|
—Itz Lauz—
Gure olerkariak
Leizaola'tar Josu Mirena
I) Orixe, filosofi olerkariya
Gizonari aundiyen dagiyona norbera izatea da. Lur ontan ikusi genezakenetan beintzat. Nere etxeak nere zerbait, nik eman edo egindako zerbait badu eta izango du; nik egindakoakin etxeak iraungo du, eta ni errien igaro naizena ezagutuko da etxean. Orra euskaldun guziyak lur optan maiteen dutenetako zerbait.
Norberatasuna era berri bat sortzearekin ezagun arazten da; arako lur ura urratu eta an sagasti bat landatu nualako nere baserriak irabazpide berri batzuek ditu. Nere baserrikoak edo errikoak ortan ezagutuko dute banitzala nor ni. Norberatasuna era bereziyan ikusten da.
Etxe eta baserrietan bezela olertiyan ere norberetasun jabe agertzen diranak dira aundiyenak. Olerkaritzaz itz egitea bakoitzaren norberatasunaz itz egitea da, orrengatik.
Saya naizen, ba, gure olerkariyen norberatasuna argitara ekartzen, bakoitzaren berezitasun nagusiyena adierazten.
Aspalditik ezagutzen det Orixe. Olerki gutxi zituan ateriak, lenengoz ikusi giñanean. Itz-lauz ordea, «Mireio» euskerara itzulia zeukan, eta, lan orrekin bakarrakin, neretzat Orixe euskal-idazlerik aundiyena zan.
Iritzi au bat-batean sortu zitzaidan, lenagotik ainbeste maite nuan Mistral'en olerki-aundiya maiteago eta ederrago zitzaidala Orixe'k euskeratuta oartuaz. Agirre'tar Domingo'ren lanak (askoz lenagotik abek eta egillea ezagutzen nituan) atzera gelditzen ziran neretzako «Mireio» euskaldun orren ondoan.
Orixe'k norberatasuna itz-lauz egiten dituanetan agertu zitekean. Neretzat ordea itz-lau dagonak ez du olertiyaren aldean indarrik.
Zenbat izketaldi egin ditudan gai orretzaz Orixe ber-berarekin! Azkenekoak, orain amabi urte Betharram'en. Izketaldi oyek «gentza gudaren mendean» ziran benetan.
Nere arira etorriaz, baña, Orixe'k olerkari norberatasuna filosofi olerkariya izatean daukala adierazi dezadan.
Guk izketan egitzat bezela ematen ditugunak noraño egi diran billa dabil filosofiya. ¿Ez ote ditugu okerrak egitzat ematen? ¿Ontzat oi ditugunak on al dira benetan? Onelako galderak erantzun nayean ari izaten da filosofoa.
Bide orretan ere olertia ibilli ditekela ezin ukatu. Olertiak itzak dabilzki, ez nolanaiko otsak. Eresiak, jakiña, —ez eta ere elertiaz beste ertirik— ez dezake jakintza-argirik eman. Olertiak, ordea, bai.
Gutxi izan dira ludiyan filosofi gayak maite izan dituzten olerkariyak. Ala ere, bat baño geyago izan da. Geyen-geyenak, baña, biotz ukitzearen edo ikusle-entzule joera izan dute, gertakizun oroitza gaitzat artu izan ez badute. Filosofi olerkariyak bakan eta bakar agertu izan dira ludiyan.
Baita Orixe gure artean. Filosofi olerkariya dalako, bakan eta bakar dago euskaldunen artean. Egiazko filosofi olerkariya degu, ordea, gure Orixe.
Norbaitek, Orixe'ren «Euskaldunak» gogoratuaz, nik emen esaten dituanak nolabaitekoak dirala uste izango du. Olerki-aundi ortan Orixe'k ikusle-entzule joeran eman du eta. Gure erriya, mendi eta baserritar sendi eta etxetakoa, dabilki or olerkariyak; erri ori dan bezela jartzen digu aurrez-aurre, bizi-bizi, soiñ eta gogo. Gure buruausterik ez or barrenean.
¿Orixe guziya, oso-osoan al daukagu or? Ez nunbait.
Beste olerki batzuetan Orixe barne-muñetan sartu da, gizon edo emakume bakoitzaren barne-muñetan. Eta olerki oyetan ez euskaldun, ez erdeldun, ez zar, ez gazte, ez gizon, ez emakume geranik ez du begiratzen; Orixe berberaren gogaetak dabilzki, Orixek berak buru uts biurturik dabilzkin gogaetak neurtitzetan zabaltzen dizkigu.
