—Yakintza—

Zinismena eta gixonen jatorrija

Urrutia'tar Gotzon M. B. S.

Gure euzkereak aurrera dagi. Ez dala baserrijetan eta eskaratzetan erabilteko aspaldijon agiriz agertu dausku. Landarizti, Ederrizti, Elizti ta beste edozein izti-gayetan ludiko ele nagosijaik lain ondo diñardu. Urtzizti-gayetan be argi ta garbi jokatuten asi da, ta auzirik gorenguenak be beste edozein elek bezin ondo ta egokiro azaltzen dabil.

        Ormaetxea'tarr Nikola'k itz neurtuz lendik erakutsi euskun euzkereak orrelako gayaik ederrto erabili legikezala (1); gaurr barriz itz lau ta neska-mutil-tarteko alkarr-izketa goxo ta bigunez gayok guk be beste edozeñek derabiltzan letz erabilli gegikezala (2) derakusgu.

        EUZKO-GOGOA'ren azkenengo zenbakijan (3) ezaguntzea lortu baño len ilten diran ume ugutzagien toki edo Umildoki'tzaz politto diñar du. Txalo berari ta onelako lan sakonaik azaltzen ekin dekijenai.

        Baña Parantze'n Ormaetxea argi ta onak igaro leban edo eban Garbitokija baltzegi ta gogorrtxuegi elestuten ete daun bildurrtxuba dot. Atsekabe ta min sakon areik arindu ta bigundu dadikezala edo daitekezala deritxat (4) eta ona etorri be eurok arinduteko asmoz natorr.

        Ziñismenak eta gixonen jatorrijak alkarrekin daben artu-emona jakin erazotia garrantzitsuba da ixan be. Auzi au lenago be ixentatu neban edo leudan, baña ez nintzan zeastasun gustijaik emoten ibilli, orduban nik nerabillan edo lerabildan asmorako biarrezkubak ez ziran ba-ta (5).

        Gai au gaurr iru ataletan bananduta dazalket.

        A.) Ziñismenak diñoskuna

        G.) Urtziztilarijaik dirakaskubena.

        K.) Gixa-jakiturijak susmetan dauna.

A.) ZIÑISMENAK DIÑOSKUNA

        Lenengo baña ziñismena bera zer dan jakin biarr dogu. Guk geurez ez dakiguzan jakingayaik BESTE IÑOK DIÑOSKUZALAKO egitzat artutia orixe da ziñismena. Esaterako edo agiri-bitez, nik EUZKO-GOGOA neure eskubetara eltzen danian morrosko ederra letz ikusi dikust. Ikusiz bakarrik epaikatutera ba'nentorke EUZKO-GOGOA'k bizikera on, sendo ta aberatsa daukala esango neuke edo leuket; baña an Guatemala'n bere arduria derabillenaik DIÑOSTE estu ta larri dabillala; elerrti-janari on-oneik daukazen arren, janarijoik gure begi-aurrian jarteko bide estu ta larrijaik erabilli biarra daula; itzalpian jantzi ikasgarrijaik daukazen arren, jantzijoik zelan argiratu ez dakijela ta nun euroik eskegi be ez daukiela, ta abarr. Nik, ba, ikusten ez dodana ziñistu biarr eta ziatz ziñistu be niri orrela diñostenaik gixon zintso ta egizaliaik diralako. Ez egizaliaik bakarrik, egija euren begiz ikusi ta ondo be ondo dakijenaik be bai.

        Ziñismena niri egija diñostenen erazkua da. Egija dirakastan ori Jaungoikua Bera ba'da, ziñismena be Jaungoikozkua ixango da; egija diñostenaik gixonezkuaik ba'dira ziñismena be gixoneskua. Emen, baña, ez diñardugu ziñismen gixonezkuatzaz Jaungoikua'gandiko ta Jaungoikua'ganazkuatzaz baño.

        Jaungoikuak diñoskuna be ez dogu beti Beragandik zuzen artzen, ludi onetan bixi garala ez dogu Urtzi Jauna geure begiz ikusten ez eta be rari geure belarriz entzuten. Banaka batzubei baña Jaungoikuak goiko egi batzuik Bere itz zuzenez irakatsi dautsiez: Adama'ri, Abarran'i, Errkabai, Iragarliai, ta abarri. Orrelako gixonenbidez Urtzi Jaunak egi asko irakatsi dauz gixadi osuaren onerako. Baña Josukisto gure Jaunaren beldubetatik azkenengua il zan ezkeroz, ez dau Urtzi Jaunak egi barririk gixadi osuaren onerako irakasten (6), gogo bedegarren onerako eurokin autukaldi mamintsu ta ikasgarrijaik euki daruazan arren.

