—Idazti Deunak—

Matai Deunak-Legezko Josu-Kisto'gazko goizparra

Arrandiaga'tar Imanol, M. B. S.'ak

Goizparraik eta Beldubaik Egiña

1936'garren urteko urtarrillan edo, Gaizteiz'era, Gotzañaren axu-eske, bidaldu leudan neure idazti au Zabala-Arana'tarr Joseba, neure mibisustarrkide, ta Mentxaka'tar Kepa jaunaren bidez.

        Espe edo-leguala, garillako matxiñadea ta urren-urrengo gudatea egin ziran. Nire idaztijaz zer dan eztakit; eta jakin, be, ezin. Irakarrdilja edo galdu, edo atzeratu egin beintzat, noxarte igarri eziñik. Neure irakurrtakdijetan neure idaztijaren ezti gozua, niretzat gozo-gozua, bai, edan guraz birregin dot idazti au, neure idazkixun zarraik arakatuz ta berridatziz. Gaizteiz'en aurrkeztu zanaz berezkuntxubaik edo-dauz, urrian; andi-andirik, ez, baña, Goiko Jauna lagun.

        Gaizteiz'erakua agirizkero, ari eldu biarr, arakatubagua ta zietzagua dalako.

Goizparraik

Matai Deunak-legezko Goizparra Len-itza

Goizparra, edo goizperra, ereisten dautsagu euzkeraz erdeldunen agoz evangelium, evangelio, evangile, ta a. danari. Eta eretxi, be, egoki eretxi Goizparra. Goiko Jaunak bere Semiagaz bidaldu dauskun izpar ona, goitik, Beragandik bidaldu dausku. Goiko Jaunaren Semia, goitik, Aiteagandik, etorri yaku; eta Semiagaz batera ta bidez goitiko edo Juanagandiko izparra, be, bai. Orixe da Goizparra, ta bere zatijak goizparrkijaik.

        Gozparraik lau dira. Matai deunak-legez, Marka deunak-legez, Luka deunak-legez ta Jon deunak legez. Goizparrgilliaik, be, lau dira: Matai, Marka, Luka ta Jon. Laurotatik, Matai ta Jon beldubaik dira; beste bijaik, edo Marka ta Luka, ez, goizparrgilliaik bakarrik baño. Lau goizparrgillioik Ezekel iragarle deunak Goiko Jaunaren burdija narraz eruaten (Ez. I), eta Jon goizparrgilliak Jaunaren aulki-albuetan (Ap. IV, 6) ikusi lebezan lau aberietaz irudituta ei-dagoz: Matai, gixonak irudituten ei-dau; Marka, lunak, Luka, idijak; Jon, arrnuak.

        Goizparra Matai deunak-legez edo Marka deunak-legez, eta a.esaten dogularik, Josu-Kisto'gazko goizparra adijerazo nai ixaten dogu, Matai deunak, edo Marka deunak, edo Luka deunak, edo Jon deunak idatzi leban letz, baña.

        Lau goizpargille otarik goizparra len idatzi lebana Matai deuna ixan zan. Juderrijan idatzi ei-leban, Beldubaik ludiko basterretara banandu baño lenagoxe, Josu-Kisto'ren jayotzetik eta berrogeigarren ureiri-samar. Iberkeraz, edo obeto, aramikeraz, orduko judarraik itz-egiten leben ele nastubaz, idatzi be. Aramaikeratik eleraztu edo gerkeraztu zan gero, eta gerkeratik lateraztu.

        Matai deunak, ain zuzen, be, judar kistarrtubentzat idatzi ei-leban. Augaitik Josu-Kisto asabeai abindutako Bidaltzekua zala sendetsi gura ixan leban, eta Idazteunetako esakunaik erasoten zaletsu-zaletsuba da. Alabere, jazokixunaik eztaruaz jazo ziran aldijaz edesi, pillo-moltsoka baño, bere gotamuari dagokijazan onduen.

        Lau taldetan zatitu al daike Matai deunaren goizparra: lenenguan (I-IV, 11), Josu-Kisto'ren bizkera ixilla edestuz, biztaldi nabarija gertuten da; bigarrenan, (IV, 12-XIV, 12), Josu-Kisto, goiko Jaunaren Bidaltzekua dala, parixetarren jazarrkaldija, ta jaungo-alaren ixakereaik atzaltzen dira; irugarrenan (XIV, 13-XX, 16), Jaungo-alaren lagija iragarrten da; eta laugarrenan (XX, 17-XXVIII), judarren batzar-gaizteskundia, ta ordez-ordiango batzar barrijaren iraskundia adirazoten dira.

