Marginalia: totalitarismoaren marjen hutsalak

Luis Daniel Izpizua

        Ahalezinezko kritika deritzot hastera noan kritika honi, bada beldur naiz eta Sarrionandiaren liburu honek zapuztu egingo ez ote dituen aurrean ipin genitzaizkiokeen kritika guztiak. Ze, badirudi, idazleak ezartzen dituen neurri ideologikoegatik batipat, edo eskubiderik gabekoak gerta daitezkela —burgesak, sistemaren aldekoak, edo auskalo beste zein kondenazio motatakoak—, edota bestela —eta kasu honetan haren ideologiarekin bat etorriz gero— ahulak, funtsik gabekoak, liburuan azaltzen den experientzia trinkoarekin (eta barka, pertsonalarekin) topatuz gero, farregura sortarazi eta errespeto gabeko ezpalak bilakatuko liratekeela. Eta arrazoi sakon bat dut nire bi adarreko zalantza hau plazaratzeko, eta hauxe da: liburu hau ez dela saiakera liburu soila, baizik eta bertan gizonaren, hau da idazlearen, nolabaiteko biografia dramatiko eta eredugarria ere ematen zaigula. Hemen, esaten denak kontrapundu egokia du egiten denarekin, eta batak indartu egiten du bestea, hots, bizi izan direnek errotu egiten dituzte, honela haize bihur ez daitezen, esan egiten direnak; edota, ostera, esandakoaren bikaintasunak gizonaren bizitzan aurkitzen du bere egiatasunaren islada, aspaldiko liburu heroiko guztietan gertatzen zenaren arabera. «Biographia politico-literaria» beraz, eta ez literarioa bakarrik Sarrionandiak, antza, horrenbeste maitatzen duen Coleridgeren liburua zen bezala; bada, kritikatzen ari garen liburu honetan oso alde kaxkarra tokatzen zaio literaturari aurrerago ikusiko dugun legez.

        Burgesak, sistemaren aldekoak, edo are okerrago izatera konformatu garenez gero —eta barka nire kontra-heroea izateko ekite hau, baina honelako liburuek arrisku hauek dakartzate berekin—, liburu honetaz idazteak izan ere badezakeen beste arrisku bat gainditzen saiatuko naiz. Marginalian, ikutu daitezkeen ia gai guztietaz mintzatzen da Sarrionandia, eta hari enziklopediko horri jarraituz gero, beste liburu bat idatzi beharko nuke nire aldetik, harenari erantzuna eman nahi izanez gero. Nola horren argia ez naizen, liburua egituratzen duten gai nagusietaz arituko naiz, egitura horri hatzeman egin diodalakoaren esperantzan. Ez naiz, ziur nago horretaz, idazlea bezain didaktikoa izango, ez eta nahi ere, baina didaktismoa eta lehen aipaturiko enziklopedismoa esku beretik doaz liburu honetan, eta helburu garbi baten atzetik gainera, gure kritikan —edo ez al gara dagoenezkero hortaz, agian, mintzatu?— garbi ikusiko den bezala.

        A!, eta garbi ere dago ez naizela nire bizitzaz mintzatuko, beraz pentsa ezazue nitaz zuen humoreak eskeiniko dizuena, eta zaudete nire eta praktika sozialaren artean koerentziarik badagoen ala ez dagoen ausnartzeko, azken hauxe baita liburu honetan gehienetarik hunkitu nauen argudioa (nahiz eta gaztelerazko «argucia» hobeto egokituko litzaiokeen argudio baino). Liburuaren 77. orrialdean dator, eta Vargas Llosa, Enzersberger, eta beren pentsamendua aldatu duten gainerakoei buruz ari da idazlea mintzo, noiz pentsamendua aldatzea ondo iruditzen zaiola dioen, baina... arazoa ez omen da pentsamendua aldatzea, baizik eta «ea argudioetan engainurik dagoen» jakitea omen da... ea bakoitza «zeren zerbitzuan dagoen» ezagutzea. Nola, idazlearen eritziz, mundu honetan dagoen guztia bi «sistema»tan banatzen den, batarekin ez dagoenak ezin bestearekin ere ez dagoela esan, alferrik izango litzaiekeelarik guzti hoiei funtzio kritikoa betetzen dutela uste izatea, ze, jakinaren gainean edo ustekabean, agindupean daude, are okerrago, sistema burgesaren funtzio ornamental bat betetzen omen dute.

        Kaka zaharra, beraz, intelektual hoien hitz eta pentsamendua, eztabaidarik minimoena ere mereziko ez dutelarik, gure abadeak demonioaren lausenguak besterik ez direla esan duenez geroztik. Ez kontutan hartu —esan beharko genuke, ondorioz— hoien hitzak, faltsuak dira eta, gu bide onetik ateratzeko esaten direnak, eta diruari eta ospearen beharrari salduta daudenak! Eta guzti honi, «asmoak epaitzea» baino oskurantismo hutsa deritzogu, ze Octavio Paz, Savater, Vargas Llosa eta gainerakoak oker ibiliko dira agian, baina ez dadukat zergatik pentsatu beharrik zinez ez dabiltzala beren okerbide horretan, batez ere «zuzen» dabiltzan García Márquez, Graham Greene edo Gunter Grassek haiek bezainbat diru irabazi eta jaso egiten dutela jakinez gero. Argudioei argudioz erantzun behar zaie eta ez deskalifikazio mixerableak erabiliz. Diskurtsoa, errealitatea argitzeko ezik, errealitatea maskaratzeko egiten omen da, dio Sarrionandiak Euskal Parlamenduko Lehendakariaren hitzak aipatu ondoren. Badirudi berak ere eginbide berberarako erabiltzen duela, areago besteen diskurtsoa ixiltzeko, bada adierazlearen funtzioan dago hitzen zehaztasunik eta (eta horregatik dute literatoek irrealitatea fundatzeko ahalmena, eta poetek —Mallarmé dixit?— zehaztasunaren atzetik ibiltzeko eginbehar larria), baina besteen diskurtsoa ixiltzea, hori intolerantziaren funtzioan dago. Baina goaz gure kritikaren muinera.

