—Itz-Lauz—

Milla ta bat gauetako ipuiak

(iarraipena)

euskaratzailea:

Azkoiti

OLLARRA, TXAKURRA TA NEKAZARIAREN EMAZTEA

Nekazariak astoaren jitea ikusirik, nai zuan jakin onen eta idiaren artean ze jazoko ote zan, ta andreakin ukulluratu zan, astoa bere lagunari galdezka ari zanean.

        Zer egin bear dek biar goizean?

        Ik eman oarra —idiak— ondoratzen zaidan edoziñi, adarkadak emango ba-nizkioken iduri egin.

        Etzegok gaizki —astoak— baña gaur goizean nagusiaren itz batzu belarriratu dizkiat; gaixorik egon ezkero, ta lanik ezin egin, obe dala eu iltzea eta igerritu baño lenago arakiñari deitzea.

        Jardun onek, astoak gura zuana, iritxi zun eta idiak bildurrez mu ikaragarri bat egin. Nekazariaren parre-algara orduan... bere andrea berriz aozabalik, zergatik alako parre-algara? baña senarrak adierazi zion isilpeko gauza zala-eta naikoa zuala parre-algaragaz...

        Ez, arrazoia jakin nai det.

        Ezin dizut esan: parrezka nago asto ta idiaren arteko mintzaketagatik: gañerakua isilpeko gauza da: azaldu-eziña. Ai nere buru gaixoa, aoratuko banu!

        Ez da ori egia: nigatik parregiten dezu: abereen alkarizketa jakinarazten ez badidazu, ziñegiten dizut, betirako zugandik igesegingo detala.

        Eta andrea etxeratu, eta gaba osoa negar ta negar zoko batean igaro zuan. Alperrekoak senarraren erreguak asmo oker ori lurperatzeko: alperrekoak bere semeen eta etxeko guzien illetak: andrea negar ta negar nekazaria, bai edo ez, larri.

        Bazeuzkan gañera nekazariak bere baserrian berrogetaamar ollo, ollar bat eta etxea zaintzeko txakur bat. Bazegon ba gizagajoa, ate ondoan eserita, bere zoritxarra dala ta, buruausten... eta ara entzun du txakurrak ollarrari egiten zion lizkarra: onen kukurrukua zalapartatsua zalako.

        Jakin bear dek gure jauna gaur oso goibel dagola. Bere emaztea tematuta zegok, alegia... aopeko bat berari azaltzeko... ta nolanai ere azaltze orrek eriotza zekarkikek eta bildur nauk bigunduko ote dan, emaztea buru gogorra dek-eta: Etxe ortan lutoa eta tristura besterik etzegoak eta ala ere, i bakarrik ari aiz kantuan, ixeka egiten, noski...

        Gure nagusiarentzat ez dek zailla estualditik ateratzea, ez mutill. Bere emazteakin giltzapetu dedilla gela baten, gorozti-makillagaz astindu dezazkiola bizkarezurrak... eta ez dik iraungo tema orretan. Ala egiten ez badu, eta edozein zoritxar bizkarreratzen bazaio... bera dek errudun... ze arraio!

        Mintzo au entzun orduko, nekazaria makilla billa jun eta berebizikoak eman dizkio emazteari... Nolako astinaldia! emaztea deadarka azkenean:

        ¡Utzi, arren, ez bai zaitut aopeko orretzaz geiago nekatuko!

        Senarrak ateak ideki ditu, emaztea zentzundu ondoren, eta etxeko guziak senarrari zorionak emanaz etorri ziran, bere emaztea zentzunean bideratu zualako.

        Nere alabatxo —mintzatu zan Visira— nekazari orren andreak ainbeste, zuk ere merezi zenduke.

        ¡Nere aita ori! —Txenardak— nere asmoa alda-eziña da ta zuk kontatutako ipuiñak ez nau besteratuko. Nik ere kontatuko nizkitzuke beste batzu, ta aueri esker nere asmoari bidea xeetuko zenioke. Baña ala ta guzti, nere otoitzari belarriak ixten badizkiotzu, ni bera, Sultanengana jungo naiz.

