Marguerite Yourcenar: Hadrianoren oroitzapenak

Itzulpena: Joxe Austin Arrieta

Nerea Azurmendi

        «Memorias de Adriano» azken belaunaldi letratuen «Don Quijote de la Mancha» zela defendatzen zuen oraindik orain literaturaren aitzakitan bapo bazkaldu berria zegoen mahaikide sutsu batek, «Querido Marco» eta «En un lugar de la Mancha» «ábrete, Sesamo» baliagarriarekin parekatuz, hiru esaldi hauek beste horrenbeste kobazulo altxordun eta ezkutu irekiko balituzte bezala. Bazkalondo eta baieztapenosteko eztabaida ebitagaitzari irteera emateko, irizpide bitxi hura ukaezinezkotzat zituen frogaz hornitu zuen: «gure gurasoek, ezkondu bezain laster, Quijote bat erosten zuten, Bibliaren ondoan jartzeko; geuk, ordea, «El nombre de la rosa» erosi ondoren «Memorias de Adriano» erosi dugu argitaletxeek Yourcenar begietatik sartu diguten bezain pronto, eta liburutegi guztietan dago, hogeigarren orrialdetik pasatu ez bagara ere».

        Ardo konfetsoreari esker, noizbehinka «literaturari» esker bazkaltzen zuten haiek lotsarik gabe aitortu zuten beren pekatua. Zenbaitsuk justu-justuan gainditua zuten hogeigarrenaren muga, hango hark osoa irakurria omen zuen, baina bere kritika liluratuak kointzidentzi gehiegi zen igandero periodiko paperean iristen zigun literatur orakulo ezagutu batetan egin zenarekin... Bataz beste, kafea iritsi zenean arrazoina eman genion enbarazurik gabe akusatzaile ausartari, eta orduan gertu zeuden oporretarako Adriano apalategitik atera eta —aurten ere...—, hondartzara eramatea erabaki zuen dudarik gabe batek baino gehiagok.

        Artean, «Memorias de Adriano» eta «Don Quijote de la Mancha» besterik ez geneukan, eta Cervantesen adoratzaile haientzat oraindik ere Adriano eta Quijote izango dira platerari begira eta erdi ahopeka egindako aitorpen haren protagonistak. Eta hara non eskaintzen diguten orain, oso epe laburrean, historia berbera euskeraz errepikatzeko aukera, «Kijote Mantxako» eta «Hadrianoren Oroitzapenak» eskuartean bait dauzkagu.

        Ez da hau, ez inondik ere, Marguerite Yourcenar-en «klasikoa»ren aipamenik egiteko unea, 1982ko apiriletik 1984ko urrira bitartean hamaika edizio eskatu dituen liburu honek —liburu garestitxoa izanik ere— diskusio askotatik libre uzten duen zerbait badu eta. Bestalde, herriko plazan gure begietako neskari urteak galdetzeko behar den atrebentzia huskeri bat izango litzateke 1951etik hona hain bide luzea egin duen «Mémoires d'Hadrien» onerako ala txarrerako zalantzan jartzeko behar denarekin konparatuz. Beste horrenbeste esan daiteke, noski, Joxe Austin Arrietak Eusko Jaurlaritzaren diru-laguntzaz egin duen itzulpen lanari buruz eta gauza bera Pedro Berrondo apaizak urte luzetan zehar borobildu duen Kijote euskaldunduaz.

        Dena dela, ezjakinon ausardiak eta sortzez kritikarako eskasak garenon «adoreak» eskaintzen du bazterrak nahasteko unerik. Eta haseran hartutako bidea bitan partituko da hemen. Beharturik eta gogo txarrez ekin nion aspalditxo Don Quijoteren gora-beheren irakurketari. Adrianoren memoriak, aldiz, gehienok bezain berandu irakurri nituen, gehienak bezala, modaren morroi. Guzti hau eta beste zenbait arrazoi direla eta, beste batentzat Kijoteari buruzko aipamena.

        Hadrien, Adriano, Hadriano, Yourcenar, Cortazar eta Arrieta. Cortazarrek eraman zuen jende asko Yourcenar-engana, eta Adrianok irabazi zuen. Asko eta asko, Arrietaren lanarenganako «morboaren» eraginez joango zaizkio Hadrianori, eta zihur, aski, enperadoreak irabaziko du; azken batean Yourcenar berak.

