—Antzerti—

Euzkel-antzertiari buruz

Errezola'tar Joseba'k

Abenduko lenengo igandean eman zigun lagun batzueri Larzabal apaiz jaunak Donibane Lohitzun'eko «Dukontenia aretoan» itzaldi eder bat, benetan ederra, euzkel antzerki edo teatroari buruz. Itzaldi ontan ordea Auñamendiz alde bateko berriak jakin arazi zizkigun, bere aldekoak noski, ta Larzabal jaunak zionez egoki izango litzake beste norbaitek, beste aldekoen berri iragartzea. Euzkeldunak zaletasun gutxi degu guretzaz edo gure gauzetzaz mintzatzeko eta utzikeri onen bidez mille gertakizun jaso gabean galdu dira.

        Eguzki aldeko Euzkel-erri abetan ezta izango iñor euzkeldun eskoladunen artian Larzabal nor dan ez dakienik, baño bestaldean agian bai.

        Larzabal jauna Askaiñ'en jayoa da eta apaiz egin zalarik igaro dan gerra aundira joan bear izan zuan eta preso artu ondorean Alemani'ra eraman zuten. Gorriak eta beltzak ikusiak ditu Larzabal apaizak gerra denboran ta ordun jasan zituenakin, ta andik etorri ondoren emen ikusi zituenakin, antzerki bat egiñ ere bai «GERLA URTE» deritzayona, iru gertaldietan.

        Guda amaitu ondorean Asparne'ra biali zuten, ta ikusirik komunistek langilleen artean adixkide asko egiten zituztela, langille arazoetara zuzendu zitun bere nekeak. Arrezkero komunixtek atzeraka, eta Kristo-tarrak aurrera joan ziran, baña etzan atsegiña izan ibillera au kristar izeneko nagusi guzientzat. Ba-ziran langilleak komunixta izatea nayago zutenak, orrela euren kontra lasayago ibiltzeko. Gure apaiz au etzan orregatik izutu, ta kementsu jarraitu zuan bere lanetan ta gaur kristotar langilleen arteko burusagi-euzkeldun batzuek berak eziak dira.

        Berak esan digunez teatro pieza asko Asparneko gazteentzat egiñak ditu, gazte oyek bildu eta konten edukitzeko bide oberik arkitzen etzualako. Larzabal jaunak bezela beste apaiz batzuek orrelaxe pentsa dute.

        Asparne'tik antzergille ospetsu au, Sokoa'ra biali zuten ta an bizi da ez etxe eta ez eleiz; orain ari da eleiza altxatzen, ta laxter asiko da etxekin. Bitartean gela txiki batean bizi bear, bertan lan, bertan jan eta bertan lo. Baña Larzabal jaunak ba du kemen auzi au erabakitzeko ta laxter eliza ezik, etxea ta batez ere eleiztarrak izango ditu bera etorri zanean baño arrunt ugarigoak.

        Oartuko ziñaten noski jaun onek eguneko ordu guziak bear dituela bere apaiz lanetarako, baña alare euzkel teatroari ez dio uko egin, nayago izan du loari ordu batzuek kentzea. Jakin degu zenbait aldiz egun sentia etorri izandu zayola teatroko gora berak idazten ari zan bitartean.

        Ogeita amarretik gota dira egiñak dauzkan antzerkiak, euren artean amar luze eta gañeatikoak tipiak.

        Tipiak dira:

        «LAU DONADUAK» (*) (Mutil zarrak),

        «OKILLOMENDIKO JAUN MERA» (*) Gipuzkeraz itzulia.

        «JAUN KAPUTXIN».

        «EYERAZAINEN (errotarien) ASTOA».

        «ONDOKETARIAK» (Perretxiku biltzalliak).

        «MERKATUTIK».

        «AMERIKANOEN ILLOBAK» (*)

        «FERRANDO» (Pernando amezketarraren ateraldi batzuekin).

        Antzerki tipi abek, gertaldi batekoak dira ta irringarri edo parregarriak.

        Bada beste bat bi gertalditakoa:

        «FAMILIAN ITZAITZURAK» (ituteak), moskorkeriaren kontrakoa.

        Ta iru gertaldietan:

        «KONTRABANDISTAK» irringarria.

        «URTXILOTAR ORIEK», antzerki kupigarri au galdua du egilleak, eta ez daki nun arkitu liteken.

        «GERLA URTE» juan dan guda aundia nola ikusten zan barrendik eta kanpotik.

        «NORK IL DU OYANALDE».

