|
—Itz-Lauz—
Euskal-eresi-zaharrak
Uarrain
Juan Carlos Gerra'ren oroiz eta goratzarrez.
Gure euskerak, aintziñakotan antziñakoena delarik noski lozorro azkengabean iraun zizun bere izkuntza lantzeari dagokionez.
Bertsolariak izan genitun soilki, oieski bada ere, gure izkuntza lantzeari ekin ziotenak nolabait ere, literaturak, izkuntza idatziak alegia, ezpaitzun langillerik yarrugi gure baratza ioria jorratzeko azken mende auetaraiño. Auzoko romanzeak, latin izkuntzatik sortutako erri mintzaira berri-berriak beren literatura lantzeari gogoz ekin zioten, Prantzi aldekoak oc-mintzairari egoaldean eta oil-mintzairari iparraldean, Iberia'ko peninsulan portugaldar eta gaztelar mintzairari eta bien artean, Catalunya-Provenza'ko lurraldetan beste izkuntza bereizi bati. Auzo-erriok beren izkuntz sasiak lantzen zituzten artean, euskaldunak beren izkuntz paregabea arbuiatuz, auzora begira ziarduten (1).
Euskaldun agintarien zabarkeria euskeraganako, xehetasun onetxek aditzera ematen digu argiro. Erdi-Garaian latiña erabilli oi zen erreiñutako izkuntza ofiziala bezela. Orra ba: VII'gn. Santxo Indartsuak, latiña bazterretziz; Gaztela'ko Alfontso jakintsuak baiño irurogeitmar bat urte lenago autu zun gaztelera Naparroa'ko izkuntz ofiziala bezala (2). Auxen izan da noski baiño noskiago Euskalerri'ko agintari guzien pekaturik gaiztoena (3).
Gure lan asmoaren jarraiki jo dezagun euskal-kanta-zaharretara, auetxek izan baiditugu belaunez-belaun gureganaturik euskal-literaturaren aintzindariak. Lan ontan azterturen ditugun eresirik asko lenengo euskal-liburuen geroztikoak dira, baiñan euretan ageri da Euskal-erriak bere kanta zaharren bitartez darion bizitza, guna eta antziñatasunaren diztira paregabea.
Gure aurrekoek «eresiak» itz ederra erabilli oi zuten beren bertso kantatuak adierazteko. Itz au euskal jatorrikoa ote dugu? Grezitarrek «elegos» (negar-zotinka) itzatik «elegeía» sortu zuten eta erromarrek emendik «elegia». Itz au «negar-zotinka»tik sortua izanarren, erromatar eta grezitarrek olerki samiñak eta alegerak idazten zituzten izen onen babesean. Gaiak, beraz, etzien iñolako mugakizunik ezartzen. Bai ordea neurriak, literatura klasikotan beti ere hexametro eta pentametrotan idazten baizituzten beren eresiak.
Euskal-ele-ederraz ari geralarik, antziñako euskaldunek, «eresi» itza erderazko «endecha» edo samin-kanta adierazteko erabilli oi zuten geienbat. Beraz, itzaren jatorri esanari dagokionez erromatar eta grezitarrek baiño zuhurrago erabilli zuten itz au.
Antziñako eresirik geienak galdu ba'zaizkigu ere, euskaldunen bertsotako zaletasunari eta tradiziño maitasunari eskerrak, sail eder bat betiko eriotzatik salbatu zaigu eta auetako geientxuenak Juan Carlos Gerra Arrasatear euskaltzale zintzoak liburu batean agertu zizkigun bakoitzari illuragarrizko komentariak egiñaz.
Idaz-lan ontarakoxe; Juan Carlos Gerra'ren sailletik ernegarrienak aukera ditugu eta bilduma bereizi ontatik, eresi luzeak diranean, zati batzuk besterik eztitugu agertuko, oro azter tzen asiko ba'giña gure lanak luzeegi joko baitzun. Alabaiña, gure eresi zaharren iduripen bat egiteko zati bereziok aski izanen ditugula derizkiot.
