Obabakoak edo transgresioaren mundua

«Azken hitzak itxaron dezala»

                         (B. Atxaga)

Iñaki Aldekoa Beitia

        Obabakoak, Bernardo Atxagaren ipuirik aipagarrienetako batzuren bilduma (berridazketa) izateaz gainera, ipuiok bere barnean bildu eta, aldi berean, gainditzen dituen hesparru narratibo berri baten sorkuntza da. Liburu hau benetan mardula eta ugaria da. Horrexegatik, ez dut ni bezalako amateur baten sorbaldan hartu nahi Obabakoak liburua estaliko lukeen diskurtsoaren erantzunkizuna. Egokiagoa iruditu zait —liburuko kontalarietako bat, asko bakarra, plajiatuz— liburuaren erretratoa iruzkinaren maila malgu eta arinean kokatzea. Azken finean, neureganatzen baitut «Azken hitzaren bila» titulatua izan den istorioen historia delako horren hasieran iradokitzen zaiguna, alegia, literaturak —errealitatea deitzen dugun zera horrek bezala— zabaldu ahalbideak agortezinak direla. Kontalariak, kontatzen zaigunaren aurrean, posizionamendu bat hartzen du —«kontua duk egilearen begirada, bere ikuspudua»— eta posizionamendu honetatik, teleskopio bat bailitzan, bere ahotsa graduatzen du. Egilearen kasuan hala bada beste horrenbeste dagokio liburuak barnebiltzen duen hesparru autonomo horren atarian paratzen denari.

        Idazlearen teleskopioak jasotzen duen mundua lengoaiez iragazita dago. Lengoaia hauek babesten duten munduak gizonon aurrejuzkutan du bere gordeleku. Idazlearen lana izango da mundu horrek lerratzen dizkion zentzuak kontzientzia negatiboaren eta zalantzaren galbahetik iragaztea. Hala eguneroko komunikabideetako «mass-media»k hedatu eta homogeneizatzen duen lengoaia, nola edozein sistema fosilizaturi —eskubikoa dela nahiz ezkerrekoa— darion diskurtso zurrundua neutralizatzeko onuragarri da edozein argudio: dekonstruzioa, deskodifikazioa edo-ta Villamedianako Enrique de Tarsis finjidore eta poeta erdizoro bezain argitsuak etimologien hustuketaz erakusten zuen abilezia. Idazle modernoak ezinbestekoa du —Odiseo Proteorekin zilipurdika— aitatu abilezia ez badu Normandarren Esfinje zaharrak irentsiko. Jean Baptista Hargous izan zen esfinjearen botere paregabearen lekuko ezina. Tebas zaharretik zirauen munstroak nonahi zabaltzen zuen hondamendi eta zoritxarra; nahikoa zen bere begiradarekin topo egitea «eleketa zentzugabeaz» mintzatu ala afasiko bihurtzeko.

        Agerian dago liburu honek, normandarren esfinjeak bezala, «barreiduriz» begiratuko liokeela bere unibertso «propiala» igerri ezinean erantzun analogikoen atzetik abiatzen denari. Azken finean, ezer gutxirako balio baitu, norberaren jakituria edo jakituri eza erakusteko ez bada, esaterako, zera adieraztea, «Camilo Lizardi»ren pertsonaiak antz handia duela Horacio Quiroga ipuinlari uruguaiarraren ipuin batekin (beharbada Montevideoko osabaren bitartez edo ezagutu zuen autorea). Edo —analogia antropologikoari tira eginez— Camilo «Lizardi» eta «Jose Franciscoren» auzia Levi-Straussek modu ezin hobean deskribatutako natura eta kulturaren arteko kinkaz dihardutela. Bere diskurtsoa sendotzeko lengoaiaren funtzioa nabarmenduko du, gaineratuz, pundu erabakiorra dela natura eta kulturaren arteko eten horretan. Eta, izan ere, bi pertsonaiek lengoaiarekin duten prolemaz ohartuz ezin uxatu mugaren aipamena. Ez dut dudik egiten esforzu handirik gabe eraiki daitezkeela ipuin honi edo besteari buruz aurrekoen pareko diskurtso gehiago, halanola soziohistorikoa edo psikoanalitikoa; diskurtso psikoanalitiko batek bere paradisua asmatuko luke «Azken hitzaren bila» delakoaren inguruan.

        Orainarte, diskurtso guzti horientzat —horregatik analogikoak— askoz ere inportanteagoa izan da, liburuko diskurtsoa bera baino, diskurtso horrek testuz kanpoko ideia edo errealitatearen esperientziaren batekin eduki zezakeen lotura. Diskurtso horientzat, azken finean, liburuaren unibertso literarioa ez litzate, ke aitzaki bat baino ideia edo esperientzia ezagun horien traduziorako.