        Azkenian aitatutako iru antzerki abek, luzetakoak dira ta irukotz bat egiten dute.

        Ba-dira beste iru teatrotik kanpo, leku agirian, egitekoak:

        «KONTRABANDIXTEN ALABA» (Urruña'n antzeztua), «MARITXU», Donibane Garatzin emana, ta «ASPARNE'KO KABALKADA», au noski Asparne'n aurkeztua.

        Ba du beste bat juan dan Abenduko 26'an Urruña'n txalo ugari irabazi zituena «PORTU CHOKO» (*) lau gertaldietan, itxas gizonen bizi moduetzaz, ta ba du beste bat «IRU ZIREN» (*) oraindik teatrora eraman gabea, errikatze edo emigrazioneko gayakin.

        Antzerki luze abek, «KONTRABANDISTAK» izenekoa ez besterik kupigarri edo urrikaltsuak dira ta egille berak obetzat dauzkanak (*) batekin oartu ditugu.

        «ETCHAUN» (*)

        «BORDA-TXURI» (*) eta

        «BASABELTZ» (*).

        Nere ustez, Larzabal jauna sasoi-sasoyean dago une onetan ta obeenak egiteko dauzkala oraindik esango nuke.

        Larzabal jaunaren aurkezpen au luzea izan arren orrela bear zuela deritzat ta ez det uste iñor azpertuko zuenik, ostez iruitzen zait atsegintasun aundiarekin irakurriko zutela euzkel-teatrozale orok, neri gerta zitzaidan bezela.

        Larzabal jauna, Donibaneko «Dukontenia» aretoako itzaldian asi zitzaidan esanez euzkel teatroa aspaldikoa degula, pastoralak eta tobera mustrak kontuan artzen baditugu.

        Orok dakizuten bezela pastualen gaya edesti edo historia'tik artzen da, edo, erriak edestitzaz daukan zerbaitetik.

        Pastuala tobera-mustra bezela erri-teatroa da ez jakitunak egiña. Pastualak aurkezten dira ugari oraindik Xubero aldean, baña tobera mustrarik ez da orain egiten. Eleiz agintariak etzituzten begi onez ikusten erri-pakearen kontrakoak zeritzayelako.

        Izan ere, tobera-mustretan satira gordiña egin oi zan momentuko gertakizunak gai bezela arturik. Gaya zan alde batetik norbaiteri min ematekoa, norbaiteren bizkar ixeka egiteko, eta beste aldetik zalaparta eta otsa egiñ oi zan neurri gabean.

        Etzitzaigun beaz, Larzabal jaunak pastoral eta toberetzaz mintzo, baizik oraingo antzerkitzaz, jakitunek egiten duten teatro berri onetzaz, naiz eta alde batzuetan aspaldi sortua izan.

        Ez emen ordea. Emengo Euzkel-erri abetan, antzerkia mende edo sigloarekin jayoa da, ta lelengoetako pieza izan ziteken «MADELEINE LARRALDE» HAROZTEGI apaizak egindakoa. Larralde neskatilla au Revoluzino edo Matxinada aundi garayean preso artu eta il egin zuten, apaiz batzuek nun gordeta zeuzkan aitor etzuelako. HAROZTEGI onen obra au oso zan ezaguna ta «JEANNE D'ARC» piezaren antzera egiña zegon.

        HAROZTEGI'n ondoren aitatu zigun izlariak MONSEIGNEUR MIRANDE, 43 urtetan Asparne'ko erretore izana. Etzuen gure izkuntza errex erabiltzen MIRANDE jaunak, naiz ama xuberotarra izan, aita erdelduna zuelakoz. Bere sermoyak egiteko, osta osta iritxiko zan, baña urtero oporraldi bat artu oi zun, ta «vacance» abetan illabete inguru igaro ondoren teatro pieza pare batekin etxeratuko zan.

        MIRANDE'k idatzi zizkigun «BEORLEGI'KO ETXEJAUNAK», «AMATXO», «MATXOINDEGIKO SORGIÑAK» eta beste lau edo bost, guziak Labiche France'tar antzergille ospetsuarengandik artuak, gero bere gisa azaldu bazitun ere.

        MIRANDE jaun erretorak eman zion euzkel teatroari leenengo bultzaldia ta Asparnetarrak eutsi zioten bultzaldi oni.

        Mirande ondoren ekin zion ZALDUNBIDE, Iriburu (St. Pierre d'Iribe) -ko apaizak, baña antzergille onen piezen izenak igez egin zioten, lerro abek egin dituenari.