Gerra Ja'ri jarraiki, iru sail aunditan bereiz ditzakegu eresirik ederrenak
1) Jauntxo arteko guduai dagozkienak, batez ere Oñaz-Ganboatarrenak.
2'gn.) Illeta-kantak, au da, ilberriaren aurrean aiderik urreenak kanta oi zituzten bertso unkigarriak.
3'gn.) Orotariko gertakizun laburrai dagozkienak.
Iru sail auen aintzindari, kanta zaharren sarrera antzo, «Perutxo'ren eresia» deritzanaren iruzkin edatu bat eginen dugu, merezi baitu, kantu onek orain arte izan ditun komentalariak emaniko iritzeak jasotzea eta gaurko belaunaldiari jakiñeraztea. Lan ontan agertzen ditugun eresirik zaharrenak XV'gn. mendekoak ditugu eta berrienak XVIII'garrenekoak, baiñan orok. «Perutxo'ren eresia» izan ezik, lenengo euskal-liburuaren ondotik inprentarattu zituzten. Asi gaitezen beraz, aintzindaritzat begiz jotako eresiarekin.
Perutxo'ren eresia.— Lekuona'tar Imanol apaiz jakintsuaren esanari gagozkiola, lenengo euskal-textoa, «Tercera Comedia de Celestina» ko «El Cantar de Perucho» deritzan ahapaldia izan zen, 1.536'gn. urtean argitaratua (4). Onen ondoren, 1.542'an Pantagruel liburu ospetsuan «Jona andie» deritzan euskal-textoa agertu zen eta 1.545'gn. urtean euskeraz idatzitako lenengo liburua, Linguae Vasconum Primitiae (5). Julio Urkijo jaunak ere lenengo euskal-textoa «El Cantar de Perucho» dela diño (6). Alabaiña, Barriobero y Herran jaunak diñonez (7'), Pantagruel'en lenengo liburua 1.532'ren azkenetan edo 1.533'en asieran argitaratu zen Lyon'en eta urte berean bigarren ediziño bat ere egin zen uri bertan.
«Jona andie» euskal-textoa lenengo liburuan ageri zaigu beraz, Barriobero'k diñoari jarraituz Pantagruel'ekoa izan zen aurreneko euskal-textoa eta Lekuona ta Urkixo'ri jarraituz, berriz, El Cantar de Perucho. Dena-dela, urtetan oso alde gutxi dago eta berdin xamar deritzait naiz bata naiz bestea lenengotzat jotzea.
Fernando de Rojas'en «La Celestina»k antzarpen edo imitaziñorik asko izan zitun. Oetako bat Toledo'ko Gaspar Gomez'ek idatzi zun «La Tercera Celestina». Trajikomedi ontan —aul eta ganoragabea irizlariak diñotenez—, idoro zun Menendez y Pelayo'k Perutxo'ren eresia eta euskalariai dei egin zien beronen azterpen bat egin zezaten.
Nik dakitanez, iru euskalari izan ditugu El Cantar de Perutxo'ren komentalariak: Julio Urkixo, Imanol Lekuona eta Juan Carlos Gerra. Iru euskalariok saiatu ziran Gaspar Gomez'ek aldrebes-xamar idatzitako eresian tartekatzen ziran korapillo ta maratillak askatzen. Nik, iruren azalpenak irakurri ondoren, bakoitzari berea aitortzen diot eta irurok oiñarritzat artuta eta ezer berririk asmatzeke, neri egokiena deritzaten tankeran ezarriko dut emen. Ona, beraz:
Lelo lirelo zarai leroba,
yaz zoegia (8) nintzan,
aurten erua.
Ai! joat gabiraia
astor(e) usua (9),
lelo lirelo zarai leroba.
