikotik ikusi dela. Gero hemen departamento bakoitza irla bat da eta ez dago soberazko harremanik filologia eta literatura departamentoen artean. Iniziatiba pribaturik ez balego, literaturaz arduratzea oso gauza zaila litzateke. Eta ari naiz duela urte batzuk sortu zen literatur tallerraz, gero ahuldu zen eta azkenean hil dala dirudi.

        — Nola definitzen duzu zeure burua Euskal Herriko kulturaren barruan?

        — Batez ere irakaslea naiz, beraz dakidan gauza eskasa irakasten saiatzen naiz; frankotiradore bat konsideratzen naiz. Proiektu berriak sortzen dira baina oso sakabanatuak, ez dago proiekto irmo bat.

        — Heterodoxia antzeko batean zabiltzala ematen du; gizon polemikoa zara, adibidez Salamancan egindako deklarazioak edo orain dela gutxi «Zurgai»-n atera duzun sonetoa...

        — Metodologia bat daukat, noski, lan egiteko eta gero ez diot inori beligerantziarik eman nahi, argi eta garbi dago. Nire eritzia eskatu didatenean ba, inolako prolemarik gabe eman dut, oztoporik gabe... Salamancan literaturari buruz mintzatzen egon ginen eta oso aspergarria izan zen montaje hura; periodikoan agertu dana gaizki dago, nik esan nuena izan zen monolinguismo bat hala Katalunian, hala Galizian, Euskadin, ba momentu honetan benetako genozidioa izango litzatekela. Gainera uste dut hori oso zentzuzkoa dela, mendebaldean behintzat irakaskuntza monolingue batek inpass edo kale itsu batera garamatza, hori dudarik gabe. Nere ustez mendebaldeko gizartea gizarte plurilinguea da eta berea baino beste hizkuntzarik ez dakien batek ez dauka etorkizunik, etorkizun kulturalik behintzat.

        Gero egunkariak esan zuen nik esan nuela ba, autonomiek beren territorioen prozeso kulturala eramaten badutela desastre bat litzatekela... nik ez nuen holakorik esan, nik esan nuena izan zen Diputazioek zuzentzen badutela orduan bai litzatekela desastrea. Zerbait gorrotatzen badut, hori «provincianismo»a da.

        «Zurgai»n dagoen sonetoa konposatu nuen ze Durangoko azokan Txillardegi eta J. San Martin Arestiri buruz hitz egiten hasi zirenean ematen baitzuen bizitza barkatzen ari zitzaizkiola. G. Aresti euskaldun berria zen eta bere euskalduntasuna zalantzatan jartzea iruditzen zait ba, sonetoan esaten dudanez «ingrato»a. Dena dela soneto hori lupaz irakurri behar da, «boutade» edo desahogo bat izan zen. Harrigarria da horrelako gauza xinple batek oihartzun hori jasotzea. Hori Euskal Herrian bakarrik gertatzen da; hemen holako txorrada idatzi eta haserretzen da jendea. Baina gratifikantea da zeren frogatzen bait du literatura inportantea dela.

        — Nola ulertzen duzu idazlearen konpromezua?

        — Idazlearen konpromezua bere idazkera propioarekiko konpromezu bezala ikusten dut. Konpromezu soziala ez da planteatu behar idazkeraren konpromezu bat balitz bezala baizik eta norberaren konpromezu bezala. Ez dira nahastu behar. Adibidez ezkerreko kritika batek Borges kondenatzen du zeren Borgesen denboraren edo historiaren konzepzioa ziklikoa baita eta kritika horren barruan laudatzen da Carpentierren kasua, zeren bere bizitza konprometitua izan baita. Baina Carpentierren nobeletan denboraren konzepzio zikliko hori agertzen da Borgesen antzera.

        Nik holan entenditzen dut konpromezua: konpromezu soziala, politika mailan, eta literatur mailan norberaren idazkerarekin eta ez gizartearekin. Nik izkribatzean ez dut gizartea ahazten baina problemak beste maila batetan funtsionatzen du: nik noski, ez noa manifestu fazixta bat egitera, baina ezta ere manifestu komunista.

        — Nola hautsi behar da, zure ustez, gizartearekiko konpromisu hori?

        — Nik idazten dudanean da zerbait esan behar dudala, zeren zerbait azaltzea gustatuko litzaidakeen eta ez beste arrazoi batengatik. Ziniko jarrita, esango nuke izkribatzen dudala ligatzeko, hau da, maite edo gorrota nazaten; batek badauka bere Jaimitoren bokazioa.

        «Zurgai»n agertzen den Arestiren testo batetan planteatzen da konpromisua era erratu batez. Arestiren kasoan konprenigarria zen zeren Aresti poeta organiko baitzen baina herri baten poeta organikoa eta ez partidu batena.

        — Organikotasun hori «Pott»ekin batera apurtu zen?

        — Ez, Pott izan zen sintoma bat baina ez benetako ajentea. «Pott»en hiru urtetan organikotasun hori ezinezkoa zen. Arestiren garaian bazegoen organikotasun politikoa, antifrankista. Geroztik euskal gizartea zatikatu eta fragmentatu denean organikotasun horren posibilitatea galdu da.

        Ez dakit nork egin duen Athletic-en himnoa, hori bai izango litzateke idazle organiko bat zeren badirudi orain Athletic fenomeno orokorra dela. Bere intelektual organikoak sorterazten baldin baditu, hortan bai, organikotasuna legoke. Baina beste kasutan ez.