        Nik egitura trinko bat aurkitzen diot Marginaliari, batez ere bere saio eta pasarteen taxueran, hoietan zehar zabaltzen direlarik egilea gehien kezkatzen duten gai eta arazoak. Eta trinkotasun hortaz gain, trebetasuna ere somatzen diot, atal guztiak oso ondo kokatuak izan direlarik, edukia astunegia gerta ez zedin, edota bertan erabiltzen diren material ezberdinek liburua zatika ez zezaten, hauek —eta idazlearen burua ere tartean dagoela— duten batasuna apurtuz eta, adibidez, politika, literatura, eta gizona ere, bi edo hiru sail ezberdin eta berezietan banatuak gera zitezen. Liburuak, beraz, batasun formal eta ideologiko sendoa du. Hauxe lortzea zen, gure ustez, idazlearen helbururik nagusienetako bat, eta batasun horren gakoak eta helburuak —baieta zenbait puntutan aurkitzen ditugun kontradikzioak ere— aztertzen saiatuko gara aurrerantzean.

        Gure ustez, liburu honen egiturari antzemateko, funtsezkoa daiteke bere lehenbiziko sei saioak aztertzea. Hauen tituloak: «Alfabetizazioaren aurka», «Kontrapunduak», «Espaniar bandera», «Marginalitatea», «Imaginen desmontara», eta «Arrazionalitate burgesaren azpian». Saio hauek, liburua zabaldu eta bertan gehien ikutuak izango diren edukiak aurkeztuz gain, liburuaren beraren mugimendua ipintzen dute martxan, aurrerantzean aldizkatuak eta kontrapundu gisa (hara non bigarren saioaren idazpurua nolanahikoa ez den, nahiz eta, gero ikusiko dugun bezala, agindutakoaren ostera bere aurrekoaren kontrapundua ez den) joango direla gai guzti hoiek azaltzen, liburuaren azkenengo saioak, seigarrenak irekitako zirkulu berezia itxiko duen arte. Seigarren saio honek, eta hona hemen arestixean esandakoaren azalpena, sail ideologikoa ipintzen du martxan, azkenengo saioak itxiko duen sail berbera, non egilea demokrazia «burgesa» hankaz gora jartzen saiatuko den. Jada lehenbiziko saioak ere nolabait iragartzen digu holako zerbait, baina ez agerian, horren eta azkenaren artean, eta beraz, seigarrenarekin ere, ematen den lotura, azalean baino sakonean aurkitzen dugularik, lehenbiziko saio horretan esaten direnek berez ekartzen dituztelarik atzetik, demokrazia «burgesaren» aurka liburu honetan esaten diren guztiak.

        Liburuaren lehenbiziko saio honetan, hau da «Alfabetizazioaren aurka» delako horretan, egilearen asmoen agerpena ez ezik, egileak berak liburu honetan beteko duen paperaren aurreabisua, eta bertan literaturak —bere lehen agerpen honetan negatibitatean ezkutatua bada ere— izango duen garrantziaren zantzua ikusten ditugu. Gure artikuloaren hasieran esaten genuenez, liburu honetan esaten denak kontrapundu egokia du egiten denarekin, eta egileak egin, euskal askatasunerako mugimenduan militatuz aparte, liburuak idatzi ere egiten du. Lan lotsagarria eta bikoitza hauxe bestearekin konparatuz gero, eta justifikatu egin beharko balu bezala, hor non ikusten dugun idazle bat analfabetismoa defenditzen, eta apaltasunaren «humilitas» topikoa baino barkamenarena litzatekeen batez bere liburua hasten duela. Eta ez da hori idazleak bere damua azaltzeko erabiliko duen leku bakarra, ze liburuan banakaturik, hor-hemen agertuko dira damu horren hatzak («izkiriatzen segitzen dudala, badakik ene ohitura txar bat dela») eta berdin litzaiguke agerpen hoiek erretorikoak balira ere.

        Idazleak, beraz, hasiera-hasieratik erakusten digu aurpegia indibidualismoaren aurkakoa ere izango den liburu honetan, eta bere indibidualtasun hori bere buruaz barkamena eskatuz plazaratzen badu ere, ez du ez horregatik bere izate berezi hori liburua aurrera doan neurrian ixilduko; aitzitik, ozenki aldarrikatuko baititu aurrerantzean «bere» ekintza eta sentimenduak, legearen barruan mugitzen dela adierazteko agian, baina baieta lege hori betebetean konplitzen ez dutenek —irakurleek, euskaldun guztiek— eredu imitagarri bat izan dezaten ere. Honela, Marginaliaren atal batzuk —gutunak, batipat—, «Espaniar bandera» saioak irekitako sail biografiko bat osatuko lukete, eta aitortu beharrean nagozue ez nuela inoiz —postmortem eginiko bilduma mitografikoren bat edo beste kenduz gero— liburu honetan «ni»-aren egiten den erakusketa akritiko eta a-ironikoaren adinakorik ikusi. San Agustinen Konfesioetan «ni»-a ezabatu egiten zen, edo horren atzetik ibili zen behinik behin Agustín, nahiz eta, idazteak duen boterea medio, bere asmo hori lortzerik ezin izan zuen. Rousseauk, berriz, bere konfesioetan munduaren neurri bezala eta Jainkoaren pareko —j'ai dévoilé mon intérieur tel que tu l'as vu toi même, dio Hari— ipintzen zuen «ni» hori. Sarrionandia erdiko kalean gelditzen zaigu, eta aintzinako heroeak bezala, kolektibitatean botatzen du bere burua, baina hori bar, kolektibitate horri bere aurpegia emanaz. Alfabetizatua izatearen arriskuak ditugu hoiek.

