—Idazti Deunak—

Paul Erroman

Bidaliek Egiñak (XXVIII, 16-31)

Zaitegi eta Plazaola'tar Iokin

a) Paul eta Erroma'ko Agintariak.

Api bidea Serbi Tuli'ren arresiak zear zioan, Kapene ate barrena. Bertatik satu ziran Paul eta beste baituak. Paul'ek, Erroma'n izan zan lenengo egunak, zuzenbidearekikoak-eta betetzen eralgi zitun. Lenik gudalburuaren eskuetara zuten. Uriaren ipar-sortaldean gudarientzako zalaya lurberritu zun Tiberik»: bertan utzi zituten Palestainai'ko baituak. Eskuarki bi gudaburu izaten ziran. 62 g. urteko udaberri-arte, Neron agintari zanean, Burru bakarrik zan.

        Pest yaurlearen txostena Paul'en aldekoa zan, noski; Yuli euntariak berriok zuritzen ditu, bidean ikusia ikusita. Paul'i leporatzen ziotenak ez zun iraiñez bezten, ezta baitu galgarrien artean ere etzuten yarzen. Arrezkero, oi zanez, baituen zelaitik atera, ta aukera zun etxean bere gain egoteko baimena ema zionte: mutil baten zaipean bakarrik zan (16) custodia libera arauak agindu bezala: Katei berak guda mutilla ta baitua lotu oi zun: alegia, baituaren eskuiko besoa, gudamutillen zaipean izaki, gudamutillok sarri aldatzen ziran. Beraz, Paul baituak au idatzi zun: «zuek, senideok, yakitea nai dut nere goraberak Berri Onaren aurrerapidera yo dutela. Yauregiko guziei ta enpareuei ere bai nabari egin baitzaye Kiso'rengatik billurtuta nagola» (Plp I, 12-13).

b) Paul eta Erroma'ko yuduak. (XXVIII, 17-29)

        Erroma'ko agintariak Paul nor zan eta beraren izena erroldu ezkero, nasai xamar utzi zuten bere gain egoten. Aurrenik etxe bat akuratu zun, gudarien zelayaren urren; gero, Erromako zenbait kistar ikusi zitun, adibidez, Piriska ta Akila, lenago Korinto'n eta Epeso'n Yesukisto'ren alde bere lankide izanak, ta abar. Senideok ikusi ta azkartzen lenengo bi egunak eman zitun. Irugarren egunean Yuduekin asi zan.

        Esanik dudanez, Erroma'n ezin zenbatu ala yudu zenitun: dakigunez, amairu sinagoga bazituten gutxienez; alegia, amairu mordotan sailkaturik ziran, 10.000 bat yudu. Zarrenak August buru zanean eldu, ta bertan gelditu ziran, Tiberi ta Kauldi'k yuduen aurka eragin zituten beltzaldietan ere. Erroma'ko yuduok taldetan berezirik bizi omen ziran, kideen sorrerari zegokionez, belaunetxeka; nagusi bakarra etzuten ,beraz, ezta biltzarrik ere.

        Sinagoga oyetako yudu nagusiak beregana deitu zitun Bidaliak. Erroma'ko yuduek entzutez ezaguna zuten. Yaurerri'ko otsak Uriburuan oyartzun egiten bai zuten. Asi txiki zear, Makedoni ta Epeso'n sortutako zaparrastak entzunak izan bear. Non-nai yuduekin dril egin baitzun, aren izenak alde guzietan yuduen tupustarri bezal ots egiten zun. Yudu au Erroma'ra etorri zala-ta, beste yuduen ikusmiña goritu zan. Palestinai'tik etorri-berri zala ba-zekiten; beren seaska-erritik ta biotzez maite zuten Aberritik, arean. Iri gurenetaz entzuteko gogoz ziran. Beraz, Bidaliaren deyari erantzunaz, bizi zan etxera saldoka etorri ziran.

        Erroma'n ere, beste non-nai bezala, lenik yuduak onbideratzen asten da Paul, bere egitarauari zintzo atxikirik: oyek baitzitun bere bidalgoaren len-zitu. Oraingoan, gañera, beste zio batek ere ortaratzen du. Yudai'n etsai miñak amorroz utzi ditu. Erroma'n eta Kaisar'en baitan yuduek zituten zurkaitzak, yaurerriaren alderen alde berriak eskutitzez yakinerazteko bide erreza, ta bere arerioen biotz zimur eta maltzurra ezagutzen ditu Paul'ek. Kisto'rengandik alde biraogarri izan nai zun, aragi aldetik senide ta aide zitunengatik (Err. IX, 3). Yuduok, ordea, Paul zapuztu, gorrotatu ta iraiñez itxusitu oi zuten. Agian, bereazpilana egiña bide zun gorroto orrek Erroma'ko yudutartean: ezperen, aurrea artu bear zitzayon. Artara yotzen du Paul'en itzaldi laburtuak.

        Paul'ek azaltzen die yuduei, zegatik Erroma'ratu dan Kaisar'engana yo bearrez: bere burua, errugabe izaki, zuritu bearrez. «Ezertxo ere gure erriaren edo arbasoen ekanduen kaltetan nik egiteke, Yerusalen'dik naukazute erromarren eskuetara baiturik emana» (17). Beraren aurka Yerusalen'en sortu zan zalaparta, ta bizia ere kendu nai izan ziotenik ez ditu aitatzen: ta bera txautzeko asmatu zituten marroak ere ixildu egin ditu. Bereala, Kaisarai'n yazoak azaltera doa: auxe bakarrik azaldu nai du: alegia, zergatik Kaisar'engana yo zun. Yuduek beraren kaltetan egiñak oro aipatu nai izan ba zitun, zuzen ta bide bere biotza lazturik aurkeztu bear, ta Erroma'ko yuduek mindu egin zitezken, ausaz.