Ai! joat gabiraia Astobitza'ra,
esok amorari
gaxo natzala,
penaz nazala, datorkedala!
Lelo lirelo zarai leroba.
Maite-kanta onek ezagun du Bizkai'ko euskerean dana. «Yaz» darabil soilki, «igaz» en ordez, oraiñaldiko Bidaso'z bestekoen eran. Txukunduta gero, ahapaldi osoa guztiz ulerterreza da. Auzigai bakarra «astor usua»n dago. Jatorrizkoan olaxen ageri da, baiñan Urkixo jaunak, esanairik ezin arkiturik
«atoi usua» izan bide zela baietsi zigun. Lekuona'k diñonez ordea, «astore usua» esan nai du, raudo o inquieto azor. Nire ustez, azalpen ontan Gerra ziaro saiesten zaigu (3).
Jo dezagun orain lenengo saillera eta aukera ditzagun iru eresi zoragarriok: Aramaio'ko eresia, Arrasate-Olaso'ko eresiak eta Bereterretxe'n kantoria.
Aramaio'ko eresia.— Gomiz-Gonzalez, Butron eta Muxika'ko jaunak eta Oñaztarren buru lehenak, 1.443'gn. urtean, bere aideai ots egin ondoren, ganboatarren aurka jo zun eta auek Bizkai'ko zenbait erritan zituzten jauregi ta gazteluak erre ta kixkali zitun.
Ganboarrek etzuten luzetsi bere etsaien erasoari apentza artzeke. Peru Abendaño, Lekutio (Legutiano)'ko jaunak eta Ganboatarren buru nagusiak bildu zun bere jendea, Gomiz Gonzalez'ek Abadiño'n eta Otsandio'n zitun jauregiak erre eta Aramaio'ra jo zun. Uri ontan, ogei bat etxe eta Mendiola'ko torrea erre zitun. Mendiola'ko Jauna, zorionez, bere jauregitik kanpo zen eta ibarreko gazteak armetara deiturik, Abendaño'ri eraso zion. Onek, igesiari eman eta erretiran bost gizon galdu zitun, euren artean, eresiak Gaxto Apala ez-izenaz aipatzen digun bat. Abendaño'k, Arratondo'ko bide malkorretik edo «eltze» tik, eresiak diñonez, doi-doi itzul egin zun eta itzultze oni dagokio guri eldu zaigun ahapaldia:
Izarraga'tik gora, eltzian (9) joxala
Jaun Peru Abendaño'ko zesala (10):
«Oñetako lur au jabilt ikara
gorputzeko lau aragiok bezala (11).
Oi! aldi oneri al-ba' negi enpara (12)!
Berriz enendorke Aramaio kontrara.
Mendiola, il deustak Gaxto Apala,
bere laguntzat beste asko ditubala».
Oies xamarra izanarren, ba-dizu ahapaldi onek aintziñar usaiña, gertakizun azalpenan zain eta giar eta etorrian jatortasuna. Lenengo bi lerroak dituzu soilki euskal-joskeraren aurkako. «Joxala»k alperrikako du -la alkarkiña. Ots-kidetasuna eskaturik ezarria dago, baiñan gaiñerakoan onela bear luke: «Izarraga (13) tik gora, eltzian joian (joxan edo zijoan) Jaun Peru Abendaño'ko, zesala:». Gaiñerakoan, zoragarriro agertzen digu aurrena, Abendaño'ren larria eta barren irakiña alkar josirik eta geroxe, bere arerioak erasoaren garbaia, ez ordea oker egiaren damuz, Erdi-Aroko gizon liskartiak nekez aitortzen baitzuten benetako damurik (apentza baitzuten bere eginkizunen elburu) bere asmoak oker aterearen damuz eta bere lagunik onenak an galdu zitulako baizik.