Oyetan dago, ba, neretzat Orixe'ren norberatasuna. Irakurri dezagun E.G.'k (1955, 1-2) dakarren «Miramar, 1954» olerkiya. Otoitz bat da, eta uzkurtz-olerkiyan sartu genezake. Baño, otoitzari erantsiya, filosofi olerki bat dago.
Gu gizonak, soñaren eta gogoaren bikoa geranak, batasun —barrengo batasun— billa gabiltza; gure buruausterik aundiena edo degu ori. Eta soña ilgo dana eta gogoa illezkorra ditugun ezkero biko batasun orrek gure bizitzaren korapillorik aundienak sortzen dizkigu. ¿Gure adimenak nun edo nola biko batasun ori ezagutu? Orixe'k olerki ortan, filosofi bidetan ariaz, gaueko otoitzan erakusten digu iya ikutu añaz:
Buru ta biotza alde banatara
doazkit egunez, bi liran iduri;
gauaren mendean bat biurtzen dira
ezin bakanduaz: ordun naiz bat-bat ni.
Soñaren izaera eta gogoarena ez izanik berdiñak, bikotasuna agertuko da nai ta nai-ez, eta olerkariyak esango du:
Egonean iardun, iardunean egon,
eta
Ari naiz, ba-nago.
Batasuna egiyazkoa agertzeko gu oso-osoan illezkor biurtu bear. Orretarako, Jaungoikoa gugan bear. Orixe'k euskeraz egin diran itz-neurtu ederrenetan onela diyo:
Betieran sartzen ote naiz asia
tarteka bederen? Ez muga, ez aldi,
ez tarte laisterrik; betaren barnean
beti dan Arekin bete nago, geldi.
Il da gero betiko betan izango gera; orain, ala ere ¿tarteka, otoitzan nolabait sartu al giñezke betieran?
Gauak? ixilak? Zerk ote nauka kuku?
Indar oro batuz zer ote naiz ari?
Egunean iardun, iardunean egon,
eraginik gabe norbaitek naragi.
(...)
Tarte onek ez du laisterrik; egonak
aztuazi dit noiz otoitza nun asi.
Ari-naiz, ba-nago. Betaren pakean
ez-axolik nago otoitza noiz utzi.
Onelako zati ederrez betea, filosofi olerki sakon eta argi zaigu Orixe'ren olerki labur ori.
Filosofi olerkariyak izan dezaken galbiderik errezena gogaiuts nairik eta gauzak diranetik alde egiñaz itzak jostallu bezela erabiltzen ari izatea da. Onelako fiiosofoak badira eta ez gutxi gañera.
Orixe ez da galbide ortan erortzen.
Orixe'k ez diyo itzari ezer kentzen. Itzak guretzat uste degun baño geyago esan nai dutc. «Gizona» esaten degunean alde askotatik begiratu genezaken zerbait esaten degu. ¡Gizon guztien artean ez degu oso-osoan gizona zer dan aztertu oraindik eta! Orixe'k «gizona» edo «ni» esaten duanean itz oyetan dagon aunditasunari ez diyo ezer kentzen: «utsa naiz ni» diyonean «ni bete» ta «oro dut nerekin» ere esaten du, danok dakizuten bezela, eta azkeneko bi abetan Juangoikoarekin naizenean bete eta ororen jabe naizela esanaz.
Orixe filosofi olerkari dala adierazteko berak nolako olerkariyak maite dituan oroitu genezake. Eta alde batetik Gurutze'ko Jon deuna (karmeldarra) maite duala benetan ezin ukatu. Baña arekin izandako izketaldietan Quevedo olerkari eta idazlari guzien artean nagusi bezela jartzen zuala gogora datorkit. Noraño sakon eta zuzen sartzen dan, nola egiya sustrayetan billatzen duan Quevedo'k, ateratzen zuan.
Neretzat, Orixe'k Quevedo'k baño argi garbiyagoa ematen digu olerkietan, ez du alboko gauzetan jotzen edo ez da beretik ura aña aldetara juaten. Eta ura bezin sakona da.
Baño «la forma poética es en Quevedo vehículo bien apto para la expresión de su ideario filosófico y moral» irakurtzen detanean Orixe'ren itz-neurtuak bitarteko egokiya ematen diyotela filosofia'ren bidetan aurrera egiteko bururatzen zait.