        Zelan jakin baña Urtzi Jaunak Errkaba ta Iragarrliai esandako egijaik egi dirala gerauk Urtzi Jaunari entzunge? Orretarako Jaungoikuak Berak ordezkarija ixentatu dau; ordezkari ori Doibatz edo Elexea da. Jaungoikuak orretarako argittuz Doibatzak egiren bat Jaungoikuak irakatsija dala diñoskunian, egi ori bene-benetan Jaungoikuak irakatsija da. Jaungoikuak irakatsitako egijaik, Doibatzak guretzat Jaungoikozkuak letz egiztu baño len, Jaungoikozkuaik dirala jakin gegike eta beraz ziñismen Jaungoikozkuez euroi eutsi; baña Doibatz edo Urtzi Jaun beraren ordezkuak orrela esan arte, ezin gegikez ziñismen-austepian beste iñori ezarri.

        Lenengo ziñismen ori (Doibatzak egiztu baño lenagokua) ziñismen Jaungoikozkua ixentatu daruagu (fides divina), bigarrena (Doibatzak egiztutakua) ziñismen Jaungoikozko orokarra (fides divino-catholica). Bigarren auxe austen ez dabenaik ez dira gixonen eta Doibatzaren begiaurrian ziñismen-aushak nai ta obendijaik ixan ledikezala-ta be. Argi-bidez: Jaungoikuaren Ama donokijan gogo ta gorputzez dala egi-egija ixan da beti, Miren deunak bere ludiko bizitza azkendu lebanetik geyago ondiño, egi ori Jaungoikuak irakatsitako egija ta beraz ziñismen Jaungoikozkuaz eutsija zan, BAÑA askok ez eben Jaungoikuak irakatsija zanik esten eta DOIBATZAK 1950'gnko. Azilla'ren lenenguan egi ori Jaungoikuaren irakasmena zala argi ta garbi irakatsi euskunak arte ezin geban guk egi ori iñori Jaungoikozkua letz EZARRI, guk (notin bedegarrak) orretarako almenik ez dogu ba-ta.

        Ziñismen orokarr orrek ba, ezer ete-diñosku gixonen jatorrijatzaz? Zer ete-diñosku?

        Gaurr arte dakigunez Jaungoikuak Doibatz-bidez gai orretzaz desaskun egi bakarra auxe da: Gixadi gustija lenengo gixonagan OBENDARI dala, gixon oro lenengo gixona-bidez goi-eskarra galdu ta ilkorr egin zirala. Zelan baña? Gaurr arte beintzat ez dakigu Jaungoikuak «zelan» ori irakatsi ta agertu dauskunik. Urtziztilarijaik euren bidiak derabillez «zelan» ori azaltzeko.

        Biderik nagosijenaik bi dira. Lenengua, gaurr geyenaik edo derabillena auxe: Adama lenengo gixonak Urtzi'gandik bere ixakereaz batera goi eskarra ta ixakereari Jauna'ren gurariz geitutako emaitzaik lortu ebazan edo leuzan. Emaitz orreik ezilkorrtasuna, girña txarrpian ez egotia ta jakiturija ziran. Iru emaitz oneik ez dira goi-eskarra bera ez eta bera baxin goitikuaik be. Ez dira ixakereari zorr yakozan emaitzaik be. Goiko Jaunaren gurariz eta baldintzapian Adama'ren ixakereaz lotuta egozan edo legozan; baña ez ixakerearen beraren indarrez Janseni ziñismen-ausliak uste eban letz.

        Adama'k obena jauki lebanian ixakerea ez eban galdu baña bai goi-eskarra ta Urtzi'ren gurariz ixakereari geitutako emaitzak. Adamak, da mutu zanian, goi-eskarra atzera lortu eban baña ez Urtzi'ren gurariz baldintzapian emondako emaitzaik. Beraz Adama'k semiai bere ixakerea berak eukan edo leukan letz emon leutsen bai, eta beraz goi-eskarrge, kutsututa, illunduta, ilkorr eta makal. Orixe da guk geure sortaldijan lortuten dogun ixakera obenduna.