        Bada eskriturak indibiduoaren sorrera ekarri zuen eskutik. Platonen Fedro-n irakur genezakeen Theuth jainkoaren historio hortatik, Sarrionandiak ateratakoen ondorio arras ezberdinak ateratzen ditut neuk. Beraren ustez, eskritura «kalte bat da oroimenarentzat eta jakintzarentzat». Nik berriz, arazo honetaz ezer baieztatu aurretik eta eskrituraren sorrerak berak exijitzen digun bereizketa bat eginaz, bi memoria moeta bereiztuko nituzke; alegia, memoria indibiduala eta memoria kolektiboa. Ahozko kulturetan, bat ziren bi memoria moeta hoiek, eta kolektibitatea osatzen zuten guztiek zekiten ezagutu behar zuten oro. Ez dut esango kolektibitate hoiek totalitarioak zirenik —konzepto hau modernoegia baita, eta haien osotasuna nahitaezkoa zen eta ez inposatua— baina bai gaurko totalitarismo guztiek kolektibitate hoien egoeraz amesten dutela. Eskritura azaldu ondoren, ordea, ordurarte bat izan ziren bi memoria moeta hoiek bereiztu egin ziren, eta memoria indibiduala ahulduz joan bazen ere —eta horri ere eztabaidagarri deritzot— memoria kolektiboa gehitu egin zen.

        Kolektibitatearen beraren mugak ere errelatibizatu egin ziren, eta beldurrik gabe esan genezake, gaur egun, eta eskriturari esker, euskaldunen memoria, gurea bakarrik ez dela munduarena baizik, munduko edozein izkinatako memoria gurea izan daitekeen bezalaxe. Nire memoria, aldiz, eta bertsolariei entzundako bertsoak oroitzeko gauza ez banaiz ere, nirea bakarrik da. Hor non aurki genezakeen indibiduoaren funtsa eta sorrera, ze nire gizarteaz eta mundu osoaz mintzatzen diren liburuak irakur dezakedanez gero, ez baitut nire tribuko agureak edo profetak noiz mintzatuko ote diren esperoan egon beharrik. Noiznahi eta nonahi mamituko dut neure memoria, eta askatasun honek, eta askatasun hori posible izan dadin egingo ditudan ahaleginek oinarrituko dute nire indibiduotasuna. Berez doa egoera berri horrek aldaketak ekarri behar zituela kolektibitatearen erakunde politikoetan ere, memoria bakarraren gordetzaile bakanak aurrerantzean sentidurik ez zuenez gero. Eskriturak eta indibiduoak demokraziaren bideak zabaldu zituzten. Ez da, beraz, harritzekoa alfabetizazioaren aurka agertzen zaiguna demokraziaren aurka ere mintzatzea. Eta hor guk non ikusten dugun Marginaliaren egitura nagusiaren zirkuloaren itxidura.

        Garbi dago, halaber, irakurtzeko ahalmenaren jabe izateak boterea ematen zuela, eta duela. Eskritura ezagutzen duten gizarteetan, analfabetoak ez dira inoiz boterearen partaideak izan. Horregatik saiatu dira gogotik demokraziaren beldurra izan duten boteretsuek alfabetizazioari mugak eta oztopoak ipintzen, edota gaurko gizarteetan bezala alfabetizazioa komenigarri eta halabeharrezko egin zaienean, zentzura ezartzen irakurtzeko duintasunak duen ahalmen askatzailea kontrolatu nahiz. «Pluralismoa» ez da, beraz, «egungo estatu kapitalisten funtzionamendu egiazkoa ezkutatzeko teoria imajinario bat». Pluralismoa lorpen demokratikoa da, eta gaurko estatu kapitalistetan nahiz sozialistetan ipintzen zaizkion oztopoak demokraziari ipinitako lokarriak besterik ez dira.

        Baina badirudi abstrakzioaren aurka oparo mintzatzen zaigun Sarrionandiak, abstrakzioa baino konzeptu hustua eta operatiboa besterik ez den «sistema» bakarrik ikusten duela. Bai, ez dugu ahazten «sistema» hori kapitalista dela, baina izenlagun horren bitartez beteta geldituko litzatekeen beste hitz famatu hori, erdipurdika geratzen zaigu kapitalismo horretan, hau da «sistema» horretan, kapitalaren jabegoa eta honek ezinbestean onartu behar izaten dituen edukiak bereiztu egiten ez baditugu. Hori eginez gero, ez genuke, behar bada, «sistema» hori horren osotua ikusiko, eta begiak zabaltzea besterik ez dugu bertan ematen diren tentsioak (kontradikzioak agian?) nabaritzeko. Badakit esango zaidala tentsio horiek sistema bera egituratzen dutela, baina erantzun hori onartuz gero, ezin dut ulertu zergatik sistema berbera ziren Frankoren errejimena eta, esate baterako, garai berean Sueziak zuena, azken herri honetan demokraziak ahaleztatzen zuen gizartea eta hemengo gizarte erdi hila hain ezberdinak baldin baziren. Sistema beraren maila ezberdinak, erantzungo zait oraingo honetan, bada Proteoren antzekoa denez, forma ezberdinak hartzen ditu garaiz eta lekuz itxura aldatuz doalarik: kapitalismo industrial eta nazionalari, kapitalismo monopolistak jarraituko dio, honen atzetik gaur egun bertan garen kapitalismo multinazionala etorriko delarik. Eta bere beharrek hala aginduta, hauetako moeta bakoitzak egoki litzaizkiokeen erakunde politiko eta kulturalak sortuko lituzke. Gure demokrazia «burgesa», beraz, sistemak eskeinitako ilusioa izango litzateke. Guzti honek ez digu ordea azaltzen zergatik demokrazia gehituz joan den; zergatik, esate baterako, kapitalismo nazionalaren garaian demokrazia urriagoa zen gaur egun disfrutatzen duguna baino; zergatik kapitalismo monopolistak ez zuen Inglaterran demokrazia baztertu honen ordez faxismoa ezarriz. Ezeta zergatik garai berean eta sistema berberaren menpean gizarte batzuk demokratikoak diren ere, eta besteak ez; edo zergatik kapitalismo postindustrial honen menpean gaudelarik, hain sendoak diren demokrazia ahultzeko borrokatzen duten indarrak. «Sistema», beraz, hasieran bezain hustua gelditzen zaigu berak argitu beharko lukeen zenbait gauza orduan bezain ilun gelditzen zaigunez gero. Ez ote da, agian, «sistema» bera fantasia bat izango?