        Asparne lenengoa izan arren, Donibane Lohitzun ere egiten zan teatroa. Piezak francesetik itzuliak edo frantzes teatroa euzkeraz tajutua, donibandar antzezlariak ala onenetakuak izango ziran eta zorigaitzesko xeloskeri bat beste iñun azaltzeko galerazi bazieten ere.

        Aldi ontan idatzi zituzten teatro piezak ZERBITZARI'k (Elissalde), LAFITTE PIERRES eta LEON Ustaritz'eko erretorak, iruek apaizak eta ongi ezagunak. Abei erantsi bear zaizkie ETXEBERRI, Urruña'ko erretora eta SOUBELET Ustaritz'en bizi dan jaun kalonja. Orok idatzi zituzten pieza tipi eta irringarriak, baña ez, SOUBELET jaun kalonjiak. Au beste bide batetik ibilli zan, bere antzerki unkigarri eta prantzes kutsutuekin.

        Aitatu ditugun gora bera abekin 1924'gn. urte ingurura iritxi gera, gero 15 bat urteko utsunean erortzeko ta geldialdi au igarotzean beste apaiz bat azaltzen zaigu IDIEDER jauna «FELIXI-REN TESTAMENTA»rekin. Pieza irringarria au ere, Moliere-gandik artutakoa. Beste antzerki bat IDIEDER jaunarena «XURITZETIK XURITZERAT», bokata xuritzalle edo erropa garbitzalle batzuen auzi edo eztabaidekin eundua.

        LOUSTAU, ez degu apaiza baña apaizgay izana, ta gero Lege-gizona. Onek pieza luze bat idatzi zigun «AGRAMONTESA» deritzayona, Naparro'ko erregearen historia edo edestia mamitzat arturik.

Baditugu gero bi emakume MAYI ELISSAGUE Suraide inguruan bizitakoa, ta MAYI ELISSAGARAY oraindik bizi dana, biek egin zituzten gertaldi bateko antzerki gustagarriak.

        DIHARGE aita benediktinoak «MORTUAN OYU» deritzayon «drama religioso» baten egillea da, Jon Batayatzallearen biziakin egiña; kantu edo eresi ederrak ba-ditu Aita Lertxundi benediktino batek sumatuak.

        GILTSOU apaizak oraindaño bi teatro, pieza egin ditu «PETAN MEDIKUA» Moliere'ngandik artua, ta «GIZONA», psicologico antzerki bat Daudel'ek egiten ditun antzekoa.

        BIDEGAIN jaun apezarena da «MANEX AXERI» eta gerostikuak ditugu beste bi teatrogille ospetsuak MONZON'DAR TELESPOR ta LASOTA'TAR IMANOL. Lenengoena da «ZURGIN ZAHARRA», teatro goxo legun, atsegiña. Lasota'n pantomima berriz zorrotz ta ospinduagoa. Ura idealista ta au lurrera erantsia.

        Izan omen litezke beste antzerki tipi edo bakar-izketa batzuek, zion Larzabal jaunak, baña gutxi izatezkotan ere, bazter guziak aztertzen gootik sayatua dalako.

        Esandakoetatik Larzabak jaunak aterakizun edo ondore abek azaldu zizkigun:

        Lenengo. Alde ontako antzergille edo teatrogille geyenak apaizak dirala eta biarrak eraginda antzergille egin diranak. Patronage'tan, Eleiz mendeko eralgutzetan, bear zutela zerbait, gazteak batez ere bereganatzeko eta teatroa aukera zuten bide onetarikoa bezela. Patronage-antzerkia izanik eta an nexka mutillen naasketa begi txarrez ikusia egonik, batzuek edo beste bear zuten jokalari, ez bietakoak alkarrekin.

        Bigarren. Antzezlari edo jokalariak nolabaitekoak izan oi ziran, nolanai aukeratzen zirelako eta zuzendari tajuzkorik, lan ori bereziki artutakorik etzalako. Donibane Lohitzun'ekoak antzezlari trebeak ba-ziran, zuzendari ona zutelako izango zala zeritzayon izlariari.

        Irugarren. Zer gai erabilli oi dira euzkel antzerkietan? Gai zuriak noski, gai garbiak edozein begiek ikusi al zezatekenak. Aingeru teatroa, ez giza-teatroa. Orrexegaitik agian, irrigarriak, arrixku gabekoak. Parregarriak beaz eta parregarri arruntak algaraz lertu bearrezkoak. Aulak edo eder gabeak geyenetan eta maizegi erderatik itzuli edo apailatuak.

