|
—Itz Lauz—
Olabideren asmoak euskal-itz berriei buruz
Urrestarazu'tar Andoni
Naiz pelota-joku izanik, naiz idi-dema edo aizkolarien geyagoka, edo bertsolarien leyaketa, ala nor goragokako zernairi buruz, mutillak izaten gera euskaldunok, alkarren aurka gogor eta bizi geron burua jartzeko.
Guzion begien aurrean gaur, kondairaren zear len, orixe bera ikusteko gure Euskalerri'an beti. Alderdikerien txit zaleak gerala dirudi; norbait euki bear edo ba-daukagu beti aurrean, beia erasoteko; ala, onenean, anai edo adiskidearekin ez joateagatik, aurrezko bidera jo egin bear, beste gogo-emanik izan gabe. Itz batez, sakerre izatean bide dugu geron izakera berezienetakoa.
Gizonaren biotzetik berez sortzen diran beste lera guziak bezela, norabide on ala txarraren zear joan dakiguke, aurka jotzeko dugun erreztasun ori. Baña ez ote da bera, baikor zurrian, biziaren zantzua? Bizirik ez duena, gogo-arazo guztietan ala bedi'tarra agertzen da beti. Eta ura, sakerre izatea, batez ere geyegizkoa bada, ezin guzi-guzia ontzat artzeko, alegia.
Bide erdira dagokigu joatea; eta ortarako ezi egin bear geron baitan sortzen zaizkigun oldar egiteko naikari guztiak. Ez dugu uste beste biderik dagoela; ezi gugan bide txarrera dijoana; azi geron burua, adiskide edo anayari ezetz esan hear baldin badiogu, den dena ez mintzeko adei-era erabil dezagun.
Euskerari buruz geron goraberak ere sakerrez kutsuturik izan ditugu maiz gure artean. Gure izakeraren baranoan ibilli bear gure izkuntza gaxo au ere. Ez zan naikoa noski, arerioen erasoaldi gogorra, gure uskeri guztiekin naspildurik ari-izan bear, tira-biraka, bilin-balan. Ez dagokigu, ala ere, berak gerorena ala guk berarena eukitzea. Orrela, sakerre jokabidea euskerak ere jasan bear, nai ta nai ez.
Ez da gaurkoa, eiki; baña azkenengo aldi auetan gero ta tinkatuago ditugu aurkako aburu berezi bi. Mendez-mende ta egun arte, euskeraren alde burutu izan diran lan guztiak azterkatuz, bi taldeetan kokatu nai dizkigute toki askotan euskeraren idaz-langille guztiak: emeretzigarren mendea amaitu arte ari izan ziranak, batean; ogeigarren ontan yardunik izan eta diardutenak, beste batean. Batzuentzat aiek izan ziran egiaz eta bearrezko euskera erabilli zutenak; beste batzuentzat auek, oraiñaldikoak ditugu yakintsu ta jatorrenak.
Ezin ditzakegu, geron aldetik, ontzat artu iritzi auek; danetara ikusten dugu guziengan, eta iñola ere ez deritzagu on eta egoki, batzuek ala besteak urruñatzea; guziekin jo bear dugu aurreruntz, asmo batean itsu geratu gabe. Euskerari, biziaren legeak dagozkio ta bizidun giuziak bezela, gora ta beberako unealdi on eta txar asko izan bear. Bera erabiltzea dugu bearrena, bakoitza bere gardiz; eta onela, ibilli ta erabilliz, aurrera eramango du bere burua euskerak.
Dana dala, ez dugu oker, 1900'garren urtea, euskeraren bizian muga bezelako bat ikustea. Bai, obeto ala gaizkiago, ordudanik oneraño, lengo urte guzietan baño askoz geiago idatzi ta irakurri da euskeraz. Sarritan esan da au eta egia dugu. Badago beste egi bat ere, ori bezain ona ez dana, aitzitik, oso txarra baño: euskera gero ta gutxiago mintzatzen dala. Ba ote da bigarren egi au lenengoaren ondorio? Oker aundi bat izango litzake, eskierki, emen baietz erantzutea. Geron ustez, ostera, orrenbeste idatzi ta irakurri ezpazan, are aundiago izango genuke, gaur, itzegite uzte ori.
Bear ainbat ezpadira ere, lengoarekin erkaturik, burrustaz sortu zaizkigula esan bear, 1900'garrenetik ona euskal-idazle ta irakurleak. Arana-Goiri'k ereindako asmoak izan dira, zalantzik gabe, idazle ta iralkurle geyen-geyen oiek euskerarengana, biotz-biotzetik eta leiaz beterik, erduteko kari; batzuek iuzenzuzen jo-ta, besteak zearka ta, apika, berak oartu gabe; eta ba-liteke ortan egotea len esan dugun zedarriaren erroa. Aurrekoak, noski, aberriaz ongi ikusten ez zutelarik, Euskelerri'arenganako maitasunez ari izan ziran; gerokoak, argi ezagutu duten sorterriarenganako kexutasunez beterik.