        — Zer publikatu duzu?

        — Batez ere aldizkari akademikoetan idatzi dut. Gero «Euskararen ideologiak» estudioa: poema batzu L.H. Altunarekin: poesia asko publikatu dut erdaraz aldizkari askotan...

        — Zeintzu dira zure iturriak poeta bezala?

        — Asko, Elliot, Graves, poesia inglesa orokorrean; italianoak ere: Ungaretti, Pasolini. Españako poesia ez zait gehiegi gustatzen baina bi izen salbatuko ditut: Jaime Gil de Biedma eta Antonio Colinas. Poesia asko irakurri dut eta egia esan poesia da sedimentu baten ondorioa eta ez influentzia konkretu baten ondorioa, hau da, idazten dudanean ez dakit zer influentziak jarraitu ditudan. Euskal poesian nire maisuak G. Aresti eta B. Atxaga izan dira. Gero badago belaunaldi galdua, asko gustatzen zaidana, Mikel Lasa, Arantxa Urretavizcaya, Ibon Sarasola. Egia esan, azken poesia ez dut ezagutzen Sarrionaindia, Maripi Solbes eta T. Irastortza kenduta.

        — Zeren isladatzea da poesia?

        — Ideiak isladatzen ditu eta batzutan sentimenduak ere; niri gehien gustatzen zaidana ideiak isladatzen dituena da. Antirromantikoa naiz. Nik poesia ezagumenduaren bide bat dela uste dut, hau da, pentsatzeko bide bat, intuizioak eukiteko bide bat; beraz, gehien gustatzen zaidan poesia intelektuala da baina noski, balore estetiko asko izan ditzake.

        — Orduan ez duzu uste poesia estetiko hutsa dagoenik?

        — Poeta batek bere poesia ideiarik gabekoa dela dioenean, pentsatu dut beti tranpa bat dela, zenbait ideia egongo da beti eta ideiarik ez duela esaten duenean nik pentsatzen dut ideiak txarrak dituela.

        — Poesia itzultzea zer punturaino da zilegi?

        — Arestik badu erdal poema bat: «La poesia no se encierra en las molduras de un idioma / es como el condor que se asoma / tras cada monte, en cada tierra.» nik uste dut hori Huidobroren omenaldi bat zela ze Huidobrok holako zerbait idatzi zuen baita ere, hau da, poesia ez datzala hizkuntza baten moldetan baizik eta poesia dela itzul daitekeena, edozein poema. Neu ez nago oso konforme honekin baina poema bat itzultzen denean, poema hori berridazten da, hau da, Arestiren «Lau kuartetoak» ez dira Elliotenak. Zer gelditzen da Arestiren poeman Ellioten poematik? Agian topikoak bakarrik.

        — Zer dago faltan eta zer sobran euskal literaturan?

        — Kritika falta dudarik gabe, baina euskal filologian kritika ikasten denez gero urte gutxitan konponduko da.

        Euskal kulturan nobela bat falta da, hau da, mende honetako generorik inportanteena nobela da eta euskal nobelak ez dira kanpoan egiten direnekin konparagarriak.

        Teatro falta; dagoena ez da errepresentatu. Euskal kulturari begira informatika, zinea eta abar.

        Euskal herrian faltatu dena, Unibertsitatea, badaukagu. Orain arte kultura subalternoa izan dugu. Ez dugu ondo ezagutzen. Nire belaunaldian irakurtzen ziren klasikoak literarioki. Falta zaigu orain arte tradizio klasiko bat, europeoa. Tradizio hori existitzen da baina ez da ezagutu. Pastoraletan dago. Pastoralak dira Europako leienda geografikoak, klasikoak, karolingioak, e.a., baina jendeak ezin ditzake gaiak ezagutu argitaratu gabe daudelako. Pariseko Biblioteka Nazionalean batzu, beste batzu Maulen...

        Faltatzen zaigu literatura kosmopolita bat: salbuespenak badaude: Atxaga, Urretavizcaya eta Saizarbitoria. Sarrionaindiaren testotan agertzen dena kosmopolitismo faltsoa da, problema objetibo bategatik, gartzelan dagoelako. Kosmopolitismo hori ez da influentzia bat bereganatzea baizik eta influentzia horren egiazko korrelatoa ezagutzea: bidaiak egitea, jendea ezagutzea, holako esperientzia bat eukitea. Hori español literaturan ere gertatzen da.

        Gabezia hori nabaritzen da egiten diren euskal itzulpenetan: gehienak gaztelaniatik egiten dira. Adibidez X. Garmendiak Garcia Márquez itzuli du. Ondo dago ariketa literario bezala baina funtsionaltasunik ez du. Euskaldun batek gaztelaniaz irakur dezake Garcia Márquez baina ez du irakurriko Peter Hankeren azken nobela itzultzen ez bada. Benetako itzulpen politika eukiteko, gaztelaniaz itzultzen ez diren nobelak, poemak, eta abar itzuli beharko lirateke.

        Luze mintzatu zitzaigun Jon Juaristi bere bizitzaren gorabeherak kondatzen. Irakurri duzuena esan zigunaren zati bat besterik ez da; gero... klasera joan behar zuela. Hau da joan baino lehen eman zigun aholkua: «idatzi nahi baldin baduzue ez sartu Unibertsitatean. Egokiena Instituto bat litzateke...»