        Marxek, eta hau topikoa bihurtu den egia da, uste zuen «sistema»-k berak zituen kontradikzioek bultzata sortuko zela hura ukatuko lukeen sistema berri bat. «Sistema» horrek, baina, ez du bere erraietatik sistema berri hori atera, aitzitik berregindu egin da, agindutako sistema berria artean kapitalistak ez ziren herrietan sortu izan delarik. Azken herri hauek izango duten bilakaera ikustekoa dago, baina aspaldi da «estatu kapitalismoa» eta antzeko expresioak erabiltzen direla U.R.S.S.eko egoeraz mintzatzerakoan. Baliteke, beraz Mario Onaindiak arrazoia izatea iraultza sozialista industrializazio bide bat besterik ez dela dioenean. Aro Modernoan diruak hartu zituen balio eta funtzioak, ordurarte erabili izan ziren gainerako balio emaileak baztertu egin zituzten. Eskritura bezala, dirua ere indibidualizazio neurri bilakatu zen, nahiz eta hark ez zuen beste zentzu arras ezberdinetan. Eskritura askatasunerako bide bazen, diruari ez zion askatasunak ezer gutxi axola, gehitzea zela bere helburu nagusia eta horretarako edozein bide ona.

        Diruaren izaeran gehitzea dago, eta joera hori etentzeko, diruarekin berarekin bukatu beharko genuke. Bestela, bi bide daude diruaren joera zanpatzaileak giza askatasuna eta duintasuna zapaldu ez ditzan: bata, berdintasuna deritzana, zein, azken finean, diruak berberak sortutako behar galgatuei egokitzea besterik bihurtzen ez den, eta ekonomiaren kontrolaren bitartez botere absolutoa ezartzeko neurri bat. Bestea, demokrazia da, eta hemen ikusten dut nik benetako aldaketa kualitatiboa; bada, dirua eta eskritura sortu aurreko garai haietara itzuli ezin gaitezkeenez gero, bi joera nagusi gelditzen zaizkigula uste dut: masa izatea, ala norbera bere buruaren jabe izateko askatasuna lortzea. Masa izatean badago behialako garai haietako nostalgiaren bat, baina nostalgia horrek egundoko sarraskiak eskatuko lizkiguke gaurkotua ahal izateko, eta hor daude lekuko, bestela, hitlerismoa eta estalinismoa. Masak ez du lekurik aurkitzen benetako demokrazia batetan. Masak, buruzagi bat edo zuzendari talde bat exijitzen du, edo bestela esanda, buruzagi batek masan itotzen gaitu guztiok. Eta hor Sarrionandiak non aurki dezakeen Pariseko komunaren aurrean Flaubert, Gautier eta gainerakoek edukitako jarreraren zergatiren bat. Hauek burgesiari zioten gorrotoa azaltzeko, berriz, diruan —eta ez izpirituan— oinarritutako balioaren higuinera jo beharko genuke.

        Artista hauentzat, burgesak filisteo batzuk ziren; beste balore guztiak nardatuz eta nagusi bihurtzen ari zen baloreaz baliatuz —hau da, diruaz—, edertasuna, sentsibilitatea, eta pentsamendua bereak egin eta zikindu besterik egiten ez zuen jendea. Komunakoengandik berriz, zikindu ez ezik, balore hoiek suntsitu egin zitzaten bakarrik espero zuten. Nietzschek, alemaniarra bazen ere, negar krisi itzela izan omen zuen, komunakoek Louvre museoari su eman zioteneko albistea heldu zitzaionean. Albiste hura faltsua zen, baina Nietzschek ez zuen zalantzan ipini. Aske izatea, neurri batean, artista bat izatea da; hotz, zeure bizitza zeureak egin dituzun balore batzuren eskuetan uztea, ze «ene kontzientzia, kontzientzia sozialaren bertsio bat besterik» ez bada ere, bertsio hori Barbie panpinen serietan ematen denaren zeharo bestelakoa dela onartu beharko dugu. Edo hala izatea posible izan zedin nahiko genuke behinik behin, eta horregatik defenditzen dugu demokrazia, zenbat eta pluralistagoa hobe. Bada «gu», izernorderik politikoena izango da, baina gauza bat aipatzea ahaztu zaio Sarrionandiari «gu» izenordearen azterketa egin duenean. Gu, maitasunaren izenordea ere badela, eta maitasunak askatasunez mamitzen dituela nire eta neuk aukeratutako kolektbitatearen arteko harremanak.

        Alfabetizazioa, beraz, askatasunerako bidea da, eta historian barrena klase nagusiek erabilitako nagusitasuna izan bada, hori ukazioaren bidez gertatu ohi da «Kontrapunduak» delako saioan Sarrionandiak berak Hegoafrikari buruzko exenplu horren bitartez ondo frogatzen digun bezala. Eta ez nago ere ados Sarrionandiaren eritziarekin, «alfabetizazioa hizkuntza zapaltzailearen ezarpena dela» dioenean. Ezarpena, hizkuntza arrotzarena berarena izan da, baina inoiz ez alfabetizazioarena. Afrikako hizkuntza menperatuetan mintzatzen direnak alfabetizatu gabe daude, eta inglesak, portugesak, frantsesak eta bestek beren hizkuntzak inposatu beharrean Afrikako hizkuntza hoiek bultzatu eta bertako jendea alfabetizatu zedin saiatu izan balira, dudarik ez gaur Afrikan gauzak oso bestelakoak izango ziratekeela. Behar bada, hausa, banbara, malinké eta gainerako hizkuntzei guarani hizkuntzarena jazoko zitzaiekeen, alegia, «hustu egingo zirela, barruz, kristau kultura eta espirituari lekua uzteko»; baina gauza berbera gertatu zitzaien Europako hizkuntza menperatzaileei ere, nahiz eta inglesak, esate baterako, harro mintzatzen diren beren hizkuntzak jaso izan dituen aldaketa izugarriaz. Inglesa aberastu egin da, guarania (eta euskara, zenbaiten aburuz), berriz, hustu.