Beste aldetik, aurrekoek ere ez zituzten ezagutu gaurkoek ikasi dituzten izkuntzaen gaiaz gaur oso erabilliak diran ikasketa berriak. Gañera, mende ontakoek ongi azterkatu dituzte antziñakoen idazkiak; beraz, guziagatik, gaurko idazle, olerkari ta yakintsuek, lengoek baño bide ebe ta geyago dauzkate beren lumak erabiltzeko, beren idazlanak burutzeko. Ba-dugu, bai, zergatik euskeraren egunen bidean, alako muga berezi bat sortu zaigula ikusteko. Eta 1900'garrena ar dezakegu; gure muga orren urtetzat.
Idazle ta yakintsuen artean izen omengarri asko jarri genitzake emen, esandakoa egiztatzeko. Ala ere mende ontako bat bakarrik aipatuko dugu, beraren aipyarako, ain zuenn, lerro motz auek idazten baititugu: Aita Olabide, gasteiztarra.
Oraiñaldikoa dugu euskal-idazle ta yakintsu gorenetako au; euskera errotik ikasi zuena ta bere mami barneraño iritxi zana; gure mintzoera onen bizia edonork bezin ongi aztertu duena.
Argi ikasi zuen, bai, Aita Olabide'k gure Erri'aren auziari, euskera nola dagoen itsatsirik; ongi erakusten orixe bera, bere lan guziaren zear. Asieran erdalduna izanik, aurki egin zuen euskaldun bere burua; ta gogor jarri zan lanean, gure mintzoera zar au ikasten eta aztertzen. Gutxi izan edo dira, gure artean, bera bezin sakonki euskal-ikasketan sartu diranik; ez eta berak lortutako onura bezin aundirik burutzea ere.
Euskal-liburu ta lan askoren egille, Euskaltzaña izan genuen gure Euskaltzaindi'ren lenengo aldietatik. Eta naiz gure kulturazko ikas-toki goratu ortan, naiz «Eusko-Ikaskuntza»'n edo euskeraren alde sortutako edo antolaturiko bazkun, aldizkari ta egipen guzietan, bera sartu ezkero, berealaxe nabarmentzen ziran beraren lan eta iritziak. Orren ederki ta sakon ikasi baitzuen sorterriaren izkuntza!
Ez dugu jarraituko Olabide'ren euskal-lan guzia; askoz geyago zedarrituko dugu gaurko gure iruzkiña, idazlan onen idazpuruaren arauz.
Euskera ta euskal-kultura bide ziran Olabide'ren iritziz, euskaldun biziari dagozkion bearrenezko bide biak. Gure izkuntza au, mendez-mende, orren urruñatu ta bazterturik izan dala ikusirik, erdoya bezela, pipiaren antzeko, iristen ari zitzaion txirotasuna argi oartu zuen; txirotasun ori, barren eta kanpoko bide askotatik eldua, gotor atsiki zitzaiolarik, alegia. Eta bide oietako garrantzidun bateaz, itzena, iztegiarena aipatu ta oarrerazi zigun, Araba'ko gure idazleak.
Bearrezkoa; kultura orokarra, gurean, beti erderaz ikas eta irakasi izan danezkero, amaika ta amaika itz jator geratu edo zaizkigu bazterretan galdurik erderazkoek xokoratuta; eta egiazko euskal-kulturaren bidez, ots, euskal-irakaskintzaren esker, astiro ta egoki, urtez-urte eratu ahal izange zitzaketean itz berriak ere, jayo-bidean gelditurik.
Ikus dezagun, bere «Giza-Soña» liburuan. Olabide'k berak asmo ontaz azaltzen diguna. Orrela diño 1916'garren urtean egiñiko lan aundi onen itzaurrean: «Izen-pillo au argitara yaurtitzen det aizkide askoren onuz. Euzkaltzaleak atsegiñez artzen badute, beste pillo batzuek darrayokete bildu ditzakedan euzkel-itzak, yakingai bakoitzak daskanez euzkel-idazleei dakarzkiedala, ayen arloa nolarebait arintzeko, ta bearra zaigun euzkel-idaztiyasa gertutzeko. Euzkeldunik asko yakite-sail oroetan ikastunak ditugu; dakitena euzkeraz idazteko gairikan ez. Erderaz orok dakiguna ikasi ta irakatsi oi ditugu. Iñork iñoiz berri zerbait argitaldu nai badu, erderara yo, ta erderaz idatzibearrez aurkitzen da; euzkel-itzak, or andik sakabanatuak, aren deyarekiko sor ta gor datzate, idazti yakintsuetarako bidetara ez ditualako iñork ere gaurdanik ekarri. Okulluetatik eta baserrietatik, ordea, euzkeldunok gure ele eder mamitsu au ekera ekarri bear ta nai degu, yakingai guziak azaltzeko: beste edozein ele bezain adiñona bai-daiarik, Yainkoak emana degulako, bere onesknunetan eta gure azi-orrazietan erabilli dezaguntzat. Yainkoak, baña, bat, eta gure asabak, zoritxarrez, beste bat aspaldi aspalditik nai izan dute. Gure asabak euzkera txokoratu ta sukalderatu dute, ikastolarako ta eausi yakintsuetarako erdera beti erabillirik, eta Yainkoak yesandako izkera oroldiz estalita, erdoiz yanda, akatsez beteta, erabilgaitza ta elbarriz yota oñordekoei utzi digutela. Ez da, beraz, arritzeko, yakingai askotaz idatzi nairik guretartean ainbeste lagun egon-arren, ipuin eta gogo-arazotzaz izan-ezik idazti yakintsuren bat ere ezpa-du iñork egundaño atera.»