Arrasate ta Olaso'ko eresiak.— Ona, Arrasate'ko eresiaren kantagaia: 1.443'gn. urtean, Butron'go, Gomiz-Gonzalez'ek Juanikote bere semea ezkondu zun Mariana Urdaibai'ekin eta bere alabarekin ezkondu itza eman (ezkontzeko umoturik ezpaitzen artean) Martin Ruiz Ganboarrari. Butron'ek eta Ganboa'k, Baraxuen'go jauregian zin egin zuten gudako gora-beretan alkarri laguntzea eta saldukeririk ez egitea.
1.445'gn. urtean, Peru Urtiz Garaitarrak, bere seme Joan Latz'ek, Arexola anaiak eta Gomiz-Gonzalez'en taldeko beste batzuk, beren buruzagiari saldukeri, egiñaz, Peru Abendaño'ri saldu zioten Aramaio'ko ibarra eta Baraxuen'go gaztelua eskuratu.
Gomiz-Gonzalez'ek saldukeri onen berri jakin zunean, Estibalitz-Mendiola bere adiskide leiala igorri zun etoi edo traidorien aurka. Arrasate'n bere etsaien kontra borrokatzen ari zela ordea, gezi batek zauritu zun eta bertatik il zen.
Sumindu zen Gomiz-Gonzalez albiste beltz au ekarri ziotenean, bildu zitun bere menpeko gudariak eta Aramaio'ko gaztelua esitu zun. Artean, Abendaño eldu zen eta itzul eragin zion.
1.448'gn. urtean Arrasate bi alderditan zatiturik zegon Bañeztarrak eta Gurayatarrak. Urte ontan alkarren kontra ekin zioten eta Gurayatarrak Gomiz-Gonzalez'i bere laguntasuna eskatu. Bai onek ere eman, Aramaio'z ber-jabetzeko irrikitzen baitzegon eta bere gogoa asetzeko txit une egokia iritzirik, bildu zitun bosteun gizon Gurayatarren lagun joateko; Juanikote bere semea eta Presebal bere illoba tartean zitula, Arrasate'n sartu zen San Bernabe egunez. Ganboatarrak 1.500 gizonekin eraso zioten. Bi egun geroago Ganboatar geiago bildu ziran eta beren indar guziz amar egunetan erasoarren, etzuten menderatu Butron'go jauna. Etsipena emanda, Ganboarrak erriari su eman zioten.
Lau saietsetatik suaz inguratuta, uritik atera nai izan zun eta aita, semea ta illoba bata bestearen ondoren Ganboatarren eskutan illotzik jausi ziren. Sarraski au Madalena'ko ermitatik urbil gertatu zen, orain, laburtuz, Maala esaten dioten lekuan. Ganboarrak eta Oñaztarrak kantatu zuten, bakoitzak bere gixa, gudaldi au. Ona emen, Ganboarrak kanta oi zutenaren lehen ahapaldia:
Gomiz'ek asko lagunik
Zabal-Arabarrik (13),
Giputz ondo ederrik,
Bizkaitar urduri gogorrik,
ez diazo (15) bakarrik,
ze an daz (15) Presebal'ik
Juanikote'gaz lagundurik,
txibuluen (16) ospe bagerik,
ez urrun Maalaguen'ik!'.
Ahapaldi au, Aramaio'koaren aldean, margula, oiesa ta apainduri urrikoa dugu. Bestalde, ik atzizki muga-urragarriak bertsuotan agertzen digun zabaltasunak txunditurik uzten gaitu. Erriak, garai artan, ain edatsu erabiltzen ote zun? Ez nuke esango. Ba-dirudi, bestalde, bersolariak, irudimen urrikoa izanik, oskideen bearrez, sasi-bertso bat tajutu zula. Gramatika legez eta erriaren erabilkizunez, seigarren eta bederatzigarren bertsoan ez daiteke zillegi, ez orain ta ez orduan ere nire ustez. Gaiñera, bertso guzitan atzizki berberaz baliatzea oskidetasuna sortzeko etorri txiroaren señale da eta bertsolaritza jatorrean onartu ezin ditekena. Bederatzigarren bertsoko -ik ba'liteke, alabaiña, tik'en aldakuntza izatea.