        Bere alabaren adore bizkorrak akitu du azkenean Visira atsekabeturik badoa Txariengana oartzera gau artan bertan Txeznarda gelaratuko diola.

        Sultanaren begitarte ederra! Visir aundiak egiñiko eskeintza eztia baizan, eta begi nini zitzaion alaba ain errezki opa baizion. Jauna, iardetxi zuan Visirak: bere gogoz eskeñi da: eriotzak ez du izutzen, ta zure emazte izatearren etzaio ezer ardura. Baña, aditu ondo, Visir ori! biar zure alaba etxeratzean aginduko dizut erailtzeko eta menegiten ez badidazu, ziñegiten dizut, zure burua moztuko detala.

        Jauna —Visirak— agindu ori burutzean nere biotza lertuko da, baña aita izanarren, odolaren deia gutxietsiko det (aizatuko det) eta zure gogoa beteko det.

        Visir aundia ba, bereala alabarengana da esanaz Sultana zai zegola: Txenardak abegi onez artu zuan berri au: aitaren naigabea ordea ezin izan zuan gozatu.

        Ema gaztea eradu zan (txukundu) Sultanengana baño len, eta etxetik atera unean Diznardari isilki belarrira zion. ¡Nere aizpa maite ori! arazo aundi batean lagundu bear didazu. Sultanen emazte izatera noa. Ez estutu ta astiro entzun. Jauregiratzean Txariari eskatuko diot, zuri lagatzeko alboko gelan gaua igarotzen, zure ondoan nere azken eguna gozatu dezadan. Nola nai, nere gogoari bidegiten badio, orduan, eguna argitu baño orduerdi bat lenago etorri zaite ni esnatzera esanaz.

        Nere aizpatxo, lo ez bazaude, konta zaizkidatzu dakizkitzun ipuiñ eder oietako bat edo: eguzki-izpiak ageri artean: Ta nik bat kontatuko dizut eta ori izango da biderik erosoena, gure erri gaixoari, suntzituko luken gaitza eragotziteko. Diznardak alegiña egingo zuala. Visir aundiak eraman du Txenarda jauregira, Sultanen gelatokira eta aldegin zun. Erregek emagazteari... arpegiko zapia alboratzeko... Onek men-egin dio... ta ara negar-malkok begiz bera.

        Zergatik negar egiten dezu? galde dio bere andregaiari. Jauna! —onek iardetsi— Aizpa bat daukat asko maite detana: gabaz, nere ondoan balegoke... azken agurra badere emateko! Pozaldi ori ukatuko didazu?

        Etziola ukatuko —Txariarek— eta Diznarda senar-emazteen gela-ondoan moldatu zuten. Egun sentia baño ordu bat lenago Diznardak bere aizpari zuzendu zizkion erabakitako itzak.

        Txenardak ordea, Sultani baimena eskatu zion ipuia kontatzeko — Baietz, arek: eta onela asi zan.

ZORGINA ta MERKATARIA

        Aintziñean, Jauna, bai omen zan merkatari bat, oso aberatsa, serbitzari, lurralde, merkatugai ta urrea ugari zuana. Noizean bein, salerosketa-arazoari ibillaldi aundiak egin bear eta... alako batean... galleta ta datil pilla sakuratu eta jun zan zaldi gañean eremutik zear.

        Arazoak zuzendu ondoren etxe-bidea artu zuan. Ibilliaz-ibilliaz, laugarren egunean, eguzki galdatan berotuta, erio utzean bidetik aldegin ta urrutitxo ageri ziran zugatzetara, kerizperatu zan. Intxaur zugatz baten ondoan ur gardenezko iturri bat billatu, jetxi ta zaldia lotu du.

        Iturri ondoan eseri, ta sakuko jateko-ondarrak atera: datilak jatean ezurrak arutz-onuntz bota, ta otordutxoa amaitondoren, arpegia, eskuak eta oñak garbitu ta, muslim ona baizan, bere otoitzak ere egin zituan.