Pozik imiñiko genuke emen «Giza-Soña»'ren itzaurre osoa. Orrela ezpadagigu eta jarritakoaz gure elbururako aski dalakoan egonarren, beste lerro batzuk gañeratu nai ditugu, Ola bide'ren asmoa noraño edo noruntz abiaturik zegoela adierazteko
«Neraunek —jarraitzen du geroxeago— al dezakedan apurtxoa ornitzen giza-sointzazKo izen-pillo aunetaz asi nai det, geroenean giza-gogoari, uzkurtzari, lugintzari, kimiari, t. a., dagozkien izen-pilloak argItaltzeko asmoz. Iñork ere ez beza pillo auetan euzkel-itz guziak aurkituko dituanik uste. Beste itzik asko ortikan kukuldurik gelditu bai-dira: bildutako batzuek ere oilbearrak edo-dira.»
Orra berrogei urte baño geyago joan dirala, gure yosulagun ospetsu arek ori idatzi zuendanik; eta gogoangarri oso bere itz guziak. Gutxi bera bezin ondo, gure auziaren erroa nun dagaen ikusi drxtenak. «Euzkeldunik asko yakite-sail oroetan ikastunak ditugu; dakitena euskeraz idazteko gairikan ez. Erderaz orok dakiguna ikasi ta irakasi oi ditugu'ta.»
Itz oroigarri, bai, oietxek, euskaltzale guzientzat, bertan argi baño argiago, ongien adierazten baita, nundik datorkigun gure euskarari buvuzko zorigabekoa, eta, bide batez, nora jo bear dugun bereziki, alegin aundienak egiten, gure mintzoera onentzako osasunaren billa. Olabide'k erakutsi zigun bidea, garbiki gañera. Eta ordudanik ona igaro diran urteek eta jasan izan bear ditugun galera aundiek, nabarmenago agerrerazten dizkigute gure gasteiztarrak orren ongi ikusi ta erakutsi zizkigun gaitzen kari ta zio, eta egokienak ditugun sendagarrizko bideak. Benetan, irakasle goragarria dugu Olabide, gero ta aipagarriago agertzen zaiguna.
Ez dugu naikoa, ezin, euskera, gai bat bezela bakarrik ikasi ta irakastea; euskera, bidez erabilli bear izango dugu, beste gai guziak ikasi ta irakasteko; onela, bizia ta bizi mar dula izan dezaken. «Okulluetatik eta baserrietatik, ordea, euzkeldunok gure ele eder mamitsu au ekera —idazti yakintsuetarako bidetara— erakarri bear ta nai degu, yakingai guziak azaltzeko: beste edozein ele bezain adiñona bai-dalarik.»
«Yakintsuetarako bidetara», eskierki, Irakaskintzara, beraz, bearretsiz. Auxe, alegia, euskeraren alde jotzeko bearrezkoena zaigun norabidea. Olabide'k, ain zuzen, ongienik erakutsi ziguna. Eta arazo ontan azterkatzen ari ta berealaxe, argi ere ateman zuen euskera bide oietara joateko, bide oietan barna ibilli ahal-izateko, zer peihu ta bear zitzaion, lenen-lenengo urratsak ere emateko: yakintza-gai bakoitzerako ezinbestekoak diran itz bereziak.
Oker aundia izango litzake, itz berezi oietaz mintzatzen geranez, Olabide'k itz berriekiko zaletasun aundia zuela usteizatea. Ez, berarentzat, «euskel-itzik, or andik sakabanatuak, aren deyarekiko —yakin-gai bakoitzarekiko— sor ta gor datzate». Bere «Giza-Soña» burutzeko 6.500 itz baño geyago bildu zituen gizonaren gorputzari dagozkionak. Itz oiek diralata, ara zer diñoen esandako bere itzaurrean: «Azkue'ren iztegitik izen eta izengairik geyen-geyentsuak yetxi ditut.» «Iñork ere ez beza pillo auetan euskel-itz guziak aurkituko dituanik uste. Beste itzik asko ortikan kukuldurik gelditu bai-dira: bildutako batzuek ere oilbearrak edo-dira». Ona, apaltasunez, berak bere lana, bein-betikoa oso ez daukana; eta onela jarraitzen du: «Guzien begitara-ezkero, utsuneak eta geyegikeriak erraz ageriko dira: ta urliak zerbait iñausi, ta berendiak zerbait eratsi ta kopuratzen ba-diu, yakingai bakoitzarako laingo ornia laster izango dugu.»