Quevedo'tzaz esan da ere bi joera erakusten dizkigula, «anhelo realista del mundo, fuga ascética del mundo». Orixe'n bigarrengo au bai, bestea ez degu ikusi oraindik beintzat.
Onen alde, ordea, Quevedo'k «Euskalduna» antza dun olerki aundirik etzuala utzi.
Danetara, filosofi olerkari bezela ezagutzen ditugu bereziki biyak. Eta Orixe'ren norberatasuna euskal-olertiyan, neretzat, filosofi olerkariya izatea da.
2) Oxobi, urrebitxi-egille eraduna
Filosofi sakonetara, barne-muñetara, dijoan olerkariyak itzen esanayak sartzen ditu zorrotz gure adimenean, onek ustegabeko argitasunak atera dituan. Adigaitza adigai egiten sayatzen da. Itz neurtuak dabilzki, baño esanayetan artzen dizka neurriyak itzari, batez ere.
Itz-neurtuak, ordea, itzen otsetan ere, batez ere, neurtuak diralako izen ori artzen dute.
Neurketa ¿zertarako? Zentzunak —barrengoa bereziki— astintzeko; gure belarritik sartuta, ots neurtu oyek ustegabeko eta atsegimezko astindu bat gure gogoan sortu dezaten. Orduan, adimenaren argiya baliteke ain biziya edo benetakoa ez izatea; gogoa, baña, argitasun bizi-biziyan arkitze izaten da.
Itzen otsak atseginez neurtu eta eskontzen dituan olerkariya, ba, olerkari aundi.
Beraz, era ontako olerkari dan Oxobi euskal olerkari aundi bat degu.
¿Nundik ote datorkiyo Oxobi'ri norbetasun au?
Nik ez det Orixe'kin bezela gauz abetzaz Oxobi'rekin itz egin. Onek egindako lanetzaz bakarrik, eta beste olerkarietan igartzen detana gogoan arturik, itz egin dezaket.
Eta zeaztasun batzuei begiratuaz, Oxobi'ren lanak trobadoreenak oroitzen dizkidatela esan bearrean nago. Oxobi'ren olerti-era biziya trobadoreetan ikusten det nik.
Nere sayo batean («Estudios sobre la poesía vasca», 188'garren orrialdean) gaskoin-trobadore batek XII'garren mendean Oxobi'k asko maite duan ahapaldi batean olerki luzea egin zuala esaten det. Baño ahapaldi ori Oxobi'ren aurreko euskal olerkari askok erabilli zuten. Ala ere, Oxobi da euskaldunen artean trobadoreenarekin kidetasun aundiyenean ikusten detana, arek amaikidetzak (rima'k) nastutzen ditualako, eta ez euskaldunak bezela bata bestearen urren —nastu gabe— jartzen.
Beste ahapaldi eran ere, Oxobi trobadoreen jarraile bezela agertzen zait. Nere idazti artan bertan, 110'garren orrialdean, Oxobi'ren ahapaldi bat aitatzen det, era berezi dun zortziko bat. Bi laukoz egiña, lauko bakoitzean amaikidetzarik ez genduke; biñaka, ordea, lenengo bi itz-neurtuak (bertsoak), bigarrengoak, irugarrengoak eta laugarrengoak biñaka —amaikidetzak nastuaz, beraz— amaikidetuak dauzka. Era au trobadoreak asko maite zutenetakoa da. Arnaldo Danielek (XII 'garren mendekoa) amalau neurtitzetan onela egiten zuan:
En cest sonet coind' e leri
fauc motz e capuig e doli,
e serant verai e cert
quan n'aurai passat la lima;
qu'Amors marves plan' e daura
mon chantar, que de liei mou
qui pretz manten e governa.
Tot jorn meillur et esmeri,
car la gensor serv' e coli
del mon, so'us dic en apert.
Sieus sui del pe tro qu'en cima,
e si tot venta'ill freid' aura,
l'amors qu'inz el cor mi plou
mi ten chaut on plus iverna.
Ahaire mehe eta alai ontan
neurtitzak dagizkit langillen tresnaz landuak
Limaz txukunduz izango dira
guztiz orraztuak.
Maitasunak urrez estaliko ditu
eta goxotuko; nere abestiya
zintzotasuna zaintzen duanatik datorkit eta.
Andre ederrenaren morroi naizelako
gero ta obeto ari naiz; neretzat
ura bezelakorik ez bait da ludiyan.
Arena naiz oñetatik burura;
eta naiz aizeak otz jo
ura maitatzeak nere biyotza bero
dauka neguaren gogorrenean.