        Bide oneri eutsi ezkero, eta nik neuk biderik onena dala uste dot, ez da errez gure sorrtobena edo jatorrizko obena GURASO BAKARRAKANDIK ezik azaldutia. Guraso obendari ta guraso bat bakarrik.

        Beste arkok baña eta antxiña geyenaik beste bide bat derabille gure jatorrizko obena azalduteko. Oneik diñuenez Adama beste gixon gusti jen lagi-arauzko buruba zan, bai, eta beraz berak egindako okerr eta zuzenaik (buru-lagiz egindakuaik) beragandik sortubaik be leporatzen dabez. Argi-bidez: nik odolez eta ixakeraz ez daukat zer ikusirik England'ako bakaldemiaz baña LAGIZ britarra nazan ezkero, Britain'eko buru danak britarren buru letz egiten dauna britarr gustijoi ezarten yaku. Bide orretaz odola ta obena bide batekuaik ixan biarrik ez edo da. Odolak bide asko euki arren obenak bide bakarra euki legike.

        Baña bide bata nai bestia derabilgula EGI-EGIJA, ZIÑISMEN-EGIJA auxe da: Gixon gusti-gustijaik, gixadi osua GIXON BAKARRAGANDIK obendari dala.

        Gai onetzaz Jaungoikuak Paul deunaren bidez guri irakatsitako egijaik Doibatzak argi ta garbi azaldu dauskuz Jaungoikuaren itzak dira la-ta «EZETSIJA ixan bedi Adama'ren obena bere burubari bakarrik eta ez gixadi gustij ari kaltegarri ixan zala diñokena», Paul deunak ba «Gixon bakarragandik gixon orok obendari egin ziran» desasku-ta. (7) Gixon bakarragandik eta gixon bakarragan obendari garala gusti gustijoik ezin ukatu ta ezin makaldu gegiken egija da; baña zer gixon bakarragandiko jatorrijaz?

        Gai onetzaz ZIÑISMEN JANGOIKOZKO OROKARRA ondiño ixillik dago, nai ta emen eta an guraso bakarrakana joten dauna-ta be.

        Paul deunak atenatarrai Aremuño-erdijan itz egin leutsenian aunela itz egin leutsen: «Eta gixon batetik sortu-erazo leuzan gixa-eme gusti jaik lurrbiraz zabaldu leditezantzat, norberari aldijaik eta biztoki-mugeaik atzeztaturik» (8). Gerkereak «gixon batetik» en ordez «odol batetik» diño eta latelerak «batetik», odolik eta gixonik ixentatuge.

        Batikano'ko Batzarr Nagosijak darrain irakasmena agintzeko asmua leban, baña asmotan gelditu zan; «ezetsi bedi gixadi osua arbaso ba tetik datorrala ukatzen dauna». (9) Zegaitik baña ez ete-leban irakasmen ori bere irakasmen nagosijen artian jarri? Batzubek uste dabe egi ori gustiz ezaguna ta gustijaik bayeztuba zalako ixan zala; beste batzuk baña bestela uste dabe; irakasmen ori ez lebela idatzita emon ondiño argi argi ez legualako Jaungoiko beraren itza zanik ala ez.

        Doipuru jaunak «HUMANI GENERIS» idazkijan itz aunek idatzi dauz: Non enint Christifideles eam sententiam amplecti possunt, quam qui retinent asseverant vel post. Adam hisce in terris veros homines extitisse, qui non ab eodem prouti omnium protoparente, naturali generatione originem duxerint, vel Adam significare multitudinem quamdam protoparentum; cum nequa quam appareat quomodo hujusmodi sententia componi queat cum iis quae fontes revelatae veritatis et acta Magisterii. Ecelesiae proponunt de peccato originali....

        «Adama-ostez beragandik, euren lenengo guraso gandik letz ixakera-arauzko sentzez ez datorrzan gixonak dirala diñuenen esarija ala Adamak guraso-moltzua dikurrala diñuenena ezin legikie kistarraik egitzat artu, orrelako esaereak Jaungoikuak agertu ta Doibatzak egiztutako egijakaz zelan alkartu dadikezan ez da ikusten bata....»