Lanean abiatu zan Olabide, berandu gabe; eta lanerako zuen adore ta kemen aundia agerrerazten digu bere «GizaSoña»'ren asieran. «Bertan bildu ta moltsokatu ditut Euzkel errian or andik zirpizindu ta bakanduta dauden euzkel-itz yatorrak, giza-sointzaz yarduteko erabilgarriak. Beste pillo baten gizagogotzaz yardutekoak bereala argitalduko ditut. Eta bide ortaz, yakingai oroen zear igaroko naiz, porrokatutako ormaen arri banatuak iñondikan ere biltzen, yauregi osorik eraiki-arteraño. Eraiki diteke, ba, noski, ta eguzkitan sendo ta ederraren ederrez oargarria nabariko da, orko utsuneak emengo ala ango itzez betetzen ba-ditugu. Neraunek al dezakedan apurtxoa ornitzen giza-sointzazko izen-pillo aunetaz asi nai det, geroenean giza-gogoari, uzkurtzari, lugintzari, kimiari, t. a., dagozkien izen-pilloak argitaltzeko asmoz».
1916'garren urtean guzti au esan zigun, ordurako «Giza-Soña» buruturik zeukanean; ez ote zigun, gero, ezer egin bizi-izandako urte luzeetan? Lantzale purrukatua izanik, bayetzean egon bear, eta «giza-gogoa»'z bederik, lan oso zabal idatzita utzi duelakoan gaude. Omenaldi ederra, noski, arentzat, naiz lan ori naiz berak egiñik izan ditezken beste guziak bildu ta argitaratuko balira.
Beste yakintza-gai batzuek aipatu zituen, berai buruz beste ainbeste egiteko gerturik zegoela esaten. Zenbat ote ikutu ahal izan zituenak? Ba-liteke, naimenez, guziak buruan erabiltzea, osoraño eltzeko, ez beragan ez eta iñoizko gizon batengan ere, almenik izatea eziña bada ere. Eta aurrean egiteko lana nolako aundia zala ikustean, euskaldun eta euskaltzale gumengana zuzendu zan antsiz beterik. Azkue yakintsuaz mintzatzen, onela ziñoen: Gizon bakar batek egin dezakena Azkue'k egin du, ta ederki gero. Enparau guziok ark bildutako kopurua geitu bear degu, iñurriak bezela.»
Irudi ona —«iñurriak bezela»— gure eginbearra nola izan bear dan adierazteko; eten gabeko lanean ari bear, alegia, bakoitzak geron garaua edo garauak, guzion txindurritegira eramaten. «Iñurriak bezela», bai, lanean, guziok elbururuntz bertaruntz bideraturik; baña yakintsuki aukeratutako bideetan barna, ontan batez ere, gizon burutsuen antzera jokatzeko.
Elburu ta bideak ondo erakutsi zizkigun Olabide'k. Elburua ontzat arturik, bizi nai badugu alda-eziña baita, bideak ditugu azterkatzeko, ta guzien artean, onen eta ziurrenak autatzea guri dagokigu, oien zear eta aren atzetik jarraitzeko.
Guziok lanean ari izatea nai zuen Olabide'k, eta «guziok» auetatik ez dugu iñor alboratu bear. Guziok, Euzkadi'n jaiotakoak oro ikusi nai ditugu al-egiñetan, bearra baita gure Erri osoa ekintza alandi ortan yardutea. Alegia, euskal-kultura, Euskalerri osoarena izan bear; beraz, guziona, guziok burutzeko eta guziontzat izan dedin. Geron kultura egiazko Errikultura izan dezagun.
Eta orrelakorik izan dedin, euskeraz eratutako irakaskintza dugu biderik egoki ta ibiltzeko bear-bearrena. Gure euskalduna ben-benetako euskalduna izateko, txiki-txikitan artu bear dugu, eta lenengo itzak irakasten, abede'an asi, euskal-irakaskintzaren mail guztietan barna eramateko, egiazko euskal-yakintsu egin arte. Orduan, eta orduan bakarrik izango genuke egiazko euskaldun osoa, orain arte ezagunik izan ez dana.
Gizon batek, bakarrik, asko ikasi dezake, eta Olabide bat bezela, yakintzetan goikoeneraño eldu ere; alan eta guztiz be, ez da ori naikoa; yakintsu orri ere egurats egokia eukitzea dagokio. Zer izan zitekean Olabide bera, bere kultura aundi enskeraz eta euskal-eguratsean barna egin balu?