        Bazegon ba belauniko —ta ara... Genio Zorgin'a agertu zaio, oso luze, buru zuri, espata bat eskuan eta ondoratuaz deadar egin zion: jaiki adi, ill egingo aut, ik ere nere semea il dek eta.

        Merkatariak, alako giza-tankeraz ta trumoi antzeko itzaz izututa «kikil kikil» erantzun dio. — Ah nere jaun onal Ze gaiztakeri egin det nik ain zori txardun izateko? Zure seme ori ez baidet ezagutzen, ez-eta sekula ikusi ere.

        — Ezetz? ez dituk ba datil-ezurrak bota?

        — Bai, ori bai.

        — Or ba —zorgiñak— nere semea orduntxe ire ondotik igarotzen, begian ezurrakin eman diok ta bertan zerraldo geratu dek. Ah doakabe! iri bizia ateratzera noaiak.

        — Errukitu Jauna! —merkatariak— Zure semea il badet, nere gogoz ez da izan ta barkagarri naiz.

        Zorgiñak, erantzuteke, eldu merkatariari, lurreratu ta espata jaso zun burua ebakitzeko, ez baizuen kupida gizagajo aretzaz, ez eta aren emazte ta seme gaixoetaz.

        Merkatariak ba, ikusi du Zorgina buru ebakitzera zijoala eta orru ikaragarri bategaz dio:

        — Zaude pitin bat, arren! eta itz bat ere entzun! Bizia kenduko didazun ezkero, epe bat emaidazu nere sendiari agur egin, testamentu egin, ta nere arazoak zuzendu arte ta ala Jainkoa! ziñegiten dizut, etorriko naizela zure gogoa egitera.

        — Zenbat dembora bear dek?

        Urte bat naiko det: arrezkero emen billatuko nazu, zugatz onen alboan eriotzari pa-ematen.

        — Jainkoa ekarri dek testigutzat?

        — Bai, ta zaude pakean, nik ziñeginda gero.

        Ori entzunik, Zorgiña iskutatu zan, eta merkataria... tira.. len bezin urduri ez, zaldiratu ta bere bidea jarraitu zuan. ¡Bere emazte ta semeen pozkarioa etxera zanean! gizagajoa ordea negarrez asi zan zinegiña gogoratuaz, ta bere naigabearen berri eman zien bidean gertatua azalduaz.

        Merkatariaren emazte ta semeak orruka asi ziran atsekabez, erio utzean, etxe osoan sekulako zalaparta sumiña.

        Merkatariak, zorrak ordaindu, lagunei emaitza ederrak ta beartzuei limosna egin, garun bietako serbitzariei azkatasuna eman eta urte-epea burutzen ari baizun, jun egin biar.

        ¡Nola mintza, merkatari ta etxekoen azken-agurra! berakin il nai baizuten eta bere alboan egon!

        Izketa goibel eta illun asko andoren, emazte ta seme maitearen besoetatik igesegin du eta iturri ondora lekuratu zan... eta an zegon Genioaren zai... nolako oñazetan! il zorian izaten da ba? alakotxean.

        Txenarda emen, egun-sentiak kilika baizun eta ori bestalde Sultanak batzarreratu bear, isildu zan.

        Diznardak orduan: Ipuin zoragarria!

        Aopean geratu dana politagoa da ba! —aizpak— eta egiztatuko zenduke, Sultanak egun baten bizigunea eskuratuko balit, gaur gabean etendako ipuiari jarraitzeko.

        Txariarrek, jakingose baizegon, baietz... eta jaiki ta batzarrera zan, maiburu izatera. Visir andia bitartean urduri, lorik ezin egiñik, bere alabari zetorkion zoritxarra bururatuaz.

        ¡Eta etzan izango ba neurrigabea aren atsedena! Batzarrean sartzean ez baizun Sultanen epai larria entzun!

        Urrengo egunean ba, ordu berean Diznardak aizpari itz aiek berberak belarriratu zizkion eta Sultanak urduri biziz.

        — Bai, azkendu zazu ipuia, amaiera jakin nai det-eta. Txenardak orrela jarraitu zuan.

(iarraitzeko)