        Ziñismen-atietan gabiltzala ondo ikusten da, baña ziñismen-etxe barruban garanik ondiño. ez da ikusten, ez da agiri ondiño.

        Urtzizti-irakasle eta lekaidabeak eta beste batzuik Goizparr-ganian euren eskuba jarrita «DABINT ETA ZIN DAGIT» esaten dabennian ez dabe ezer abinduten GIXONEN JATORRITZAZ. Trento'ko Batzar Nagosijak agindutako ziñitzan eta X'gn. Pi'k agindutakuan ez da ezertxorik esaten gai orretaz. Ez dagigun ba ziñismen-irakasmena esan, ondiño beintzat ziñismen Jaungoikozko ez dana. Egi-egija bai-edo, egi biribil-biribilla; baña Doibatzak ez dausku ONDIÑO Urtzi'ren itza dan ala ez irakatsi.

G) URTZIZTILARIJAIK DIRAKASKUBENA

        Urtziztilarijaik irakasle on-onak ixan darue; baña ziñismenerako atietan dei egin baño len beste ate askotxutara jo gura ixaten dabe. Al dala egi gustijaik euren begiz edo argiz ezagutu gura ixaten dabez eta Jaungoikuaren itza bera be, Jaungoikuarena letz artu baño len, ziatz aztertu ta beste edozeiñetik ondo zeindu.

        Emen derabildan gai onetzaz urtziztilaririk geyen-geyenaik batian dabiltz eta argiz diñoskube gixon gusti gustijoik Adama'gandik gure lenengo gurasuagandik letz gatortzala.

        Lenengo atalxuban ekarri dodazan Paul deunaren esaerak eta Doibatz abeaik abost batez irakatsi dabena naikua da Urtziztilarijaik egi orre tara joten ikusteko. Pi XII'gnaren itzak be gogortxubak dira egi orren aldez.

        Urtzistilari banaka batzuik baña egi ori ZIÑISMEN AGIRIKUA ez dalata, bestela ixan LEDIKELA uste dabe. Onen artian geyenak-edo Parantzetarraik-edo dira. Gure «Orixe» onak Parantze-aldian jasan biarr ixan ebazanaik euron artekuak edo ziran.

        Euron artian urtenenaik Monsignor Amann, Bouyssonie Abeaik, Theilhard du Chardin Abea eta Breuil jauparija.

        Oneik lako urtziztilarijaik gaurr egunez lezaetan aurkituten doguzan gixonen azurrakaz-eta larregi ikaratuten edo dira ta zoztorrtxubaik agiaik biurtuten dabez.

        Onetan gure «Orixe» onak zuzen diño «Ditekenetik izanera» jotia ez da iñun be jakinbide zuzena. Gaurr ixan dadikela, bijarr ixan ledike la, gauza bat da, gaurr eta bijarr eta beti egija zein dan beste bat. Egija esan, urtziztilarijaik ez dauskube gai onetzaz ezer IRAKASTEN jakin be ez dakije ezer ba-ta. Gai onetzaz Ziñismena ta Gixaiztija dira nagosi. Ziñismenak diñoskuna lenengo atalan azaldu dot, Gixaiztijaren susmuok gero dezalkedaz. Urtziztilarijaik bijon bitartian diñardube eta lan txalogarrija dagijen arren, ondorengo senduak jartia gatx edo eziña yake.

        Adama baño lenago beste gixon batzuk ixan zirala irakatsi lebana Peyrere'tarr Ixaka parantzetarr ziñauslia ixan zan. Gero baña damutu egin zan eta egizko Doibatz bakarrera etorririk Neri'tarr Pillipa'ren gopatzan ill zan. Adama baño lenago beste gixon batzuk ixan zirala ixan lediken gauza da; baña ixan eta zan ala ez, ez dakiguna. Eskayetako ixarretan gixonak ixatia eta geu lakuak eta geu letz Adamagan obendarijaik ixatia be ixan lediken gauza da baña orretzaz be ez dakigu ezer.

        Doibatzak azke izten gauz orrelako gayetan alde bata nai bestia maita ta zainduteko. Orrelako auzijaik gixonen artian azterrtubaik ixaten diranian, urtziztilarijaik egiten dabena auxe da: ia Jaungoikuaren irakasmenen aurka ete diran ala ez. Urtzi jaunaren esanen aurka ba'dira egijaik ezin ixan eta beraz ezeztu biarrekuaik dira; aurka ez ba'dira zaindu dadikezala ta zainduten nai ezeztuten jarten dira.