Orra zergatik izan bear dan, geron xedea, Erri guzia lanean sartu nai izatea. Erritarrak oro, iñurri!... Eta bidea da orrelakorik iristeko gureganatu bear duguna, ezinbestekoa dan irakas kintzarena, besterik ezpaita. Eta euskal-irakaskintza gure-gurea izan bear, geuk antolatua, geuk zuzendu, ordaindu ta burutu, ta geuk ere bere arnarietaz gozatua.
Asmo guzti auek ez edo dira, Olabide'k berak azaldutakoen jarraitzalleak baño. Orobat gure Erri'an emandako amaika urrats.
1918'garren urtean Oñte'n egin zan euskal-ikaskuntzaen batzar aundienetako bat, egun arte aundiena ta onuratsuena ezpada. Amaika euskal-yakintsu alkartu ziran txoko ikusgarri artan, Merkado Zuazola'k sorreraziko Irakastola Nagusia'ren itzal gozoan; ezin orduan, aren artean, gure Olabide ez agertzea. Euskal-kultura ta irakaskintzari buruzko lanetan, berebiziko arnari umotuak gure gasteiztarrak orduan aurkeztu zituenak.
Irakur eta ausnargarri oso ditugu, «Lexicologia y Lexicografia» izenez, batzar artan erderaz eman zituen ikaskai bi aiek. («I Congreso de Estudios Vascos — Oñate, 1918») (Bilbao'n 1919-1920'garrenean argitaratutako liburua). Ona emen liburu orren 450'garren orrialdean irakur ditezken aren itz gogoangarriak:
«Bere mamian osoa ta bere eraz bidezkoa, iztegi bat zaigu noraezeko, orrela bildutako gaiak errazki zabaldu abal-izateko, idazle ta irakaslearen lana erraza egiteko, eta mendez-mendeko sorayokeriz irauneko arloetan —orra gurea,— yakintzaren adar guzien barna edaturik, euskal-elertia irazatea ahal izateko, eta biziaren erabilkunde guzietarako gure izkuntza ibiltzen jarri diteken.»
«Euskerarenganako zaletasun utsatik asi-ta, naiz eleketan, naiz irakaskintzan, naiz izparringietan, bidez erabiltzera igaro nai izan duzutenok ongi ateman baituzute, egiazko naimen oldartsuenak ere, lenengo urratsetatik poto-egin duela, bearrezkoa izan zaizuen izarian, esan nai duzutenerako itzak aurkitzea eziña zaizuelako; gure mintzo-altxorrean dagoen guzia ezagutzen ez duzutelako, edo egiten peitzen danean, beraren utsak betetzeko euskerak dituen almenak nolakoak diran ez dakizutelako. Eta gure izkuntzaren alde ainbeste ekiñaldi bete ondoren, ona nola gauden gaur oindiño, eragozpenez beterik, irteera ikusteke, euskeraren irabaztea lortzeko dagizkigun alegin eta leyaketa guztiak alperrik galtzean; dana, barreneko izatearen korapilloa bein betiko askatzean ari ez izateagatik; eraikitzeko gure gaiak oso barreyaturik egoteak eta berak ondo ez ezagutzeak, gure ibiltzearen aurka oztopoak jartzen dizkigutelarik, oiñen pean lurra kenduaz.»
«Biztanlez gure txikitasunak eta gure elebitzak —ez mintzoera bientzako mallan berean, txarragoa danez, betetzekoa izanik— euskal-eguratsa barneraño blai egitea bearra egiten dute, dagoneko euskeraren txirotasun aundiegia geldierazteko, ta oraindik daukaguna indartsuki iraunerazteko. Blai-egite ori, alde batetik gai guzietako euskal-argitaratzeek beteko dute; eta bestetik, argitaratze orientzako irakurleak erruz gertu ditzaten euskal-ikastolak. Alegia, argitalpenek idazlerik izatea adierazten dute, eta ikastolek irakasleena. Baña gaurko ontan ez idazlerik ez eta euskal-irakaslerik, ezin orrelakoak izatea itzeen bilduma aundi bat gabe; eta oraingo barrayadura dala-ta, oso zalla izkuntzaren gaiak aien eskuetan jarri ditzaken bildumarik izan.»
Orra gure euskeraren auzi sakona, Olabide'k, berrogei urte dirala, argi ta garbi azalduta. Irakurl-eak, idazleak; ikastolak, irakurleak; irakazkintza, gai guzietako argitalpenek; euskeran bertan dagoen lan-gai ugari, eta gai guzti oiek azaltzeke, bildurik izan ditzan iztegi betegarri oso ta bidezkoa.
Nolakoa ote, «idazle ta irakaslearen lana erraza egiteko» iztegia?... Asmoai buruz egindakoa ala irakaskintzarako gaiak azaltzeko bearrak diran itz bereziena? Ba-liteke bietarako izatea Olabide'ren xedean.