        Laugarren. Lotsagarri ba-zan ere, izan da garai bat, euzkel-teatro piezak euzkeldunen kontrakuak zirenak, abek bi motetakuak: trufagarriak euzkeldunen bizkar parra eragiten zituztenak eta euzkel kutsu tantorik etzituztenak. Zorionez euzkeldunen aurkako antzerki zakar abek, batez ere isekagarriak, gastatu ziran.

        Bostgarren. Edesti gairik, gai historico'rik ez dira ibili oi euzkel teatroan «AGRAMONTESA» LOUSTAU jaunarena izan ez bada.

        Seigarren. Euskel-antzerkian euzkeldunak erabili oi dira. Atzerritar bat edo beste noizik bein, baño beltzik edo beste koloretakorik ez. Apaizak eta serorak ere ezin zitezken teatro'ra ekarri, ta «RAMUNTXO»-n serora bat azaltzen ba-zan, pieza ori Pierre Loti, prantzetar idazlariengandik artua izan. Orain ez da orrelakorik gertatzen, batez ere Larzabal beraren antzerkietan.

        Zazpigarren. Amar bat urte direla asi ziran Asparne'n Mayi Xoribit, eta Larzabal jauna antzerki idaztiak jasotzen, ta bildu zituzten larogei bat. Pieza abek «multicopista»-z txeetzen zituzten, antzelari bakoitzak berea izan zezan. Txanpon batzuek, ez asko, ordaindu bear izaten zituzten eskaleak, ta gero Asparnera piezak itzuli. Orrela zuzpertu zan euzkel teatroa indar berri batekin, ta on izango litzake berriz ere orrelako zerbait antolatuko balitz.

        Zortzigarren. Asparne'n ere egin oi dira kantonamentuko antzezlarien sariketa edo norgeyokak. Asieran multso edo talde bakoitzari ordu laurden bateko epea ipintzen zitzayon, ta gero epe au ordu erdi batera zabaldu egin zan, baña alare multso batzuek larri ibiltzen ziran muga oyetara errenditzeko ta naigabe asko izan zituzten antolatzalleak. Alare sariketa abetara geroz eta talde geyago etortzen ziran, ta 18'raño iritxi izan ziran sariketa batean. Gañera dirua itxuraz bildu ere bai. Larzabal berak eraman omen zien bein Eskualtzale'ko biltzarrekoeri berrogei milla libera, sariketa abetan bildutakoak.

        Amaitzeko Larzabal jaunak esan zigun, orain arte teatro goxoa egin bada ere, oraindik aurrera mota guzietakoa egin bear litzakela; baita ere bortitza edo gogorra, ertsiegiak izatekin ez dutelako gure antzerkiak ezer irabaziko.

        Euzkeldunak teatrozaleak direla ongi erakutsi dute ta pieza bakoitza antolatzen diru ta neke aundiak joaten diralako, kanpuan, leku agirian egin bear ginduzke, diru geyago jasotzeko. Egin dira probaketak oraiñ baño len, ta Asparne'n bildu ziran bost millatik gora agiriko teatro au ikusteko. Euskel errietan ba dira pelota plazak guztiz egoki diranak teatro mota ontarako, Gaur elektrika'kin, mikrofonuekin, lenago baño errezago ta obekiago egin liteke agiriko teatro au.

        Kinema'rik ezingo degu egin euzkeldunok, ta film geyenak erderaz datorzkigunez, teatro'ra gure almen guziak eraman bearren gera, pieza onak idatziaz eta multso edo talde onak antolatuaz. Ez da naikoa teatro ederra idaztea, gero antzezlariak ongi aurkezten ez ba-dute. Lan ontarako zuzendari berezi bat bear luke gure teatroak gorputzak ogia bear duan bezela.

        Oar gaitezen television deritzayon ori gañean degula ta datorrenerako bear ginduzke antzerti tajuzkoak ta antzezlari edo jokalari itxurazkoak.

        Larzabal jaunak bere itzaldi mamitsu eta arrunt eder au bukatu zuanean, entzuleak gogotik txalotu zuten. Ongi merezi zituela txalo ayek deritzagu.

        Ziburu'n 1954'garrengo Gabonzarretan

(*) Antzezgilleen eta antzerkien izenak gure erara idatzi ditugu ta batzuek ez dira ongi etorriko alde ontan darabilten ortografia'kin; baño akatz onetzaz irakurleak jabetuko zirela iruditu zaigu.