        Norberak atera ditzala hortik berak nahi adinako ondoriok. Nire aldetik zera bakarrik gaineratuko dut, alfabetizazioaren kritika politiko hau ez dela inozentea, eta «kontrapunduak» baino «errematea» izendatu beharko litzatekeen liburuaren bigarren saio honetan argitzen zaizkigula lehenbiziko saioan zabaldutakoen asmoak. Alfabetizazio zapaltzaile hori beti politikoa izan denez gero, horrela izaten jarraitu beharko du, nahiz eta oraingo hau zapaltzailea izango ez den, eta, beraz, «alfabetizazioak herri erakundeen eta zerbitzu militantearen pausoak segitu beharko ditu», norberak bere kasa, edota herri erakundeetatik at arituz lortuko lukeen alfabetizazioa ezertxo ere ez lortzea bezala izango litzatekeelarik, antza. Bada, «hizkuntza eta idazkera eredu bat beharrezkoa da tradizioan errotu eta etorkizunari aurre egiteko», eta horregatik izango da, behar bada, eredu hori jarraitzen ez dutenek, benetako euskaldunen izena ere mereziko ez dutela. Eta guri garrantzi handikoa zaigu «eredu» hitz horrekin zer adierazi nahi den argitua izan dadin, bada horren erreferentzia «euskera batua» balitz, guztiz soberan dago erabili izan den kontestuan. Baina horrela ez bada, eta lexiko, joskera, eta perpausen tajuera bereziak erabiltzea adierazi nahi izango balu, berriro ere totalitarismoaren aurrean aurkituko ginatekeela esaten dugu, ze eredu horrek pentsatzeko eredu bat inposatuko bailuke. Benetan, hizkuntza zanpatzaileak ez ziren inoiz horren urruti iritxi, ez eta publizista postmodernoek ere produktu bat saltzeko beren tekniketan, bada koka-kolaren botila oporretako paradisu eguzkitsu batekin elkarturik ikusten badugu, liburu honetan herri erakunderen bat munduaren historia zuzen osoarekin ikusten dugu lotuta. Chapeau!, baina berriz ere, Sarrionandiak ipuin portugeseko apoari ezkontza promesa egin dio.

        Eta liburu honen eduki ideologiko eta biografikoari begirada bat eman diegunez gero, agindutako beste hirugarren saila, hots literarioa, ikuitzea falta zaigu. Negatibitatean azpilduta ikusten nuela nioen engoitik, liburuaren lehen saioa kritikatzen hasten ari nintzenean. Eta negatibitate horretaz jantzita ageriko da, nire ustez, liburu osoan zehar ere; bada, hura eta bere aktibitate politiko elkarren artean bereizteko Sarrionandiak egiten dituen ahaleginak antzuak gelditzen zaizkio, azken finean egileak liburu honetan egiten duen literaturara jo beharra izango dugularik, honentzat literatura zer den jakiteko, bai eta orriz orri erakusten digun korapilo teorikoak bere ekintza literario horretan zernolako eragina duen jakiteko ere.

        Horrela, guztiz argigarria egiten zaigu «literatura eta politika aktibitate moeta desberdinak, baina ez oposatuak» direla ilustratzeko, egileak aukeratzen duen ibiltzearen exenplu hori; bada, ibiltze horretan (norakoa denez gero, hots, helburu bat —independentzia eta iraultza soziala— dadukalarik) arnasa hartzea guztiz gelditzen da pausoak ematearen menpean. Literatura eta politika beraz ez lirateke, ez, inolaz ere oposatuak izango, aitzitik batak (politikak) bestea (hau da, literatura) irentsiko luke. Zeharo bestelakoa izango litzateke gauza, ibili, paseo bat ematearren eta honela haize garbia arnasartzearren ibiliko bagina, ze kasu honetan arnasartzeak gobernatuko lituzke gure pausoak, edo hankak arintzea bezain garrantzitsua izango litzateke birikak garbitzea bederen. Helburuak ematen dio, beraz, ekintzari bere esanahia eta ez hura betetzeko erabiltzen dugun mekanikak. Baina badu beste irakurketa posible bat ere ibiltzearen metafora horrek, non arnasa hartzeak (eta beraz, literaturak) ebasioaren esanahia har dezakeen, oporrak urte osoan lan egiteko onuragarri izaten diren antzera. Ez dut bigarren irakurketa hau oraingoz komentatuko, baina hor uzten dut aipatuta, aurreago berriro bertara jo beharko dudalakoan.

        Eta ez da hori, politika eta literaturaren arteko harremanak finkatu nahian, Sarrionandiak idatzitako pasarte bakarra. «Idazlegoa eta iraultza II» delako saioa ia-ia oso osorik arazo honi dedikatzen dio, eta politika ala iraultzaren nagusigoaz ihardun ondoren —hor, besteak beste, Cheren anekdotarena— harrigarria egiten zaigun saltoa eman eta Franz Kafkaren esaldi bat eskeintzen digu aurretik esandako guztiaren kontrapundu gisa. Karl Marxek oso ondo konprenituko omen zukeen Franz Kafkaren antsia, diozku gero, baina ez dakigu ia Marxek konprenituko ere zituzkeen Sarrionandiak saio horren aurrekoan kakaztuta utzi dizkigun Flaubert eta gainerakoak. Zergatik Kafka bai, eta Flaubert, «bere bizitza obra horretarako sakrifikatu» zuen idazlea, ostera, ez? Baina goaz aurrera, eta, idazlearen aburuz, Ho Chi Minhen eta Flaubert hainbeste miresten zuen Franz Kafkaren eritzi kontrajarriak beren kontestuetan asumitu behar omen dira: «Ho Chi Minh burrukan murgilduaren urgentziaz mintzo zen, Franz Kafka egoera guziz desberdinean». Berak horrela nahi izan zuelako biziko zen Kafka egoera guziz desberdin horretan, ze bizi izan zen garaian, 1883-1924, eta Ertaeuropan gainera, abagadune franko izan zuen, bai politikan murgilduta bizitzeko, bai eta Iraultzaren alde burrukatzeko ere. Egoerak, beraz, ez digu ezer gutxi azaltzen, gertaeren atzeko azalpen huts eta erosoa bihurtzen zaigularik. Pertsonai hauek ea zergatik aurkitu zituzten —edo bilatu?heurek bizi izandako egoerak izango litzateke auzi honen gakoa gordeko lukeen galdera egokia. Ho Chi Minhek, iraultza baten buru zelako esan zituen esandakoak, baina aurretik Iraultza aukeratu zuen, Kafkak sekula egin ez zuen aukera posiblea, bestalde.