Asmo ontaz, jarraitzen zuen Olabide'k geroxago; 1919' garreneko ilbeltza ta otsaillean «Euskal-Esnalea» aldizkariak argitaraturiko zenbaki bietan, «Itzetazkuna» (Lexicologia) izenezko lan eze ta mamitsuan. Bigarren zatian, otsaillean agertu zanean, zeatz geyago ematen digu, bere ustez, «euzkel-iztegia» nola eratu bear izango litzaken adierazteko; arlo oni garrantzirik aundiena ematen. Ona emen bere itzak:
«Itzetazkuna'n aitatu ziran yakingayak —(«Otsetazkuna (fonética), Ikurtzazkuna (semantike), Itzikur-edestiak (semantica histórica), Aldekako-itzikurrak (semantica geográfica)»— laster ta erraz bururaño ikerriko lirake, Euzkel-iztegi biribil ta mamitsu bat ba'geneuka. Antxe bapetan euzkelgai guziak ikusirik, ayen aotsari, ikurrari ta ereduari dagozkien arau oro igerriko genituke. Ez da ori ordea, euzkeltzaleok alako iztegiaren irrikan yartzeko ziririk eraginkorrena. Euzkeraren bizitza bera auzi aunetatik dingilizka dago».
Euskalerria euskeraz okiturik ikusi nai bide zuen Olabide'k; berarentzat ez edo zan naikoa zegoena bakarrik eustea; zabaldu nai zituen arek euskeraren zedarriak, sorterriarenekin bat egin arte. Eta onela jarraitzen du:
«Euzkel-eguratsa geroago ta aulago geratzen zaigu. Gutxi gera, ta erderaz beti yakinbide orotan aziak oro. Euzkera gotor ta mardulik bizi bear ba'da, euzkel-eguratsean murgildurik egon bear gera. Orrelako euzkel-eguratsa, berriz, sortuko dute, alde batetik euzkel-irakurgayak, eta bestetik euzkel-ikastolak, irakurgai oyentzat irakurle-samaldak aztekoak. Irakurgayak, ordea, idazlerik gabe ezin sortu; ikastolak irakaslerik gabe ezta ere. Ta oraindaño or andik sakabanatuta dauden enizkel-itzak bildu ta mordozka baño len, ez idazlerik, ez irakaslerik ezin ditugu; bearrak dituzten euzkel-itzak, oraingo barreyakeriz, eskumenean ez dituztelako, erabilli nai dituztenean.»
Euskal-itz dirala-ta, bazter eta zokoetan erdi galdurik zeuden guziak bildu gura eban, euskal-iztegi aundian, euskal-«Thesaurus» berezian egokiro metatzeko. Gura bakarrik ez, asi ere asi zuen beste euskaltzain batzuekin «Thesaurus» ori egiten; eta esan digutenez oso aurreratuta zioan guda, zoritxarrez, eldu zitzaigunean; egindakoa Euskaltzaindi'k edo dauka, eta oso lan ederra izango litzake bera burutu ta argitaratzea.
«Euzkel-itz guzi guziak —diño,— beraz, iñongo zokoetatik bildu ta gero adiñonez moltzokatu bear ditugu. Orixe da Euzkel-iztegia egitea.»
«Iztegirik asko aspalditik ditugu. Baña bear deguna, ez. Euzkeraz irakurtzeko, ta erderatik zerbait euzkeraltzeko egokiak dira Azkue'rena ta Bera-Mendizabal'ena. Euzkeraz egiteko ta euzkeraz idazteko geronez mintzatu ta idatzi nai genukena, idazti egokirik ez degu, ordea.»
«Iztegia egiterakoan, aurren-aurrena da euzkel-itz guztiak biltzea. Ta nora yo itz-eske? Toki izenak eta abizenak itz-kopuru ugari damaigukete. Idaztiak eta idaztaltxorrak itz yoritsu ere emango dizkigute. Baña, uzta sorotik bezela, itzak eta izkerak euzkaldunen aotikan yaso bear dira. Ori gaitza da, ta eziña dirudi; lagun askorena, ez iñor batena: ez da axola! Euzkeltzai-Bazkuna laster izango degu; ta Bazkun orrek arazoaren eredutzat artu ditzake, gaurdañokoan idekorik ez duten, orrelako lan aundi bi.»
«Euzkelerri osoaren zear, sarea bezela, biltzalleak edatu bear dira, euzkel-itz bat ere ez dedin or galduta gelditu. Biltzalle oroei illabete bakoitzean Euskelizai-Bazkunak bidaliko lizkie a) urrengo illabeterako salla, galde zeazka bereizturik illabete artan eskatzen dizkien itz eta izkerak; b) ingurtza edo txarteltxorta bana, biltzalleak ayetan aurkitutako itzak yarri ditzatentzat.»