        Amaituteko ba, urtziztilarijaik gixonaren jatorrijatzaz ez dauskube besterik irakasten auxe baño: Ziñismen Jaungoikozko orokarrak ez di ñola ondiño ezer gai orretzaz, BAÑA ziñismenatietan gixon oro Adama leritxon gixon bakarretik gatorrtzala irakurri gegikela, ziñismen-etxebarruban gixon gusti-gustijoik Adama'gan obendari garala idatzita dagolako.

K) GIXA-JAKINTZEAK SUSMETAN DAUNA

        Derabilgun gai onetzaz gixa-Jakintzeak jakin ez daki ezer, baña bere susmotxubak dauz eta susmuok jakituri biurtuten dauz.

        Gixa-jakintzeak azala ta narruba bakarrik ikusten dauz eta narrutik barruko guna ta muiña erazagutu gurarik dabil. Matxanguak oin bitan, gixonaik letz, dabiltzala dikus eta atazko antz orretatik gixona ta matzangua sendi batekuak dirala susmau ta esan egiten dau.

        Gixonaik batzuik baltz eta bestetzuik zuri ta ori dirala dikus eta narruzko ezbardintasun orretatik barruko ezbardintasuna susmau egiten dau ta gixonaik sendi batekuaik ez dirala esan eta irakatsi.

        Okerr dabiltzan gixa-jakintzaliaik okerr dabiltzan urtziztilarijaik baño askoz be okerrago dabiltz. Okerr dabiltzan urtziztilarijaik «dadike netik eta ledikenetik» «danera» joten dabe; baña okerr dabiltzan gixa-jakintzalioik «dirudi'tik danera». Matxangua berez, bere indarrez gixon bigurtutia edo gixonezko kumiaik egitia gauz eziña da, baña azalez eta narruz antza dabelako eta senidiaik dirudielako gixa-jakintzalioik bat eta bardin dirala esaten dauskube.

        Gixonaik bata bestiaikaz dabezan ezbardintasunaik be alkarrtu ledikezanaik dira. Izkereaik, marguaik, uleaik eta odola bera be bata bes tiaz eratu ezkero susterrai batetik datortzala edo beintzat etorri ledikezala ikusterraza da. Beraz gixon batetik ez gatorrzala esan biarrik ez dogu; Gixa-jakintzeak arin eta errez ori esatera joten daun arren.

        Gai onetzaz geyagorik ez, gaurrkoz beintzat.

(1) Ikusi «YAINKOAGAN BAT». EUZKO-GOGOA, I'go urte, 2'gn. zenbaki.

(2) Azketsi, Orixe jauna, bana nire eretxiz «gegike» —bera guk da, eta «gengikez»— gu berak. Idazle on eta askotxuk bide ori derabi lle ta naspil eta ulerrtokerraik zuzenduten dauzan bidia dala uste dot.

(3) EUZKO-GOGOA, II'gn. urte, 9-10'gn zenbaki, 20'gn. eta abarr ingoski.

(4) Azketsi barriz, Orixe on orrek. «Dedike» idatzi ezkero len-aldija derabilket; beraz «ledike» ixan biarrko, «edi» len-aldijetako susterraya da-ta; baña l- ordez d- idatzirik oinaldija ba'derabilt «dadike» edo «dadite» edo «daiteke» ixan biarr. Ez ete deritxazu orrela?

(5) Ikusi EUZKO-GOGOA. I'go urte, 3-4'gn. zenbakija, 30-31'gn. ingoskija.

(6) Ikusi DENZINGER-BANNWART n. 2021. Pi X'gnak Barrizale edo Modernista'ren darrain esakun au ezeztu eban: «ziñismen orokarraren gai dan agerpena ez zan Beldubakaz amaitu». «Revelatio, objectum fidei catholicae constituens, non fuit cum Apostolis completa».

(7) Erromatarrai, V, 12. Denzinger-Branwart, n. 789.

(8) Beldubaik Egiña, XVII, 26. Arriandiaga Abearen euzkeralbena.

(9)' Ikusi DIVUS THOMAS aldizkingija. Jorralla-bagilla, 1949.