Lenago esan dugunez, Arrasate'ko gudaldi aurretik, Oñatz-Ganboarrak pake antxean zirautelarik, Gomiz-Gonzalez'ek bere alabarekin ezkontzeko itza eman zion Martin Ruiz zeritzaion Olaso'ko Jaunari.
Olaso'ko Jauna ordea, Arrasate'ko sarraskian Oñaztarrakin ibilli zen (18) eta onetxegatik Gomiz-Gonzalez'en alargunak galerazi nai izan zun ezkontz au. Alabak ordea, gogor ekiten zion Olasotarrarekin ezkondu naiean, eta auzi au dala-ta, sortu zen alabaren ezpaiñetan ahapaldi polit au:
Berba orren berba gazia (19)
berba orri nai ez dakiola balia (20)
dardoak eginarren bere aldia,
Olaso da ene egoteko aulkia.
Eta ipuitan bezala, asarre oztopo guziak laututa, zorioneko eskontza egin zuten 1.450'ko ilbeltzaren emezortzian. Maitasunak, benetakoa danean ez omen du mugarik eta oztoporik ezagutzen eta erdi-aroko gizonen gorroto-suak itzaltzeko benetakoa izan bear.
Oñatz-Ganboatarrai dagozkienak geiago ere ba-dira, batez ere Sandailli'ren eresi ospatsua, baiñan, azaletik diardugun ezkero, Oñatz-Ganboarren liskarrak alde batera utzirik, Zubero'ra joko dugu, ango jauntxokerien odolak ezeturik sortu baizitzaigun euskal-eresitan ederrenik ederrena, nire ustez beñepein.
Bereteretxe'n khantoria deritza. Joan den eunkian inprentan jaso zuten arte aboz-abo eldu zaigu belaunaldi batetik bestera. Bertan aipatzen digun zaldun baten eriotzagatik, Bereterretxe alegia, 1.450'gn. urteko aurrekotzat jo dezakegu. Sarkaldeko Euskalerria'n Oñatz-Ganbotarren izurritea eda zen bezalaxe, sortaldean Agramont eta Beaumont izeneko taldeak zebiltzan Euskalerri'ko pakea eta nortasuna nondik ondatuko. Bereterretxe Agramontarra zen eta aldi artan Agramontar eta Lukuze'tarrak (Zuberoa'ko Beaumont-xemeak) sekulako sarraskiak egiten ari ziren Bidaso'z andiko euskal-lurretan euren arteko gorroto ta makurkeriak elburu nagusitzat arturik.
Aspaldi aietan, Leirin'go lenengo kondea zen Maule'ko gazteluko gobernadore eta Jaurgain jaunak diñonaz, bere aginduz il zuten Bereterretxe 1.434 eta 1.449 urte bitartean, eresiak diñogunez, saldukeriz. Orok dakigunez, ondorenak bere saltzalle odola jaso zun, beronen ezpalekoak erten baitziran seme-billobak, azken au, Leirin'go irugarren kondea izan baitzen Naparroa'ko Jaurerria gaztelarrai saldu ziena. Eresi au etzaigu noski osorik iritxi, utsuneak nabaitzen baitira ixtori-ariaren urragarri. Gureganatu zaizkigun amabost ahapalditatik, zazpi aukera ditugu, ipui ariari atxikienak irakurlearen jakingarri. Ba-dugu beroietan nun goza eta nun ausnar.
Haltzak ez du bihotzik
ez gaztanbera ezurrik.
Enian uste erraiten ziela aitunen semek gezurrik.
Bereterretxe'k oheti
neskatuari eztiki:
«Abil eta so egin ezan gizonik denentz ageri».
Neskatuak berhala,
ikhusi zian bezala,
Hirur dozena ba-zabiltzala bortha batetik bestera.