«Itz-biltzea orrela egiñik, errazago izango dute iztegilleak beren arloaren beste salla, sallik gaitzen ta zakarrena, noski. Ainbeste itz nola moltzokatu, iñork nai lukena erraz aurkitze ko? Gaurdaño orrelako axolarik ez bide zan. Bilkiñak agakaren yarraikeraz ipiñi... ta kitu. Baña agakaren yarraikera ona da ta danik errazena irakurtzen diranetako itzen ikurra aurkitzeko, ta izkera batetik beste batera itzultzeko. Ez ordea, iñork bere izkeraz yarduteko ta idaztekotan. Alperrik iztegian orrek bere oldozkunarentzako itz egokia billatuko luke. Iztegiak, itz ezagun batek zer ikurtzen duan, dasayoke; ez, ordea, esan duanari zein itz dagokion.»
«Beste aurkibide berri batetik iztegian ibilli bear da. Itzak moltzokatu bear dira ikur-buruka; moltzoan berberan bildurik ikur bati ditxezkan itz guziak, bai ainbatekoak, bai aitzikoak, bai zera oso orri, bai bere zati bakoitzari dagozkienak.»
«Orrelako iztegirik ez da gaurdaño ageri; baña bidea zabaldu ta erakusten yakitun batzuek ari dira. Doitxerrian, Sander; Engalerrian, Roget; Italia'n, Zanotto. Gurenean bide berri aunetatik dabil Giza-soña'ren egillea. Aitatutako Thesaurus ta Diccionari izango dira gure Iztegia'ren aurrelari bakarrak, Euzkaltzai-Bazkuna laster artaratzen ba'da. Jainkoak argitu beza.»
Asmo bikañak Olabide'renak. Aipagarri ta berriro nabarmentzeko auxe: «Agakaren yarraikera»'z egindako iztegiak, «itz ezagun batek zer ikurtzen duan, dasayoke; ez, ordea, esan rai duanari zein itz dagokion».
Noski, azken bear oni buruz egin liteken iztegia —asmoiztegia— bearrezkoa dugu. Eta ez, asmoetatik itzetara erraz eltzeko bide egokia izango litzaken aldetik bakarrik. Gurean, onelako iztegiak beste zitu eder bat emango liguke: gauza bera baterako, izkelgietan sakabanatiurik dauden ikur bateko itzak, alkarren ondo ikusiko genituzke; idazleentzako aberastasuna gizentzen eta, bide batez, euskeraren batasuna eratzen.
Eta noraño bearra iruditzen zaion orrelakoa izatea, batez ere, euskaldunen sorayokeriak gure izkuntza, onen atzeratuta utzi duen ikusi ondoren. Bearra zaigu iraduz ibiltzea, Olabide'ren ustez; galerazko aldapa behera azkarregi baitoa gure mintzoera, eta onezkero galdutako aldia orren aiundia izanik. Argi ikusi zuen arek, bein gure auzia ondo azterkatu ezkero, orren agirian dagoena: idazterakoan aurkitzen ez ditugun ainbeste itzeen bearra. Euskera'k berak ez dauzkalako? Ez du orrelakorik uste Olabide'k. Iñoiz eskoletan landu ez dan euzkera alde guzietara barreyaturik, eta erbesteko kulturak dirala kari, amaika itz ibiltzearen kanpo geratiu zaizkigu, azkenez itota ayenatzen. Eta asmo berri askotarako egiazki peitzen diranak eratzeko, erro mamitsu ta ugari ikusten ditu arek izkuntzaren aberastasunean.
Galera ta uts guzti oiek betetzeko, benetako euskaltzaleak nai ditu Olabide'k, iñurriak legez lanegiten. Eta ez noski aukerazko yakintsu kopuru txiki baterako, Erri osoarentzat baño. «Irakasleak erruz gertu ditzaten euzkel-ikastolak» eskatzen ditu gure josulagunak.
Eta guzientzako, irakurleentzat naiz yakintsuentzat, euskal-eguratsa gizena irrikaz nai du. Bera, irakasle izan zalarik, ongi ikusi edo zuen, irakaskintzaren zear eta onen barano ta ingu ruan zabaltzen dan bizian, nola moldatzen dan ikasleen gogoa, beren bizi guzirako iraungo zaiena. Irakaskintzak, bere eguratsa sorrerazirik, ikasle ta irakasleai bere giroa ezartzen die. Nolako irakaskintza alako gizena, orra egia. Ez ote dugu, alakotz, alegin aundienak egin bear, gure euskal-irakaskintza antolatzeko, ondoriaz ben-benetako esuskaldun-gizonak izan ditzagun, Euzkadi guziko bizia euskal-bizis izan dedin? Argiagorik! Bai, noski, argi Olabide'rentzat; orrela, bere iritzia zuzen-zuzen eratu zan eta gure lanetarako norabidea ederkien erakutsi tigun.
Len ikusi dugun bezela, aiduru ibilli zan gure arabarra, oartutako uts eta bearrak betetzeko alegin zolietan. Ez iraizean aztertu dugun «Giza-Soña»'n bakarrik. Ortxe utzi zigun bere «Itun Berria», itzetan yori, esanaietan argi, azalpenetan garbi; ta oraintxe argitaratzen ari diran bere «Itun Zarra»'n berebat omen. Orrela, bere yakintasunaren ildoa sakon egiña utzi zigun gure euskeraren soloan.