        Euzkerazte au egin eta atonduten «El Nuevo Testamento en griego y español» (1)La-Torre'tar Jon Joseba Josu-lagunak itzulija, ta «Biblia Sacra Vulgatae Editionis» (2) Hetzenauer Mikel abeak atonduba, batez be, ixan dodaz itzulburutzat neure begitan. Itzultzia alik zietzen, eta argi ta errazen egiten alegindu naz; apara-egin dodanik baña, eztot uste. Beste akatzen arrtian, joskerea ta joskera jatorrari atalkijaik erazoten dautsaen sostorra, eztira txikijenaik, ezta errazenaik, be.

        Irakurrle, irakurri gogoz, Jaunaren beraren idaztija legez ta bagiaik alderatu, euretan jo ta lotzeka.

Matai Deunak-Legezko Josu-Kisto'gazko Goizparra

I taldia (I-IV, 1)

Josu-Kisto'gazko bixipar ixilla. Biztaldi nabarirako gerkundia.

1.— Josu-Kisto'ren Asabeaik.

I ATZALBURUBA. 1. Josu-Kisto, Dabi'ren seme, Abarran'en semiaren sentza-ixentzea. (3). 2 Abarran'ak Ixaka sendu leban. Eta Ixaka'k Jagob sendu leban. Eta Jagoba'k Juda ta Juda'ren anayaik sendu leuzan. 3 Eta Juda'k Pares ta Zaran sendu leuzan, Tamare'gandik. (4). Eta Pares'ak Eserron sendu leban. Eta Eserron'ak Aran sendu leban. 4 Eta Aran'ak Aminadaba sendu leban. Eta Aminadaba'k Nason sendu leban. Eta Nason'ak Salmon sendu leban. 5 Eta Salmon'ak Boz sendu leban, Arrabe'gandik. Eta Boz'ak Jobeda sendu leban. Eta Jese'k Dabi, bakalduna sendu leban.

        6 Eta Dabi bakaldunak Salomon sendu leban, Urias'en emastia ixanagandik.

        7 Eta Salomon'ak Orboma sendu leban. Eta Abia'k Asaba sendu leban.

        8 Eta Asaba'k Josabata sendu leban . Eta Josabata'k Jorama sendu leban. Eta Josabata'k Jorama sendu leban. Eta Jorama'k Ozia (5) sendu leban.

        9 Eta Osia'k Jotana sendu leban Eta Jotana'k Akatz sendu leban. Eta Akatz'ak Ezekia sendu leban, 10 Eta Ezekia'k Manase sendu leban. Eta Manase'k Amon sendu leban. Eta Amon'ak Josia sendu leban. 11 Eta Josia'k Jekonia ta Jekonia'ren anayaik sendu leuzan Babilon'eratze-aldijan (6).

        12 Eta Babilon'eratze-aldijaz gero Jekonia'k Salatiel sendu leban. Eta Salatiel'ak Zorobabel sendu leban, 13 Eta Zorobabel'ak Abiuda sendu leban. Eta Abiuda'k Eliakima sendu leban. Eta Eleakima'k Azor sendu leban. 14 Eta Azor'ak Sadoka sendu leban. Eta Sadoka'k Akima sendu leban. Eta Akima'k Eliuda sendu leban. 15 Eta Eliuda'k Eleazar sendu leban. Eta Eleazar'ak Matan sendu leban. Eta Matan'ak Jagoba sendu leban. 16 Eta Jagoba'k Joseba, Miren'en gixona, sendu leban; eta Miren'gandik Josu, Kisto eretxija, jayo zan.

        17. Orobat, sentza gustijaik, Abarran'gandik Dabi'ganaño, amalau sentza,; eta Dabi'gandik Babilon'eratzeraño, amalau sentza: eta Babilon'eratzetik Kisto'ganano amalau sentza.

2.— Josu-Kisto'ren Sorrkunde-Jayotzaik

        18 Et Kisto'ren sengundia aulan ixan zan. Miren, bere Amea, Joseba'rekin eskontza-itzaz zalarik, alkarrganatu-bage, sabelian, Goteunaren bidez, aurrdun aurrkitu zan (7)

        19 Eta Joseba, bere senarrak, zuzena zalarik, eta gereneztau gura elebala, ixillian itxi gura ixan leban. 20 Eta asmakixun onetzaz zalarik, amesetan, Jabe'ren gotzona agiri yakan, eta «Joseba, Dabi'ren seme oriíño leutsan- Miren emastetzat arrtubaz ezadi bildur; beragan sorrtu dana Goteunaren bidez bai'tok. 21 Eta semia aurr-yagikek; eta JOSU dereiskiak ixena; bere errija beronen obenetatik berak jareingo yok-eta». 22 Eta au gustijau egin zan Jabe'k iragarrliren bitartez iragarrija batatuko ledintzat, 23 Ara, neskatilleak aurra ixango dau sabelian, eta semiaz erdiko da; eta onen ixena Imanol (gurekin Jauna iragarrten dau) dereiskiae (8).