        Kafkak eta Ho Chi Minhek exenplifikatuko dituzte Sarrionandiak plazaratzen digun tentsio teoriko horren bi ertzak. Kafkarentzat, literatura zen ekintza desiratu bakarra; Ho Chi Minhentzat, aldiz, literatura Iraultzaren zerbitzuan ipini behar zen. Eta bi idazle hauen artean ageri den itxurazko desoreka hau —hots, batentzat Literatura eta Politika biak kontutan hartzekoak izatea, bestearentzat, berriz, Literatura bakarrik litzatekeelarik bere ardura merezi zuena—, esan bezala, itxurazkoa bakarrik gertatzen da, bada Kafkak, gainerako gizaki guztiak bezala, oso aurrean zuen Politika, eta gizaki guztiak bezala, halaber, bere erantzuna eman zion. Bai eta Ho Chi Minhek ere, eta ezin dugu honengan bere bizi-konpromezua zatikatu alde batetan bere ideologia totalitarioa ipiniz eta bestaldean auskalo beste zer. Ho Chi Minhek ideologia trinkoa zuen, eta ez zituen Politika eta Literatura bereizten, Politika eta beste edozein lanbide ere bereizten ez zituelako. Berarentzat, Politika, Literatura, Zurgintza, Iturgintza eta gainerako gintza guztiek Iraultzaren zerbitzuan egon behar zuten. Ezin dugu ez eta Kafka ere zatikatu, eta honen aurrean egin beharko genukeen galdera honako hau da: Zergatik egin zuen Literaturaz bere obsesio nagusia? Kafkak ez zituen bere aurrean Literatura eta Politika izan, non bi hauetatik bat aukeratu beharko lukeen. Idatzi egin nahi izan zuen, eta idatzi zituenak Kafka osotu horren erantzuna dira.

        Idazle eta politikoen arteko tentsio hori Sarrionandiaren arazoa da, batipat, beste edozeneina baino, eta berriro esan beharrean gaude, liburu honetan bederen, ez diola aterabide onik ematen. Asko kezkatzen du arazo horrek, eta korapilo hortatik irteteko asmoz, literaturak ideologiarekin dituen loturak aztertzeari ekingo dio gero «Ideologia Dialogikoa» deituriko saioan, eta ez hortan bakarrik. Eta ideologia sistematikoa eta ideologia dialogikoa definitu eta hauetako bakoitzak izan ditzakeen bereizkarriak aipatzen dituelarik, gera gaitezen azken hauetatik guri gehien interesatzen zaigunarekin: osotasunarekin. Ideologia sistematikoan, ideiak osotasun batean loturik leudeke. Ideologia dialogikoak «osotasuna du, munduaren bisio bati dagokio, baina antidogmatikoa da, kontrapundua duelako, irekirik dagoelako». Mikhail Bakhtinengandik hartzen du Sarrionandiak ideologia dialogikoaren konzeptu hau, baina hark bere «Problems of Dostoevsky's Poetics» liburuan definitutako forma dialogiko edo polifoniko hori ez zaigu guri —karnabala premiagabekoa bihurtuko lukeen gizarte demokratiko batetan izan ezik— nobelaz gain beste inon erabil daitekeenik iruditzen. Ez, behinik behin, berak liburu honetan defenditzen duen politika klasean. Ez eta polifonismo hori definitu eta, piska bat aurreago dioenez, literaturak beti duen ideologian ere: «Ideologiarik gabe... dialogoa eskegirik geratzen da anfora grekoa bezain hutsik». Beraz, dialogoa idazleak bere ideologia plazaratzeko erabiliko lukeen treta bat besterik ez litzateke izango, eta horrek ez du ezer ikusterik Bakhtinek teorizatu zuenarekin. Ideologia baztertzeak, ordea, bere ideologiak eskatzen dionari muzin egitea bailitzan, beldurra ematen dio Sarrionandiari, eta hor non gelditzen zaigun berriz ere oztopaturik, garbi ez dakigula bere saio honen amaieran ideologiari buruz ari denean, zein ideologia moetaz mintzo zaigun, edo ideologia sistematikoaz ala ideologia dialogiko hortaz. Badirudi autoreei iratxekitzen dien «mezu ideologikoa» (eta azpimarraketa gurea da) sistematiko hoietakoa dela, bada nik ideologia osotu bat edukiz gero, eta aldi berean honen kontrapundua dena, zalantzan nagoela esan dezaket, eta egoera horretan ez naiz ziur asko, inolako mezu ideologikorik zabaltzeko gauza izango. Eta horra hor non aurkitzen dugun koxka.

        Nire ustez, literaturaren ideologia zalantzan ipini beharko genuke, nahiz eta idazle guztiek ideologia balute ere. Bada literaturak ez ditu «munduari eta bizitzari buruzko aburuak ematen». Aburuak diskurtso ideologikoak ematen ditu eta ez literaturak. Honek, hitzen bitartez bada ere, mundua eraikitzen du, eta idazleak Sarrionandiaren arazoak ez dituenean —Balzac-en kasu—, aztoratu gabe eta mundu horren biztanle bat bakarrik bailitzan, ikusten du nola berak sortutako mundu horrek ezer gutxi ikusterik duen bizitzari aurre egiteko aldarrikatzen duen bere ideologiarekin. Gerta ere gerta daiteke, Danteren kasuan bezala, eraikitako mundu hori idazlearen ideologiari egokitzea, baina hain harrigarria da mundu hori eta halako indarra du, ze ideologia guztiz baztertua eta ahaztua gelditzen den bere aldean. Edo Don Kixoterena, zeini gizaldi bakoitzak bere ideologia itsatsi baitio. Edo Kafkaren liburuena, non ideologien lekua beldurrak hartzen baitu, haien hutsunea fantasmagoria bat bezala geratuz. Edo Ho Chi Minhena, zeinek ideologiak zalantzan jartzeko literaturak duen indarra ezagutuz, hura esterilizatu egin zuen diskurtso polifonikoa monologo inozoa bilakatuz. Edo Sarrionandiarena. Baina Sarrionandiaren literaturak aparte berezi bat merezi digu.