Egia da; ez geuk, noski, diñogulako. Gure izkuntzak izan dituen idazle onenetakoa dan Orixe aundia, onela mintzatzen da Olabide'ri buruz:
«Olabide'ren ohorean auxe esan bear dut: yakintza-bearrean euskeraz irakurtzera erdu naizen beingo bakarra, Paul Guren'aren eskutitzak irakurtzeko berak egindako auen itzulpenera izan da; bai eladeraz bai lateraz, naiz parantzeraz naiz gazteleraz baño obeto, aren euskeraz ulertzen baititut». («Gernika» 11 zenb. 1950'ko jorrail-garagarril, 25'gn. orrialdean).
«Ni Paul Guren'aren eskutitzak irakurtzeko, len ere esan izan dutana, ez noa bestetara». («Bidalien Egiñak», Zaitegi ta Plazaola'tar Yokin — Itzaurrea. Orixe, 6'gn. orrialdean). Nun aurkitzeko itz berezi ta garrantzidunago, Olabide'ren euskal-yakintza adierazi ta goratzeko, esandakoak baño? Eta nor Orixe bezin jakitunik ortaz aburua emateko?
Goieneko maillean ari izan zitzaigun Olabide bere lan guztietan. Ona emen, auxe egiztatzeko, «Euzko-Gogoa»'n irakur ditekena (II'gn. urtea, 1951'garreneko Ilbeltza-Otsailla — I-II' garren zenbakiak); Orixe'k ere idatzita:
«Ba-dakizute zer esan zion A. Olabide'ri, Ledochowski yosulagun guzien Buru zanak?: «Esan didate akademiazko euskera erabiltzen duzula. Jarrai ezazu ortik, aldia igaro-ta, orixe ederretsiko baita, nere Polonia-errian gertatu dan bezela». Euskeraz irakurtzen dutenen artean Olabide aña? Iñor ez, nere ustez. Eta irakurtzen dute apaiz oiek, praile oiek, atzerrietan; bai Ameriketan ere.»
«Amar yakintsuek Olabide irakurtzea geiago da berreun erritarrek Kirikiño'ren Abarrak baño.»
Orixe'ren iritzi oiek ederki ta egokien erakusten digute Olabide'ren yakintasuna. Beste batzuek ere jarri genitzake, Euzkaltzaindi'ko bere lagun eta lankideek emandakoak. Ez da, baña, bearrik. Gaur gero ta geyago ezagutzen diran euskeraren langilleen artean, zalantzik gabe, Olabide dugu lendabiziko mallan agertzen zaiguna; diztiratsiu, bere adimen argiak eta bere abertzaletasun sakonak, aolkuak eskeintzen, bideak urratzen; sorterri ta euskeraren elbururuntz eskier joan gaitezen.
Eta lan kaskar ontan adierazi nai izan dugunez, euskal-irakaskintza ta onek bear dituen liburuetarako bearrak diran itz bereziak atontzen. Asieran aipatu dugun bere «Giza-Soña», ortarako itz-bilduma baño besterik ez da, bilduma aberatsa, yoria; gure irakaskintza, bear danez edatu dediñeko, txit egoki ta onuratsu izango zaiguna.
Itsu-itsuan jarraitzeko, Olabide dugun eredua. Onuak eman eta bideak erakutsi bakarrik ez; ben-benetako eredu yaukala izan zitzaigun, berak idarokitako bideetan barna ibiltzen. Nola, gañera: Zut, zaloi, euskaldun jatorra mendian gora dijoan ibilkera kementsuaz, adoretsu beti, adimena elburuaren norabidean tinko, begi zoliek bide onenak idoroten, aurreruntz oldartua, oztopoak gañeratzeko bakarrik begiratzen, bide-lagun urkoari bere laguntza guzia ematen...; mende ontako euskeraren bide zail eta nekegarrietan, aunditasunez beterik agertzen zaigu Olabide, nagusi ta garaile, gure euskeraren jokuan bere marra iraungarria egiten.
Gaurko amaika idazle dijoazkigu Olabide'ren urratsak jarraitzen, andietsi ta maite dan Irakasle'tzat arturik. Bai, «eskola» egin digu, egiz, Olabide'k euskeraren ikasketan; gai oni buruz mende ontan sortu zaigun langille ta irakasle yaukalenetakoa izanez.
Bere izen onaren alde egin genezaken omenaldi bikañena, enura gabe, berak ildokatu zigun burra bera, gure lan eta izerdiaz lantzea izango da. Euskal-irakaskintza dugu, lur oriezaz moldatzeko zai; yakin-gaiak ditugu, euskal-liburuen begira; eta auek, atontzeko noraezekoak diran euskal-itz berezien bearrean, bear gorrian...
Gure euskal-ortze zabalean, izar aratz diztikor, Olabide k erakusten digu bear aundi ori betetzeko bidea.
Paris'en 1958'garreneko dagonillean.
|
