Joseba Sarrionandia: Ni ez naiz hemengoa

Joxerra Gartzia

        Joseba Sarrionandiak izuen gordelekutik moldaturiko laugarren liburua EGUBERRI AMARAUNA / INTXAUR AZAL BATEN BARRUAN berea dela emanik.

        Ez da, IZUEN GORDELEKUETAN BARRENA bezala, poema liburu bat. Ezta NARRAZIOAK moduko ipuin bilduma ere.

        Zer da orduan liburua? Ba dakit obra bat jenero jakin eta finko bati atxikitzea ez dela oso modako gaur egun eta gurean. Baina Josebaren azken liburu honen aurkezpenetan esanikoak entzunda, ba duke horrek ere bere garrantzia.

        Ezer baino lehenago esan beharko nuke, aurkezpen horietako batetan entzundakoaz oso bestela, ez zaidala iruditzen obra itxi, lotu eta guztiz borobildu baten aurrean gaudenik. Are gutxiago iruditzen zait (eta hau ere ulertu uste izan nuen aurkezpen hartan) liburu esoteriko edo laberintikoa.

        Martutenen egin duen egonalditxoaz baliaturik egiten genion bisitaldian Josebak berak aitortzen zigunez, «txapauta» zegoela idatzi du ia liburu osoa. Hots, zigor zelda baten barruan. Zenbaitek ikusi nahi lukeen borobiltasun eta trinkotasuna lortzeko berriz, beste egoera bat beharko zukeen. Gartzelan, eta zigor zeldetan areago, halabeharrez eskuraturiko irakurgai eta paperak besterik ez ditu presoak berarekin. Irrati bat, agian, eta, ezer gutxi gehiago, oroitzapenak izan ezean.

        Egoera horretan egunkari bat idazten hasi eta ez zen noski hasiko amaraun sarea ehuntzen, kalean suelto dabilen zenbait sibaritaren gozamenerako. Egunero puska bat idatzi eta gordetzea bera ere ba da, kondizio horietan, nahiko azaina.

        Amaraun sarerik gabe, obra arin bat ehun digu Josebak, adabakiz adabaki. Izan ere, «Ehuntzea da izkiriatzearen lehen metafora». Eta jakina, ehuntzetik oihala dator: «Oihal ori da literatura, bizitzak egiten dizkigun kalteen aurkako babesa».

        Hori esango nuke beraz lehenbizi: autodefentsan eginiko liburua dela Josebaren NI EZ NAIZ HEMENGOA hau.

        Autodefentsa horrek eraginik eta arrakastarik izango badu, konplizea behar du: irakurlea, Josebak behin eta berriz errepikatzen duen bezala. «Ene ahotsak oihartzuna eskatzen du irakurlearen espazio lausotik», adibidez, 68. orrialdean.

        Idazlea den oihalgileak ez du, ordea, edozelako oihalik nahi. Autodefentsa hori, oihalgintza edo literaturgintza, era jakin eta zehatz batetan egin behar dela uste du Josebak, eta liburuan zehar kondatzen zaiguna hori da nagusiki, 106 ataltxotan barrena. Metaliteratura, hitz batez esateko, literatura baino areago.

        LITERATURA TEORIA BAT

        Begien aurrean zuen armairu trastez beteriko bat deskribatzen saiatzeko aholkua eman zion Flaubert zaharrak Guy de Maupassant gazteari, 86garren orrialdean irakurtzen dugunez. Horra hor ariketa polita idazle trebe bilakatu nahi lukeenarentzat (Guy de Sarrionandia?): «Sute bat edo zuhaitz bat deskribatzeko, su edo zuhaitz horren aurrean imini zaitez, harik eta hori beste su eta zuhaitzetatik desberdina iruditu. Halan egiten dira orijinalak. Munduan hare ale bi, esku bi edo sudur bi erabat berdinik ez dagoelako egia finkatu ondoren, izaki edo gauza bakoitza esaldi gutxi batzutan definitzen entseiatzen nintzen.» (Azpimarra, nerea da).

        Entsegu horren emaitza da obra hau, nere ustez. Ba du oraindik atal teoriko gehiago. Poesia (186 or.), imajina (140), metafora (199), eta abar nola ulertzen eta pratikatu nahi dituen argi eta garbi azaltzen digu Josebak liburuan zehar.

        Flaubert-en aholkuari jarraiki, errealitatea hatzeman nahirik dabil Joseba. Errealitate puskak, hobeto esan. Eta ba da lantegi horretarako behar-beharrezko zaien tresna pare bat: kolorea eta euskara.

        Koloreak daude alde batetik. Euskal literatura kolorgea dela diosku Josebak (Atxaga eta gutxi batzu gehiago salbu). Ba da NI EZ NAIZ HEMENGOA honetan hainbat atal koloreei eta kolore teoriari eskeinirik. Pintoreek ere beren leku zabala dute liburuan, prerrafaelistek batez ere. Eta hasiera batetan, zineari buruzko atal mordoska omen zuen Josebak azkenerako eruditoegi eritzita bazterrera utzi baditu ere.