        Esfinjea, iruzkin honetan, MUGA gordetzen den munstroa da. Idazleak sekretua igartzen dio, mugako pasarte ilunen bat argitu asmoz, aurkitu duen hitz egokiren batez. Baina, kontu egin, hitz egoki hori, hitz mortua bilaka lekiokeela berehala, idazleak —Orfeo bailitzan— hainbeste maite duen hitz esentzial hori, zentzu sortzaile dena, absolutizatu nahirik, mugako errealitate osoa izendatu (ulertu) nahi izango balu.

        Mugan nago eta muga honetako ertz eta zedarri lausoak lengoaiaz zeharkatuta daude. Mugan nago baina muga hau ez da bat eta bera, izendatu nahi dudan bakoitzeko itxuraldatu egiten da, eta tankera berria hartzen du. Modu diferentetan gorpuzten den muga aldakor honen sekretua hauxe besterik ez da: istorio sare batek estaltzen du bere mugaingurua eta, bertako istorio bakoitza transgresio bat da, muga hauste bat.

        Finean, liburuan zehar behin eta berriz aurkitu «leit-motiv»a mugarena da; bere eustarria giza aurrejuzkuan duen zona liminar honen ingurutik igaroko dira moralitate laxo batentzat duda-mudako suertatzen diren zenbait pertsonaia: zoro, desohizko seksu joeradunak, zaharrak, haur basatiak.

        Muga zabal honi zedarri fiktizio batzu asmatu nahian hauetxek nabarmenduko nituzke: «Jose Franciscoren» mututasuna eta «Hamaika hitz...» ipuinaren atarian somatu dugun Martin erotuaren ixiltasuna; edo-ta «Camilo Lizardi»ko Javierren animalidadea eta «Azken hitzaren bila»ko kontalariaren murmurio zentzugabea, ixiltasunaren beste izena dena. Eta irakurleak esango du, eta zergatik ez «Hamaika hitz...»ko atarian topatu dugun lagunarena, zeinek hitz jarioz tankeratu bait zuen bere hilkutxa; edo-ta Klaus Hanhu, anai gordearen atxikimendu eta bihurrikeri desorekatuak galbidean jarri zutenarena; edo-ta Heinrich, Margarete ahizpa ezinduaren lilurak zuenarena; edo-ta Hans Meuscher, errealitatea irauli zuelarik fantasiak irentsi zuena; Laura Sligo, etc., etc., etc... Istorio hauetan errealitate eta fikzioaren arteko mugak nahiz errealitate eta desioaren artekoak nahastu egin dira; bertan, kontzientzia eta inkonzientea, mundu eta ametsarenak nola natura eta kulturarenak endreatuta datoz. Joera honen bidez, finean, istorio mordoska hauek izen «esentzial» bat seinalatzen dute eta, horrela, istorioaren istorio den MUGAren zedarriak tankeratuz (forma hartuz) doaz: Idazlearen transgresio borondatea gauzatu da idazketan.

        «Jean Baptista Hargous»en bitartez ezagutu Esfinjearen aurpegiera aldatuz doa: jada ez du «barreidurarik». Mugan nago eta muga honetan marjinatu eta errugabeen kontrako biolentzia aski nabaitu dut. Obabako herri honetan Javier eta Jose Francisco marjinatu eta biktima dira. Obabako istorio gehiago ere ezagutzen ditut eta hauetan ere, beste horrenbeste aurkitzen dut: «Sugeak txoriari...» animaliekin hitzegiten zekien. Martin aitona zaharra ere marjinatu bat da; baita «Bi anai» liburuko Paulo eta Daniel ere.

        Villamedianako artzaien gainean ziharduela erreflexio hauxe gaineratzen zuen kontalariak: «Alegia, beraiek betetzen zutela, Villamedianako herrian, beste zenbaitetan eriek (zenbait aurkitu ditugun geure ibilbidean!), beltzek edo seksu joera desohizkoa duten jendeek (ez ahaztu Heinrich, Esteban Werfell-en ama...) mugaz haruntza. Ezen, askok dakiten bezala, edozein gizartek muga bat (!) ezartzen baitu, murru ikustezin baina zinezko bat, eta haren bestaldean geratu den zatiari botatzen baitizkio gaitz guztiak; halanola nekazari maltzurrak auzoko baratzean botatzen dituen zabor eta zikinak. Badirudi horrela oreka bat lortzen dela gizartean, gehiengoa lasai gelditzen dela. Agian bere grina sendoenetako bat —nola baita errudunak aurkitzea— eskura jartzen zaiolako». Parentesi artekoa erantsia da.