Bereterretxe' leihoti
Jaun Kuntia'ri goraintzi,
Ehun behi ba-zereitzola beren zezena ondoti.
Jaun Kuntia'k berhala
traidore batek bezala:
«Bereterretx, aigu borthala (1), utzuliren hiz berhala».
Mari Santz'en lasterra
Jaun Kuntia'ren borthala!
«Ai, ei eta, jauna, nun duzie ene seme galanta?»
«Hik ba'hiena semerik
Bereterretxe'z besterik?
Ezpeldoi altian dun hilik. Abil, eraikan bizirik.»
Ahapaldi guzitan bi lenengo bertsoak zazpi ta zortzi silabakoak dira eta irugarrena amazazpikoa edo emezortzikoa. Bertsuok, ernegarriak ez-ezik, zirraragarriak dira eta sarritan unkigarriak. Ama baten larria bere semea galetsi dularik eta jaun kuntiaren kinismu dollorra amaren biotz zaurtuari iseka egiñaz, goi-arnas aberatsenaz edetsita dagoz. Ba-dugu, bai, euskal-eresi zaharretan mintzo-gun eder ta baliosa. Xurga dezagun beroien jario gozotik, kanta zabar auetan baitugu iraulirik, eundaka ta millaka urtetan mamitutako euskaldun erriaren sena, mintzaira eder, zauli eta giartsu biurtuta.
Goazemazute orain Illeta-kantetara eta azter ditzagun iru eresiok, aukerakoenak ene ustean: Martin Bañez Artazubiagarraren eresia, Andre Milia Lastur'koaren eresia eta Alostorrea'ko eresia.
Martin Bañez Artazubiagarraren eresia.— Urteak arin labaindu ziran Arrasate'ko sarraskiaren ondoren, baiñan, Juan Alonso zeritzan Gomiz'en seme ta ondorengoak beti gogoan zeukan bere aitaren eriotza eta aurreneko abagunean apentza artzeko asmotan ziarduen. Bere gogoeta bete nairik, Baraxuen'go gazteluaz jabetu zen eta onekin Aramaio'ko ibar guztiaz.
Len esan dugunez, Arrasate'ko sute aintzinean, erri ontakoak bi taldetan bereizirik zegozen, Bañeztarrak eta Gurayarrak. Auek, Gomiz Gonzalez'en laguntza eskatu zuten eta Bañeztarrak Ganboatarrena. Urteak igarota, Juan Alonso'k bere aitaren eriotza apendu bearrez, Martin Bañez Artazubiagatarra begiz jo zun eta 1.464'ko maiatz-arratsalde batez, Martin, Ibarreta'tik Arrasate'ra zijoala, Juan Alonso bidera erten zitzaion bost Oñaztarrakin eta kupida gabe erail zituzten Martin eta oni lagunduz zetorren adiskide bat, izenez Joan Ibañez Barruti'ko.
Martin Bañez, Otzaeta'ko Santxa Otxoa'rekin ezkonduta zegon eta onek, bere senarraren erailleenganako gorrotoz biotza puztuta, il-eresi au kantatu zun, senarraren gorputz aurrean noski:
Oñetako lur au jabilt ikara
lau aragiok berau bezala,
Martin Bañez Ibarreta'n il dala...
artuko dot esku baten gezia,
bestean zuzi irazekia (21),
erreko dot Aramaio guztia.
Gorrotoa, dollorkeria, azpikeria, apentza eta odol-egarria gizadiaren jaun da jabe ziran eunki aberetsu aietan, gizonezkotan ez-ezik, emekumeen biotz xamurretan ere billatzen zuten noizpeinka griña auek kabi ta egoitza, bertso auetan ikus daitekenez lauso ta lañorik gabe.