        Baina errealitatea ez da «bere hartan» hatzematen. Herri bakoitzak errealitatea ikusteko era berezi eta diferente bat du, beste ezerk baino gehiago hizkuntzak gorde eta iraun erazten duen mundu ikuskera.

        Euskaldunok ere bai, nahiz eta erdal eragina nabarmen izan. Koloreen kasuan bertan adibidez, Josebak behin eta berriz esaten duenez. Izan ere (eta honetan Txillardegiren ildotik doa Joseba) gaur egun nagusitu zaigun kolore banaketa ez baita euskalduna. Erdaraz ari gara askotan, euskal hitzez ari bagara ere.

        Besterik nahi luke, ordea, Josebak. Uste baitu, Roland Barthes miretsiarekin batera: «hizkuntza eta kolektibitatearen ispilu sakratua» dela literatura.

        Horregatik kezka larri hori, «euskararen gainean» makina bat atal moldatzera bultzatu duena.

        ARIKETAK

        Literatur teoriari, koloreei eta euskarari buruzko atalez aparte, «huntaz eta hartaz» dihardu Josebak NI EZ NAIZ HEMENGOAn: erratak, logika, herri kantak, mitologia zaharra, musika, geozentrismoa... edozer du idazgai.

        Baina edozertaz eta denetaz idazte hori hizkuntza eta adierazpideak landu eta zorrozteko ariketa soila baino gehiago, ere ba da. Ez da Joseba zilborrari begira zilbor teoria eta zilbor kantak bakarrik lantzearen aldeko: «Euskaldun eta munduan, beraz, ez erderara, lerratu, ez isolamenduan ito. Euskaldun irauteko, alde batetik ez ditugu galdu behar erroak eta geure tradizioarekiko fideltasuna, baina beste aldetik unibertsalitatera irekirik egon behar dugu, beste tradizioetara eta beste sentsibilitateetara. Munduko jakintza geurea izan behar da, geure kreazioa ere munduarentzat izango bada». (145-6 orr.)

        Asko eta askotan, beste idazleren batek inoiz idatzirikoa du abiapuntu eta aitzakitzat. Edota filosofo edo pentsalariren baten esan eta pasadizoak. Eta horrela, bidenabar bezala, jakin ahal izango dugu zein idazle dituen gustokoen. Luzea da noski liburuan zehar aipatutakoen zerrenda. Literatoetan, gorago aipaturiko Flaubert eta Maupassant-ekin babera: Kafka, Eliot, Pessoa, Mirande, Atxaga, Maiakowski... eta beste.

        Pentsalarietan, aipatuena, Roland Barthes dugu, askoagatik ere, eta ez bakarrik baionarra izateagatik noski. Nietzsche ere aipatzen du behin baino gehiagotan, Freud, Giordano Bruno, M. Eliade, Foucault, Wittgenstein...

        BALANTZEA

        Gauzak horrela, karta guztiak agirian uzten dituela esan dezakegu (uzten dituenak behintzat agerian uzten ditu). Josebaren teoria, zaletasun, asmo, eredu eta arazoen berri zabala jasotzen du irakurleak.

        Eta halere, «Egunkari moduko hau moldatzean ezer guti kondatu dut ene bizitzaz» diosku 235garren orrialdean, azken abalean. Eta egia da hori ere: gartzelako gorabeherak oso gutxitan azaltzen dira liburuan zehar. Literaturaz ari da.

        Eta literatura bera? Inoren aitzakiaz moldaturikoak alde batera utzita, oso gutxi dira obran barrena Josebak bere kabuz sorturiko literatur piezak. Oker ez banago, eta zehazkiago esanda, hiru direla esango nuke nik: EURIA ESAN ETA EURIA ERORTZEA (191); ZIUTATEKO ENPARANTZAN (201) ; eta LABERINTOA HABITATU (206).

        Hiru atal horietan egon liteke agian liburuan esandakoen ondoren eta arabera Josebak jorratzeko asmo duen bidearen aztarna. Gainbegiratu batetan, surrealismo girokoak direla esango nuke, Kafkaren mundutik ez oso urruti, absurdoaren amets gaiztoen logikan oinarrituak.

        Baina susmoa besterik ez da hori. Dagoeneko lantzen ari den nobela berrian ikusi beharko da, nondik nora jotzen duen Josebak. Nobelan eta poema liburuan. Azken honi buruz ezer ez dakigu: guri hainbeste gustatzen zaigun IZUEN GORDELEKUETAN BARRENA obrako poemak ez dituela gaur egun gogoko, hori bakarrik. Nobelari buruz, berriz, luzea izango dela, eta trenaren inguruan egituratuko dela.

        Bien bitartean, hor ditugu NI EZ NAIZ HEMENGOA osatzen duten 106 atal miresgarri hauek, diren eta ez direnen berri demaigutenak, Josebak ohi duen fintasun, zehaztasun eta dotorezia paregabean emanak.

        Azkenik, denbora laburrean ale bikain askoak eskeini dituen PAMIELA argitaletxea aipatu eta goraipatu behar, albo-ohar txiki batekin: ea hurrengoan errata gutxiago lerratzen zaien.