        Ordea, are konplexuagoa da, ezen marjinazio fisiko bat ere bai baitago. Minak itxi ziren eta bertako langile asko eta askok herria utzi zuen. Obaba jendez hustu zen; Villamediana emigrazioaren kausaz hustu zen bezalatsu. «Ehun eta hogeitazazpi errebuelta» ondoren begiztatzen den herria, udazkenetako eurite handien artean —Villamedianako negu gogorren antzera— Enrique de Tarsis-ek zioen heriotzaren pareko mugimendu ezak estaltzen zuen. «Desolamendu» sare honek harrapatuta dauka «Post tenebras spero lucem»eko maistra: marjinazioaren erdian harrapatuta. Sentsibilitate «imini» bat ahuleziaren seinaletzat jotzen zen infernu horretan ez zegoen, herritik aldegin ezean, inolako irtenbiderik. Obabako bizitza gogorra gertatu behar zitzaion oso, Werfell ingeniari bezalako gizon bati. Kapitaleko mogimendu eta liluretara ohitua zegoen gizon ilustratu horren bizitza iluna eta isolatua izan zen. Obabako lurrak estalita dirau betiko, horren izen ona eduki ez zuen emaztearekin batera.

        Aitarekin izandako solasaldi luzeen poderioz —opera, Eichendorf elkartea...— Esteban Werfellentzat Hanburgo urrun gelditzen zen fantasia eta ametsaren kapitala zen. XIX. mendeko Paris mitikoak zukeen erakargarritasun eta lilura sortarazten zion Hanburgok; alegia, Obabaz zeharo bestelakoa iruditzen zitzaion. Gertaera inuzente bat zela medio, aitaren eraginez, ordurako amodio iturri bilakatu zitzaion hiriburua zuzendu zituen bere pausoak. Gertaera inuzentea esan dut, halabaina, gertaera horretan lengoaiez itxuratutako fantasi eta ametsek errealitatearen egiaz nahasteko moduko gorpuzkera hartu zuten. Lengoaiak berak sortu zuen errealitatea. Aldiro suertatzen zaigun egoera honek ipuinaren paradojara ekartzen gaitu. Obabatik aldegin zezan gobernatu ametsak eta ilusioak —Maria Vöckel-en amodioak kilikatuta— fiktizioak ziren. Noraino zen erreala eta noraino fikzio, aurrenekoa ote zen errealitatea eta gero lengoaia, edo-ta, justu alderantziz...?

        Burutazio hauekin nenbilela esfinjearen formari erreparatu nion eta, aupegiera zurbila erakusten zuen, azken galdera jaurti zidanean. Orduan ni, «azken hitzaren bila» abiatu nintzen. Ezaguna zitzaidan hildotik jo nuen eta lehen kolpera ikusi nuen, jatorriz alegia bat baizik ez zen istorioa, nola joan zen bihurritzen eta korapilatzen. Hemen ere zientziaren egiazkotasuna desmitifikatuz endreatua agertzen dira status zientifikoa eta status fiktizioa.

        Behiala Borges-ek bere buruari galdetzen zion ea zer gertatuko litzatekeen ametsetan ikusitako lorea, esnatu ondoren, mesanotxe gainean balego. Erreflesio honen gisa Axularren pikuen mundu eta ametsaren arteko muga apurtu dute.

        Erretratoa handituz, are lupaz baliatuz —errealitatea bat eta jakina delako ustearen aurka— asmatu egoerak iruntsi egin zuen asmatzailea: diskurtsoak diskurtsoa xurgatu, fikzioak fikzioa iruntsi.

        Hasieran batean, Albino Maria eta muskerrarena, istorio ezagunak, eta ez horren ezagunak, kontatu eta birkontatzeko egokiera baizik ez zena, lagunaren galbidea ekarri zuen: aitzakia zena mami bilakatu zitzaigun.

        Danteren Divina Comedia plajiatuz kontalariak Axularrekin —Dantek Virgiliorekin bezalatsu— zuen solasaldian, plajioaren gainean zihardutela, bazirudien plajioa gertakizun zegoela, baina ez, aitzakia bera ere plajio bait zen. Alegia, idazle modernoarentzat idatziaren helburua baino areago, idazketaren abentura bera garrantzitsuagoa da. Proust-en antzera «azken hitza», edo obra, burutzeko luzamendutan dabil, premiazkoagoa baita bilaketa bera. Bilatzea bera helburu bilakatu da. «Azken hitzik» ez dago, obraren beraren ingurua gordetzen duen heriotzaren pareko isiltasuna izan ezik.