        Goitik beherainoko gizon bat izateagatik sasi-jainkorik gabe Kristoren zai zegoen mundu bat jainkoek beraiek bezala antolatzen jakin zuen Adrianoren atzetik urte asko egin zituen Marguerite Yourcenar-ek, beraxek «Con los ojos abiertos» izenburupean joan den neguan kaleratu zen elkarrizketa liburu batetan oroiterazten duenez. 1948an patuak aspaldian galdua zuen poltsa bat jarri omen zion eskuetan, eta enperadoreari buruzko paper batzuk izan ziren suari eman ez zizkion bakarrak, aspaldikoa bait zuen beretzat erromatarren artean grekoena izan zen agintari berezi haren bidez mundu bat eraikitzearen grina.

        Hiru urteren buruan argitaratu zioten liburua, eta, epe horretan, garai batetan hasitako ikerketei segida eman zien, ordudanik lotan zeuden txingarrak berraizatu eta liburua kalean jarri. Lanerako erabili zuen prozesua, bere naturaltasunean, lantsua izan zen, eta nahiko konplikatua, idazlea lekuko bat besterik ez baitzen bestelako tentaziorik bazuen ere. Ongi ezagutzen zuen hamabi-hamairu urtetan latina eta grekoa ikasi zituen Marguerite Yourcenar-ek Adrianoren mundua, irakurriak zituen Adrianok irakurtzen zituen liburuak —«hau bait da gizon baten burua ezagutzeko biderik egokiena»—, ordu luzeak pasatuak hogei urte besterik ez zituela Villa Adriana-ren aurrean... Argi ikusi omen zuen, eta berehala, Hadrianoren espresabidea ezin zitekeela izan egunkari barnekoi bat, ez bait ziren enperadorea eta bereak «intimitatezaleak». Kasik inpertsonala zen hitz-zerrenda organizatua omen zen bidezko formula bakarra. «Bere bizitzari begirada luze eta sakon bat botatzeko —dio egileak—, greko-erromanoentzat argitasun bide bakarra zen bitartekoa erabili behar zuen Hadrianok: hitz organizatua, diskurtsoa», «Poeta soldaduei zuzentzen zaie —argitzen du—, ez dago deiadarrik, ez eta lilurarik ere, hitz arrazointsuak bakarrik: berba».

        Hadrianok bere buruari ezarriko zion disziplina ezarri zion bere lanari Marguerite Yourcenar-ek hiru urte azeleratu haietan, eta Cortazarren maisu-eskuak gaztelerara itzuli zuen agian frantsesez baino zuzenkiago latinaren lojikotasun dotore, klasiko eta behar bada hotz samarra. Pintura oso bereziak behar omen dira marmorea margotzeko, edozein karek irrista egiten du azal hotz horretan, eta beste horrenbeste gertatzen zaio Hadrianoren paperezko eskultura honi. Ezin zaio kolore berririk eman margo agresibo eta berezirik ematen ez bazaio. Eta urteek zikintzen badute ere, marmorea garbitzeko ez da mirakulurik behar: behatzez poliki poliki ferekatu eta denboraren arrastoak erraz garbitzen omen dira. Hadrianok bere bizitza diktatu zion idazle belgiarrari, eta nire ustez, Joxe Austin Arrietak nahiko ongi entzun ditu diktaketa honen esaldiak. Cortazarrek egin zuen bezala, lan honen itzulpenari nobela barneratu ondoren ekiten dion edozein tajuzko itzultzailek bezala... (Eta tajuzkoa ez dena, ez da ausartuko). Azken batean, guztiok dakigu nork agintzen duen hemen ere bizirik zegoela agintzen zuen bezala.

        Euskarazko itzulpena irakurgaitza gertatuko zela pentsatzen zuen batek baino gehiagok liburua eskuratu aurretik. Baina egin berria daukadan inkesta labur batek dioenez bestelako ondoriorik eman du. Guztiz lekuz-kanpokoak izango lirateke itzulpen honetan edonolako pertsonalismoa, edonolako «euskaldunismoa», eta, zorionez, ez da honelakorik aurkitzen lanean. Euskararen berezko erritmoak sor dezake nolabaiteko arazorik, eta sortu ere egiten ditu, baina, orohar, hizkuntzaren handitasuna mintzairen partikularkerien gainetik gelditzen da, eta, hemen ere, Hadrianok irabazten du, kasu honetan Yourcenar-Arrieta bikotearen laguntzaz. Beti jakin izan zuen enbaxadore onak aukeratzen...