        22 esan lebanian. 24 Eta Joseba'k, lotalditik itxarriki, Jabe'ren gotzonak agindu leutsan letz egin leban; eta bere emastia arrtu egin leban.

        25 Eta beronek bere semelena aurr-egiñarte, (9) eleban seleban senaltzen; eta ixena JOSU eretxi leutsan.

3.— Jakitunaik jauretsija

        II ATZALBURUBA. 1 Josu, ba, Eroda bakaldunaren egunetan Juderri'ko Betelen'en jayo zalarik, ara, ekaldetik jakitunaik etorri ziran Jerosolin'era, 2 «Nun al-da jayo dan judarren bakalduna? galdeka-; ekaldian, ba, bere ixarra ikusi dogu, ta bera jauresten etorri gatortz». 3 Eta Eroda bacalduna, itz au entzunaz nasi egin zan; eta Eroda'rekin Jerosolin osua, be, bai. 4 Eta jaupari nagusi gustijaik eta erriko idazliaik batzalduki, Kisto nun jayoko zan litauntsen.

        5 «Juderni'ko Betelen'en, -erantzun leutsaen eurek, -aulan idatzi leban, ba, iragarrliak: 6 Eta eu, Betelen, Juderri, Juderri'ko uri lenenguetarik txikarrena bintzat ezaz; eugandik urtengo bai'tok Ixarrel, nire erri au, jaurriko yuan zuzendarija».

        7 Arian, Eroda'k jakitunai ixillera dei-egin eta agiri yaken ixarraren aldijaz itandu leutsen (10); 8 eta Betelen'era igorri, ta «Zuakeze, ta galdetu eizezube arduraz uniagazko izparra, -ino leutsen-eta didorokezubenaz gero, neuri, be, igarri, nerau, be, jauresten nuakentzat».

        9 Areik, ba, bakaldunaren uarra adituta, jun ziran; eta ara, ekaldian ikusi leben ixarra aurrez luakijen, umia leguaneko ganera eldu ta bertan lotu-arte.

        10 Eta ixarra ikusiki, bozorr-bozorraz boztu ziran. 11 Eta etxe-barru sarrtu ziralarik, umia, Miren bere Amarekin idoro leben; eta euren altxorr-kutxeaik zabalduta, urria, kedatza ta lerrdamina, emotxaik, eskañi leutsaezan.

        12 Eta lotaldijan Eroda'gana atzera ez egiteko erantzuna arrturik, beste bidez egin leben euren errijetara. (11)

4.— Umia igesi ta atzera etorrten

        13 Aldendu egin ziralarik eraik, ara, lotaldijan Jabe'ren gotzona agiri yakan Joseba'ri, ta «Jagi adi, -esan leutsan-Ume-ameaik arrtu eikezak (12), eta Aigito'ra igeske; eta bertan, nik iragarri-arrteño, agoke, Eroda'k ba, Umia erailtzeko, billatuko bait'yok». 14 Eta Joseba jagi egin zan, eta Ume-ameaik arrtu leuzan gabaz, ta Aigito'ra igesi zan; 15 eta bertan Eroda'ren erijotzararrteño egon leguan, Jabe'k iragarrliaren bitarrtez esan lebana beteko ledintzat, «Neure semia Aigito'tik dei-egin dot» (13) esan leularik.

        16 Arian, Eroda, jakitunaik ixekatuba ixan zala eguarrtuki, aserre-sumindu egin zan; eta otseñaik igorririkan, Betelen eta aldurijetako urte bitatik berako ume gustijaik, jakitunaikandik, jakin leban aldijaz arauz, il-erazo leuzan. 17 Arian betatu zan Jeremia iragarrliak iragarri lebana, 18 Oyuba entzun da Rama'n esanaz-negarr-uluka aundijaik; Arrkele umiakatik negarrez; ta oldasik nai ez, eztiralako. (14)

        19 Eroda il egin zalarikan, baña, ara, Aigito'n, Joseba'ri, ametsetan, Jabe'ren gotzona agiri yakan; 20 eta, «Jagi adike, -iño leutsan- Ume-ameaik arrtu eikezak, eta Ixarrel errira uake; Umiaren buruba billetan lebenaik il bai'tozak.» 21 Eta Joseba'k jagiki, Ume-ameaik arrtu leuzan, eta Ixarrel errira etorri zan, 22 Judarrijan, baña, Eroda aitearen ordez Arkela bakal-zala adituki, eguarrtuki, Galilai-aldera jun zan; 23 eta Nazaret urira eldu ta bertakotu, iragarrliak iragarrija, «Nazaretarra eretxiko dautsae» (15) —betatuko ledintzat.