Euskal olerkariyen artean Oxobi'k ez du nere ustez eredurik. Oihenart eta Becas izango dira zerbaitean kide ditunak. Era ontako olerkariyak urre-bitxi egillen lanak gogarazten dute. Arnaldo Daniel'ek ori bera esaten du langillen tresnak eta lima eta urrez estaltzea aitatzen dituanean. Urre-bitxi egilleak urre, zillar, platiña eta arri-ederrekin erastun, kolko, eskumutur, ille-gañeko bitxiak eta aldare-gañeko edontzi eta Jauna-erakustekoak egiten dituzten bezela, ayek ots egokiyak dituzten itzekin egiten dituzte olerkiyak.
Itz-lauz ere, itzak ondo aukeratuak daudenean, izkera argiya edo garbiya, erosoa edo biziya, zaintsua edo indartsua berezitzen ditugu. Ondo ezagunak dira Itun-berriyan Jon'en biguntasuna eta Paul'era indarra.
Itz neurtuetan ¿nola bereziago joera oyek ezagutu?
Oxobi'ren ahapaldi abetan ikusi ditzagun joera batzuek.
Izkera erosoa:
Apostoluak — Jesusen deia — entzun eta berehala
na(g)usiari — jarri zitzaizkon — haurrak aitari bezela,
lan gaitza ere — baitzuten egin, — emanik eman ahala,
alhor berrian — urhez jauntzirik — argiratu zen uztaila.
Uztail beroa, — uztail ederra, — guhaur ontzen gituena!
iguzkitara — distiran dago, — txuriz, ordokia dena:
landetan gaindi — dabilalarik — haizearen hasperena,
ogi buruek — diote baltsan — eresia gozoena.
¡Eresi atsedentsua ahapaldi oyena!
Izkera zaintsu-gogorra:
Gaua hedatzen hari, — lokhartzen bazterrak...
— Hi hor, Judas, hoin zalhu — ¿norat hoan, errak?
ala gaur heure dituk — Satanen zilharrak;
¿bildotsaz gaur direa — jabetu beharrak?
Judasenak egin du. — Badoa, badoa;
urkha bilhurrian du — jadanik lephoa...
(...)
Haitzetik urrun zoan — eihartu hostoa
leizerat erori zen — herioak joa.
Geroztik leize hartan — bizi da gaixtoa,
etsimendu berean — alhatuz gogoa;
herra duela herra — hazkurri ta loa,
Judasek han derama — bere muthilgoa.
Izkera larriya:
— Ardi maltsoak,
ardi goxoak
¿nundik bil?
¿nola hil?
¿Hixtuka?
¡Ez daki!
¿Oihuka?
¿Nork daki?
Itz aukeratze ontan otsak zeregin aundiya dute. Baita ere neurriyak. Neurriyak otsak sailletan jarriaz egiten dira, onenbestetik onenbestera ixil-aldi bat, bi itzen arteko tarteak edo esaera baten amaitzeak egindakoa; baño askotan otsak kidetuaz gogorrago ezagunarazten dana.
Oxobi'ren zati oyetan amaikidetzarik gabe diran ixil-aldiak nik jarri ditut agiriyan. Onela ikusten da lenengo olerkiyan 5 5 8 zenbakiak bezela daudela otsak sailletan jarriak, eta 18'tik 18'ra amaikid-etza dagola (-ala, -ena); bigarrengoan 7 6 neurtitzetan ezagutzen dala (-errak, arrak, -oa amaikidetza dutelarik); eta irugarrengoan 5 5 3 3 3 3 3 3 daukagula, iru amaikidetza sortuaz (-oak, -il, -uka, -aki).
Otsak sailletan onela jarriaz, olerkiak ibilkera berezia artzen du, itzen esanayekin ondo erori ditekena. Egokitasun au billa olerkariyak urrebitxi-egillen antzera ari bear, Arnaldo Daniel'ek ziyonera.
Ontan geldituko naiz, Oxobi'ren irugarrengo zati ortan ibilkera ezagunagoa egiteko beste berezitasun bat badegula esanaz; azkeneko sei neurtitzak esanai osoa dute bakoitzak, galdera edo erantzuera bakoitzak egiñaz.
Ibilkera edertasun bidean zer dan adierazteko lan aundi batean sartu bearko nitzake. Oxobi ibilkera aukeratzean maixu dala esateakin amaituko det orrengatik.
| 