Andre Milia Lastur'koaren eresia.— Antziñako eresi ernegarritan, auxen dugu aipatuenetarik. Ona itz bitan eresi onen mataxa: Andre Milia Lastur'koa gazterik il zen erditze gaizto baten ondoren eta ziotenez, bere alargun Paru Garzia Orotarrak, Marina Arratzola'rekin ezkondu gogoa agertu omen zun, lendanik ere arentzaz zaletuta omen zegon-da. Andre Milia, bere ezkonaldian Arrasate'n bizi zen eta onen aizpa batek ilberria jakin zunean, Milia'nera eldurik, illotz aintzinean onela ekin zion kantari, erditze samiñaren ondoren, gozagarri bearrez, eriotzan idoro zula aditzera emanaz:
Zer ote da andre erdia(r)en zauria?
sagar errea eta ardao gorria.
Alabaya, kontrario da Milia
azpian lur otza, gañean arria!
Koblariak, etsai eta saldukeri beltzaren mende dakus bere aizparen illotza eta senarraren etxetik gurasoenera joateko biotz-deia egiten dio:
Lastur'era bear dozu Milia,
Aita-jaunak eresten dau elia (22),
Ama-andreak apainketan obia,
Ara bear dozu, Andre Milia!
Ondoren, Peru Garzia salatzen du bere andreaganako saldukeriz eta Santxa Ortik deritzan Peru'ren arrebak, anaia aldezten du bere ezkon aizparen erasoetatik. Azkenean Milia'ren aizpak Arrasate'ko uriaren aurka kantatzen du saminki, uri onek, Gipuzkoa'ko iru andre aundikientzat izan zun abegi txarragatik, alegia.
Mondragoe'ri artu deutsat gorroto,
giputz andrak artu ditu gaztoto (23)
Iturriotz kalean andra Maria Balda'ko,
Arte-kalean andra Otxanda Gabiola'ko,
Erribalean andra Milia Lastur'ko.
Juan Carlos Guerra'k diñonez (24), il eresi au XV'gn. eunkiko lenen erdi aldekoa dugu, 1.429'an il baitzen andre Otxanda Gabiola'ko, arestian aipatu dugun Martin Bañez Artazubiaga zorigabearen ama.
(iarraitzeko)
(1) Gaztelar erromanzearen landuketan Berzeo'tar Gonzalo euskaldun erriojatarra nabarmendu zitzaigun. Berzeo deritzan errian jaio zen 1.180'gn. urtean. San Millan de la Cogolla'n egin zitun ikastekak eta beneditar praille izan zen. Eriotz urtea, 1.246 gna. Fausto Arotzena Jaunak diñonez euskaldun jatorra zen Berzeo. Bere liburutan euskal-itzak sakabanaturik utzi zizkigun, euren artean kirol, «fiesta» adierazteko eta bere liburu batean diardun pertsona izuti bat «Don Bildur» izenez bataiatu zun. Aldi artan Errioja garai guzia euskalduna bide zen.
(2) «Historia Vasca», P. Bernardino de Estella, 102'gn. or-ald. ta «Nabarra en su vida historica» (Geografia del Pais Vasco Navarro edizifioan, 428'gn. or-ald.), Arturo Campion.
(3) Campion'ek, gure arbasoen zurigarri, euskerarekiko zuten erruaz egi biribillok botatzen dizkigu: «La conviccion de que la lengua es el elemento mas importante de cuantos medios de diferenciacion, continuidad y cohesion nacionales existen, es una idea sumamente moderna; hasta fines del siglo XVIII los gobiernos no se cuidaron de vigilar o destruir, segun los casos, el habla popular; solo durante el siglo XIX adquirió el idioma el valor de un simbolo nacionalitario; hasta entonces las lenguas se transmitian inconscientemente de generación en generación, conservándose o perdiéndose según vicisitudes históricas, largas de enumerar. Este fue el destino del euskara, sometido enteramente a las leyes generales de la conservación y desaparición (debilitamiento de la conciencia étnica, utilidad en el uso del lenguaje extraño, superfetacion de una lengua administrativa que ejerce por sí todas las manifestaciones escritas y orales de la vida pública etc.). Las Cortes de Nabarra y las Juntas Generales de otros Estados baskos se cuidaron a veces de extender el castellano, jamas de conservar el baskuenze. Asi te veo postrada en la ceniza, maravillosa Cenicienta de nuestra raza y al terminar mi carrera, repito la invectiva shakespiriana que pronuncio al comenzarla: «Oh basko, eres semejante al indio vil que arroja lejos de si una perla mas preciosa que toda su tribu!» (Ikus, «Nabarra en su vida historica», 1.79'gn. or. ald. 1929'ko ediziñoa.