        Montevideoko osaba ilteraturzaleak zioen XIX. mendeaz geroztik ez dela istorio berririk asmatu. Baieztapen honekin ondo zebilen, baldin eta adierazi nahi izan balu XIX. mendeko nobelagileek arakatu zituztela giza-gogoak asma zitzakeen egoera larrienak, kontaru bide zuten munduan —fisiko eta psikikoan— zirenak eta ez zirenak. Izan ere, eta dagoeneko XX. mendeko lehen herenean, Proust eta Joyce, Kafka eta... irakurri ondoren, ezin baztertu kontatu nahiko zenuena, jada kontatu izan delakoaren sentsazioa.

        Halare, aurrekoa ahaztu gabe, harira ekarriko dut aspaldi batean Borges zaharrak metaforikoki adierazitakoa, alegia, gizonek historian zehar kontatu izan dituzten istorioak bi baino ez direla («Mediterraneoko itxasoan barrena...»). Steiner ere, beste modu batera, gauza bera esatera datorkigu, Grezia eta Biblia jartzen dizkigunean Mendebaldeko kulturaren bi zutabe bezala; erreflexioa indartuko du gaineratuz, historian zehar sofrimendu handiak deskribatu ohi direla, baina Bibliako Job-ena bezain bestekorik! Horregatik, berriro ere lehenxeago narradoreak aurreratzen ziguna, alegia, ez dela horren larria istorio orijinala den ala ez: «kontua duk egilearen begirada, bere ikuspundua».

        Halabaina, oker zebilen Montevideoko osaba, baldin eta —«Alexandria» zabal honek itzulpenari zor diona ahaztuz— adierazi nahi izan balu XIX. mendeko jeinu ahalmen sortzaileaz geroztik ez dela ezer berririk egin. Alegia, istorio berberak kontatzeari jarraitzen zitzaion, modua aldatu bada ere. Duela ehun urte aurreratuxeak idazleek ez zezaketen imajina, burgesiaren kontzientzi lasaia urratzearekin batera literaturak jasan zuen bilakaera. Roland Barthes-ek erakusten duen modura, harrez gero literatura bikoitza sentitu da: objetu eta, aldi berean, objetu horrenganako begirada, hitza eta hitzaren gainean eraikitako hitza, alegia, literatura-objetu eta metaliteratura. Gaur egun litekeen literatura bakarrak bere baitan barnebilduko ditu literatura eta metaliteratura. «Obabakoak» liburuan zehar barreiaturik dago literaturi berari buruzko diskurtsoa —«Villamedianako» erreflesio literarioak, «Azken hitzaren bila»ko pasarte osoak...— liburuaren idaztankera eratzeraino.

        Idaztankera aitatu dudanez gero, ezin amaitu nabarmendu gabe liburuan dastatu ahal izan dugun lengoaia, lengoaia dotore eta prezisoa. Halabaina, lengoaia bat bakarrik prezisoa izan liteke, narrazioaren markoan benetan zilegi edo-ta sinesgarri denean.

        Zenbait deskripzio ere bikainak dira benetan, halanola, «Jose Franciscoren» ipuineko deskripzio zakilixutiarra, errotariaren alabari bi anaiek eginiko errezibimendua kontatzen duena. Edo, «Cocteau» tituluan bi lagunen solasaldia eta herriko plazako dantza bikoteen mogimenduak tartekatuz —zine kamaren teknika erabiliz— lortzen den distantziamendu eta urruntasun paregabea.

        Baita azpimarragarria da nola, bakardade eta desolamenduz betetako zenbait pasarterekin tartekatuz, jolasak —berau, beharbada, transgresiorik ausartena: heriotzari, fatalitateari berari ere marro egiten zaio, modernitatearen sinbolurik behinena izatera iritsi den ispiluaren bidez— eta jarrera ludiko batek eduki nahiko luketen presentzia.

        Literatura eta metaliteratura, kontatzearen plazerra eta plajio, etc., etc., ez dira liburu sujerente honetan irakurleak aurkituko dituen gogoeta gutxi batzu baino.

Oharra: Behin Roland Barthes-ek definitu zuen literatura, esanez: «mundua bada eta idazleak hitz egiten du». Gauza antzeratsua esan genezake kritikaz, liburuaren gain eraikitako metalengoaiaz: liburuak badaude eta irakurleak hitz egiten du.