        Ideologia osotu, osotzaile, eta zalantzan ipini ezinezkoa duen idazle batek, edo ziniko bat da (Balzac), edo jenio bat (Dante, Balzac), edo literatura itotzen du (Ho Chi Minh), edo Sarrionandiaren arazoak izango ditu. Badirudi azken honek konfidantza handirik ez duela literatura sortzeko bere ideologiak izan dezakeen balioaz. Baina literatura idatzi nahi du, eta, nola literatura ideologikoa den, ideologia bat dago beti idazten dugunaren atzetik, eta badu, bai, berak ideologia bat, baina ez dago oso ziur ideologia hori egokiegia izan daitekeenik literaturaren izena mereziko lukeen ezer idazteko, eta... Hor Sarrionandiari nondik datorkion berak aipaturiko urradura legez bizi beharra zation arteko tentsioa. Eta zirkulu biziotsu horretatik irteteko bide franko egon daiteke agian, baina guk nagusi diren hiru posible aipatuko ditugu hemen: Lehenbizikoa, idazteari uztea da; bigarrena, ideologia hori piska bat ahaztu eta ahalik eta libreen idaztea (García Márquez); hirugarrena, Sarrionandiak liburu honetan aukeratu duena, hau da jainkoarekin eta deabruarekin bat batean ezkontzea.

        Garbi adierazten digu bere ideologia zein den eta zeinen alde burrukatzen, bai eta idazten duen ere. Baina literatura egiten duenean, hau da benetan literarioak izan daitezkeen pasarteetan, ez dugu ideologia horren aztarrenik ikusten, ez eta, egia esan, beste ideologiarekin ere. Pasarte horiek zuriak dira, bitxiak, errealitateari uko egin eta politasuna dei genezakeen kategorian murgiltzen direnak, itzulpenak edo itzulpenen itzulpenak, literaturaren tolesetan jolasten duten zatiak, erudizioaren jokoetan irri egiten duten komentarioak. Finean, liburuak arnasa har dezan eginiko zatitxoak, edota liburuak ez ezik, ideologiak berak ere atsedena izan dezan, honen aurka egoteko arriskurik izango ez duen literatur moeta bakarra eginaz: idazlearen pentsamendua konprometituko ez duena. Hara hor ideologiaren beldurrak —hau da, norberaren pentsamenduari ematen dion beldurrak— dakartzan ondorioak; eta hara nola Sarrionandia erortzen den postmodernitateari iratxekitzen dizkion berberetan, nahiz eta esan beharrean gauden, postmodernoek —eta Literaturak betidanik—, erabiltzen dituzten ironiaren eta humorearen alerik ere ez dugula Sarrionandiaren prosan somatzen. Koldo Mitxelenak eskeini liezaioke puntu horretaz Sarrionandiari ereduren bat, baina Mitxelenaren prosari ez diogu euskal literaturan —eta ez bakarrik euskal filologian— merezi duen garrantzizko lekua oraindik eman. Eta ez dut uste hura postmodernoa zenik.

        Zinez mintzatuz, guk ez dakigu garbi Postmodernia famatu hori zer den, eta katezismo berri hori ez zaigu gainera gehiegi interesatzen. Artean, badirudi isladaren islada edo erreflexuaren erreflexua delakoaren inguruan mugitzen direla obra postmodernoak. Historian zehar, ez da lehenbiziko aldia gauzak horrela gertatzen direla, eta ikuspuntu honetatik begiratuz gero, obra postmodernistak manierismo berri batetan sartu beharko genituzke, postmodernismoa bangoardiei dagokien manierismo bat izango litzatekeelarik eta estiloa norberak erabil dezakeen forma ahituen sintaxis berezia. Sarrionandiaren literaturaren bereizgarririk nagusiena ere estiloa da («Style, is the manner of an author, the particular manner that sets him apart from any other author» zioen Nabokovek). Eta ez da hau postmodernistekin elkartuko lukeen puntu bakarra, ze liburu honetan badago esaten ari garen guzti hau ilustratuko ligukeen pasarte bat. Bere tituloa, 1938 Maiatzak 8, eta antzerki batetan oinarrituriko filma batetan oinarritzen den literatur saio bat da. Isladaren islada, bada, eta horretaz gain irakurleari keinu bat egiten dion idazlantxo bat, ze irakurtzen doan neurrian ohartuko da hura kontatzen ari zaiona ezaguna duela, eta asmakizun baten antzo errepikatuko du idazlearekin batera, ez filmaren zuzendariaren izena bakarrik, bai eta filmaren tituloa ere: Una giornata particolare. Irakurleari asmatze honek emango dion poza izango da idazlan honen efekto eta mamirik nabariena. Minor literatura. Borgesen estiloaren kutsua duen literatura gainera, baina azken honen idazlanak idazlearen beraren pentsamendua mamitzen zuten obsesio eta arazoetan errotzen ziren.

        Ziur gaude Sarrionandiaren literatura ere aberastu egingo dela hemen aztertu ditugun kontradikzioak gainditu eta idazten dituenetan pentsamendua aske utziko duen heinean. Eta horretarako ez du zergatik ideologiaz aldatu beharrik.