(1) El Nuevo Testamento en Griego y Español. Texto Griego conforme a la tercera edición critica de Federico Brandscheid. Friburgode Brisgovia 1909. Herder.

(2) Biblia Sacra Vulgatae Editionis Sixti V. Pont. Max. jussu recognita et Clementis VIII auctoritate edita.....Ratisbonae et Romae. Sumptibus et Typis Friderici Pustet, S. Sedis Apostolicae et S. Rituum Congregationis Typographi. MCMXIV.

(3) Josu- Kisto Jabe'k abinduba dala goizparr-buru-buruban gomutarazoten dausku Matai deunak. «Ludiko gixeli gustijaik eure Semiagan onetsiko dozak» (Gen. XXII, 18) abindu leutsan Jabe'k Abarran'i. Eta Dabi'ri: «Eure egunaik bete, ta eure arbasuakin lotan agokenian, ostez eure sena, eure sabeletiko sena, eregiko dauskat, eta bere bakala sendotuko yuat. Beronek eregiko yaustak neure ixen-etxia, eta neuk imiñiko yautseat betiko bakal-aulkija. Aitea ixango nok, eta semia ixango yuat bera». (Sam. VII, 12 14). Abintza orretaz arabera, Josu-Kisto da Jabe'ren Bidaltzekua, Abarran'ita Dabi'ri abindutako Seme nagusija.

(4) Sentza-ixen-lerrokadetan ez-ei-zan judarren arrtian emakumerik aipatzen. Alabaña, Josu-Kisto'ren sentza-ixentzean Matai deunak lau emakume, Tamare, Arrabe, Urte ta Betsabe, Urias'en emastia ixana, aipatzen dauz. Laurotatik bi beintzat obendijaik ixan ziran, eta bi erbestetarraik, Josu-Kisto obendijaik eta gixeli gustitarikuaik jaregiten etorri zala iragarrteko.

(5) Jorama'ren semia Okozia ixan zan; Okozia'rena barriz, Joa; Joa'rena, ordian, Amasia; Amasia'rena, gero, Ozia edo Azaria. Orrezkero, Ozia Jorama'ren irlobea ixan zan; Amasia, birlobea; Joa, lobea: eta Okozia, semia. Jarama, Akaba'ren alabearekin ezkondu zalarik, bere seme-alabeaik laugarren balauneragiño legozan Juanaren gaiztespian; eta orrexegaitik egin ei-leban Matai deunak Jarama'gandik Ozia'ganañoko jauzi au.

(6) Josia'ren Semia Jokim, edo Jokima ixan zan; eta Jokima'ren semia ta Josia'ren lobea Joachim edo Jekonia au. Batzuk «Josi'ak Jokima sendu leban. Eta Jokima'k Jekonia ta Jekonia'ren anayaik sendu leuzan Babilon'eratze-aldijan» dirakurre.

(7) Miren Goteunaren bidez ixortu zanian, Joseba'rekin ezkonduba ez-edoleguan, ezkontza-itzez arrtuta bakarrik baño. Eta Joseba'k Miren, ixorr ikusi lebanian, zer zan elekijalarik, ez ezkontzeko, ta berenera ez eruateko, erabagija arrtu leban; Gotzonak irakatsiki, bana, Miren emaste arrtu leban, eta berenera eruan, be. Orrezkero, Joseba-Miren senarr-emaste-ixenaz barik, bana, ezkon-ixenaz eristia oitubagua da, senarr-emastienik ezpai'lebela iñoizpait ixan, bijaik gizkarbi-neskutz iraun beti baño.

(8) Josu-Kisto, Dabi'ri abindutako seme nagusija dala bigarrenez atzlatzen dau Matai deunak, Ixai iragarrkixuna bida dala. (Ixai. VIII, 14): neskatilla neskutza señaz ixortu ta erdiko zala iragarri leban Ixai'k; eta Matai'k iragarrkixun ori Miren-Josu'tan betatueten dala duarr, Miren'ek, neskatilla neskutza zalarik, ez gixonarekikotz, Goteunaren bidez, baño, sorrtuta aurr-egin lebalako.