(4) Espasa-Calpe'k, 1.559 gn. urtean ipintzen du.
(5) Viejos textos, «El Cantar de Perucho», R.I.E.V., 1.925.
(6) «La Tercera Celestina y el Canto de Lelo, R.I.E.V., 1.910.
(7) «Gargantua y Pantagruel», traducidas y recompuestas de las ediciones reputadas como más auténticas y escrupulosas, anotadas y comentadas por E. Barriobero y Herran. M. Aguilar, Editor, Madrid, 1.923.
(8) Zuhurregia, demasiado prudente, sensato.
(9) Raudo azor, Lekuona'ren irizpidez, «ator usua» Urkixo'renez.
(10) Los Cantares antiguos del Euskera, Cantar de Perutxo, 125'gn. or-ald.
(11) Eltze, terreno agreste, bravio.
(12) Esaten zula.
(13) Textoan, «aragiok» ipiñi bearrean «aginok» jartzen du. Alabaiña, bertsu bikote au (oñetako'tik bezala'ra), Gerrak diñonez, esakera zuten aldi artan eta geroago ikusi dezakegunez, Martin Bañez de Artazubiaga'ren illeta-kantan «aragiok» ageri zaigu eta zalantzik gabe obeto dago, «lau aragiok» esatean, gorputzaren lau saietsak edo gorputz osoa osan nai baitu.
(14) Oi, si pudiera preservarme de este (mal) rato!.
(15) Zabaleko Arabarrak, noski, alaveses de la Llanada.
(16) Dagoz?
(17) Da edo dira?,-z, askargille baita.
(18) Pífano.
(19) Maala-guren, confin de Magdalena?
(20) Olaso'ko jaunak Arrasate'gudaldian zintzo jokatu zun bere aitagiarreba-gaiarekin, sutetik eta etsaiartetik salbu ateratzeko aukera eman baitzion. Alabaiña, esaten zitzaion lekutik iges egiteko mezua okerrezko eskutan erori zen eta kanpokoak opa zioten ater-aldi au aprobetxatuz, Untzueta delako bat, mezua iaso zuna, alegia, salbatu zen. (Ikusi Juan Carlos Guerra'ren «Los Cantares antiguos del Euskera», 14-15'gn. or-aldeak.
(21) Samiña, esan nai du.
(22) Ez dakiola balia nai edo ez dezaiola balia nai, «nai»ek aditzjoko eragingarria eskatzen baitu. Gerrak, nai'en ordez naz ipintzen du. Ala baiña, Olaso ta Martin Bañez'en esku-idatzitan z'ak isatsdunak egiten ditu, y'ren berdiñak, esate baterako. Onetxegatik, nire ustez, nai, grezitarren «y»rekin idatzita da, esanaiari askoz obeto, baidagokio.
(23) Gerra'k, iratz-egurra ipintzen du. Alabaiña, esku-idazkia ongi aztertuz eta bertsoaren oskidetasunari jarraituz, irazekia, «encendida», bear dula deritzait, zuzi «antorcha» baita.
(24) Ordeña el ganado?
(25) Gaiztoki.
(26) «Los Cantares antiguos del Euskera», 42'gn. or-ald.
(26) «Los Cantares antiguos del Euskera», 53'gn. or-ald.
| 