        Eta bukatzeko, kritikari buruz hitz batzuk. Kritika komplizea egin behar dela esaten digu Sarrionandiak bere liburu honen beste saioan, eta bere proposamen hori indartzeko Julio Cortazar, Mario Benedetti eta Jorge Luis Borges dakarzkigu harira. Ez ditut Cortazarrek eta Benedettik gai honetaz emandako arrazoiak ezagutzen, baina garbi esan dezaket Borgesen konplizidadea ez dela Sarrionandiak eskatzen digun berbera. Gauza bat da irakurketak berez duen liburu eta irakurlearen arteko kolaborazioa, (nahiz eta, kasu honetan bezala nik Sarrionandiarenarekin eduki dudan bezain lakarra izan daitekeen), eta guztiz bestelakoa kritikak literatur nazional batekin, Sarrionandiaren aburuz, beti izango ez lukeen kolaborazioa. Horren arabera, konplizidadea ez da kritika eta honek kritikatzen duen liburuaren artean emango ere ez, kritika eta liburu horren kontestoaren artean baizik. Ez dakigu, ordea, zergatik kritika batzuk kontestu horren konplizeak izango liratekeen eta beste zenbait kritika, berriz, ez. Azken finean, eta kritika positiboak besterik ez egitea, hau da «ondo dago eta ea hurrengorako hobetzen den» formula hori ere onartzekoa ez denez gero, betiko lelora jo beharko genuke hitz hoien esanahia ulertu nahian. Eta lelo hori politikoa da, egileak erabiltzen duen delitoaren erretorika guzti horren azpitik jada sugeritzen zaigun legez. Euskal literatura delitoa omen da, eta delito hortan partaide izateak gure errealitate politiko kultural berezia, gure marginazioa, eta gure arteko elkartasuna asumitzea eskatzen omen digu, funtzionarioak esan beharrean delitoa gehituz gainera.

        Guztiok dakigu gure egoera politiko-kulturala nolakoa den, bai eta gure kulturaren marginazioa norainokoa den ere. Eta norberak izango du egoera horren aurrean egokien iruditzen zaion erantzuna prest, bai eta eritziren bat marginazio horretatik irteteko egin daitekeenaz ere. Ez da, beraz, onesgarria zenbait kritika egoera horrekin bat datozela eta besteak ez esatea, aburu horri erizpide serioz laguntzen ez bazaio, «tic» literarioz lagundu beharrean. Begira, euskal literatura delitoa izan zen, baina ez dakigu zergatik, gaur egun, frantses literatura baino delito handiagoa izan beharko lukeen, edo den. Zure liburuak gobernuaren diru laguntza du; nire kritika ere, ziuraski gobernuaren laguntza duen aldizkari batetan argitaratuko da. Gure arazoek ez dute delitoarekin ezer ikusi beharrik, hitz hori adierazpide subliminala bezala, eta literatura beste ekintza klase bestelakoekin harremanetan ipini nahian erabiltzen ez bada behinik behin. Gure arazoek euskal literaturaren pobreziari daude lotuta. Ez nuen pobrezia hitz hau erabili nahi, bidegabeko xamarra iruditzen zait eta, baina inolako aierukeriarik gabe onartu beharko dugu ez dugula beste zenbait literatura sendok duen adinako tradiziorik, ez eta literatura hoien inguruan ematen den arintasun eta zorroztasun kritikorik ere. Sortzen ari den edo sendotzeko dagoen gure tradizioa, gure inguruko literaturetatik hartu beharko dugu, eta horretan ez dugu beste edozein literaturak egin ez duen gauzarik egingo. Eta berdin egingo dugu kritikarekin ere, ez baitakigu errusiar, amerikar edo alemaniar literaturak aztertzeko onak diren metodoak, zergatik txarrak suertatuko diren euskal literaturarekin gauza bera egiteko orduan.

        Zein herritan, zein hizkuntzatan, zein literaturatan ematen den begiratu behar omen da kritika moeta bat proposatzeko orduan. Bada, herri honetan egiten delako, joan beharko dugu beste herriek guk baino lehen egin dutenaren atzetik, eta erderaz hain gustora irakurtzen dugun «Ana Karenina»-ren antzeko nobela bat euskeraz irakurtzea laket izango litzaigukeelako. Ezin ditugu bi irizpide ezberdin erabili, bata erderazko liburuentzat, eta euskerazkoentzat bestea, azken hau axolagabekerian eta expedientea betetzeko nahikerian erortzen ikusi gabe; eta konplizidadeak arrisku hori du.

        Hizkuntza honetan egiten delako baztertu beharko dugu hemen ematen den zenbait esentzialismo minoritario, ea behin betirako esentzialismo hoiek sentitzen ez dituen gehiengoa gerora begiratuko duen proiektu batetan elkartzen dugun. Ze gerora begiratuz, eta ez atzera gure artean egiten den bezala —eta hor, bestela, erderakaden poliziak, gramatoplastak eta mitoplastak— taxutu beharko dugu proiektu hori, bada inon badu, geroan du gure hizkuntzak irauteko posibilitate bakarra, eta ez pentsa nire hitzok Perogrulloren hitz inozoak direnik. Gaztelerak, adibidez, oraina sendoa du, eta berez etorriko zaio etorkizuna. Gure hizkuntzak, ordea, ez du iraungo euskaldundu behar den jende guzti horren egoera eta mundua, hau da geroa, kontutan hartzen ez badugu. Hori egin beharrean, aintzinako euskaldunen pentsamolde eta hizkera inposatu nahian gabiltza, inposatzaileek berek ere jada sentitzen ez dutena aspalditik modernoa den gizarte bati inposatu nahian.

        Eta bukatzeko, egiten eta kritikatzen dugun literatura euskal literatura delako, unibertsaltasuna eskatzen diogu beste edozein literaturari bezala. Cervantes, Racine, Dickens edo Goethe ez ziren irakurriak izan bere nazioa sendotzeko idazten zutelako —ez zuten asmo horrekin idazten—, baizik eta liburu onak idazten zituztelako. Irizpide berbera erabiliko dugu geuk ere euskal liburuekin, horixe baita liburu onak idatziak izan daitezen erabili daitekeen bakarra. Eta ongietorriak izango dira kritika akademiko eta unibertsitarioak ere, gure unibertsitate eta irakaskintzaren sendotasunaren seinale izango direlako, eta Unibertsitatea izan ezik beste instituziorik ez dagoelako hura bezain duin eta trebe literatur nazional baten «corpus»-a eraikitzeko eta aztertzeko.

        Gure konplizidadea inteligentziarekin eta sentsibilitatearekin dago. Geroaren beldurrik ez dugulako, xinplekerien ondoan hitz helduak entzun nahi ditugulako, boterea lortu nahian gizarte hau lerdotzeko erabiltzen diren inozokeriak eta astakeriak higuingarri ditugulako. Literatura maite dugulako. Eta kito.