(9) Josu-Kisto Miren'en semelena da, eta orixe duarr Matai deunak, semelen-eskubidiaik beragan betatu biarr ziralako. Semelena eretxijarren, baña, Miren'ek beste semerik, eta Josuk anai-arrebarik, ixan lebenik eztau esan gura. Ez orixe. Miren neskutz garbija ixan zan beti, aurr-egin-orduko, aurr-egitian, eta aurr-egiñezkero. Josu'ren anayaik eta arrebeaik eretxijaik aidiaik edo abidiaik dira, judarren arrtian aidiai anayaik edo senidiaik, ereistia zan oitureaz arabera.

(10) «Arduraz», Vulgata'k.

(11) Josu aurrtxuba jauresten eldu ziran jakitunaik, iru, Meltxor, Gaspar ta Baltasar, ixan ziralakua zabaldu da kistarrkijan ,baitiña ezta, baña. Roma'ko zupubetatako margazkirik geyenetan iru ikusten dira. Bakaldunaik ziranik ezta eskijerra; jaun edo aundki aberatsaik zirana, baña, umiari opetsi leutsaezan oparijaik agertu dagerre. Ekaldetik eldu ba-ziran, be, zein erritakuaik ziran ezpaya da. Alabaña, Persi dertxan errkijaren aldez edotasunik nagusijena, bai Persi Juderri-goxaldiajan dagolako, bai magus edo jakitun ixena dala-ta, bai antxiñeko margazkijetan Persi-ekanduz burbaik jantzirik margoztuten diralako, baita Balan iragarrlia errkalde atakua zanagaitik, be.

        Jakitunoik euren errijetatik noiz urten eta Betelen'eratu ziran illunagua da oindiño. Batenbatzuk Josu jayo ta erdi geruago Betelen'eratu zirala uste dabe. Aburu onen zegaitija Goizparrak diñoskuna da: Eroda'k urte bitatik berako umiaik erailtzeko agindu leban jakitunagandik jakin leban aldijaz neurriz. Bestiaik etzala ain belu ixan, Josu jayo ta aldi-gitxi-buru baño, deste. Batetik, Matai deunak Josu'ren jayotzaldija jakitunen jaurreskaldija alkarrtuten dauzalako: «Josu, ba, ... jayo zalarik», eta a. Bestetik ixarra Josu jayo zanian argiri-egin yakela uste dabe gustijaik; eta Jerosolin'erako bidatiari baratz eta astiruegi diritxae urtebete ta erdi, edo urte bitako; amarr edo berramarr gabeunetan egiteko anakua, ordian; korkoiztuen bidez, aberatsaik ziran-eta, egin leben, ba.

        Jakitunaik ikusi leben ixarra etzan beste ixarraik lakoxia ixan, bedegar bedegarra baño. Bai-edo-lekijen Balan'ek iragarri lebana: «Jagoba'gandik ixarra jayoko da» (Num. XXIV, 17); baita ixarr onen dei edo ikurra ixareldarren bakalduna zana, be. Berauxe judarraik, be, bai-lezaguben, jakitunaik, ikusitako ixarra zala-ta, bakaldun jayobarrija jauresten letorrtzala Jerosolin'en erautsi lebenian, gustijaik ixarraren zantsuba aintzat arrtu leben, eta Mikai'ren iragarrkixunaz erantzun leutsaen Eroda'ri jaupari-idazliaik Bakaldun jayobarrija Betelen'en jayo-biarra zala Mikai'k iragarri leban bezela.

(12) Gotzonak eztautsa Joseba'rise mia arrtuteko esan, Ume-ameaik arrtuteko baño. Aunelan agiri da Miren neskutza ixan zala Josu sorrtu-orduko ta Josu aurr-egida gero.

(13) Itzoik Osea'gan (XI, 1) dagoz, ta Jauna'k Ixarrel bere erri autetsija Aigito'tik atera lebala ikurrtzeko esan leuzan. Ixarrel, baña, Josu-Kisto'ren irudi ta lenantza dalarik, Josu-Kisto'gaz, be, esan leuzan, Matai deunak dadirazonetz emen.

(14) Ume obengioik Jous-Kisto'arren. eurek elekijela, be, erail ixan ziralako, gustijaik gaizkatu egin ziran; eta Doibatzak euren jaya lotazillako berramar ta zortzigarrenian ospatzen dau.

Arrkele, Jagoba'ren emaste kutuna, Rama'n li eta lorrtzi egin zan.

(15) Au ezta idazteun zarran irakerrten; edonun, baña, Josu-Kisto'gaz loratsuba dala,- orixe da nazaretarra , - esaten da.