        Kaisariai'n yazoak labur-sur aitatzen ditu: Erromarrek, «ni aztertu ezkero, askatu nai niñuten, eriotzarako (lanik) danik ezer ere nigan ez dagolako ( XXV, 25; XXVI, 31). Baña yuduak yarki ta Kaisar'engana yobearrez aurkitu naiz» (18-19). Au ere neurriz ta arretaz esana zun; oroitu XXV, 3. Yuduek erabat il nai baitzuten (XXV, 25), ta Pest'ek igespide bezala, Yerusalen'a igotzea aurkeztu zion, erromarren ausitegitik yuduenera yoateko. Ordun, Paul'ek azken beltzean Kaisar'engana yo zun, Pest'ek yuduen esanetara makurtuz, beraren aurka erabakia eman ez zetzan (XXV, 9-11). Beraz, Kaisar'engana yo-bearrez aurkitu zan Paul: ez ordea bere erria zerbaitetzaz salatzeko, bere burua eriotzatik gaizkatzeko baño (19). Yuduek erromarren uztarria engaraz zeramaten, abertzale sutsuak baitziran; ta Kaisar'engana yotze ori errez okertzat zuten, aren eskubidea onartzea bailitzan. Paul'en aurka zerbait ba'tzuten zuritzeko, ikustaldi ura eskatu zien, bai; ezpaitzan iñoiz izan gaizkin edo gizeraille: «Isrrael'en itxoarengatik katai onek loturik nauka-ta» (20), alegia, Mesia aldarrikatzen dulako, atzeman, baitu ta lotu omen dute. Kistoa agertu ta bere yaurerria eraikia izan bai-da; ta Ats deuna gizaki guziei ixuri baitzaye. Ori oyuztatu dulako, Erroma'n baiturik dago.

        Yudu nagusien erantzuna arretaz esana bide zan. Paul'en lengo yardunbideaz tutik eztiote. Orain berak azaldu dien auziari soillik eratzuten diote. Ez omen dute Yudai'tik ortaz idazkirik artu, ta etorri diran anayetakorik batek ere eztie beratzaz ezer ekarri, ez esan (21). Egia diote. Oraindik ezpaitzuten biderik artu Yudai'ko yuduek Paul'en auziari buruz: porrot egingo zutelakoan baitzeuden, II g. Agiripa beren arerioaren alde yarri zan ezkero. Orregatik edo, gogo bero ura epeldu zitzayen aldi batekoz.

        Erroma'ko yuduek gai ortaz Paul'i berari entzun gura zioten, alderdi orri aitzika edonun baitabiltza yuduek (22). Zer aburu ote zuten ortaz Erroma'ko yuduek berak? Erroma'n kistarrei buruz nola ote zeuden? Berak murtik eztiote. Ezagun bai, ezagutzen ditute. Ta Uriburuan bertan ba'zuten. Alegia, Kauldi'k yuduak gordinki erabilli zitun, sortu zituten zaparrastak zirala-a, kistarrak gorabera. (Suetoni, Claud, 25). Eguna berezi zuten batzar nagusiagoa izateko. Egun artan Paul'engana kopuru aundiagotan etorri ziran yuduak, ta akuran zun etxeko tegian sartu ziran samaldaka. Tegi estu bertan itobearrez goizetik arraseraño iraun zuten. An daude Paul beraren zenbait lankide ere: Luka ta Aristark, Akila ta Priskila senar-emazteak, eta beste kistar batzu. Tesalonike, Korinto ta Epeso'ko batzarrak bezin luze iraun zun onek. Oi zunez, Yainkoaren erria erakutsi ta aitortzen zien Bidaliak, Yesu'ri dagokiona azaldu ta Mesia zala egiztatuz, Mois'en legeari ta Igarleei atxikita (23). Sarri aitatu, azaldu ta eztabaidetan iratiotuak zeuzkan Idazti Deunak bide zirala, Nazaret'eko Yesu'ren yayotza, bizitza, eriotza ta piztean bete zirala egiztatu zitun.

        «Ta ayetako batzuk siñesten zioten; beste batzuk, ez» (24). Berriz ere, izen yareigille ori, asko Isrrael'en galdu ta asko piztu ditezan, gudoyaltzat yarrita ageri da. Bigarrenok Yainko-argiari burua makurturik siñesten dute. Lenengoak, ordea, eztabaidaka asi, esanak irabiatu ta ezezkoan yarrai gogo dute ta azkenik argiagandik alde eginda, erri biurriarengana yo oi dute, siñetsi-gabe. Azkenik, Isai igarlearen esanak Paul'ek oroiterazten diezkie oar-bidez, ez isekaz. «Ederki Goteunak gure arbasoei Isai igarlearen aoz itz egin zien, esanaz:

                Eri orrengana zoaz ta esayozu:

                belarriz entzunda, ez duzute adituko,

                ta begiz ikusita, ez duzute nabaituko.

                Mokortuta baitago erri onen biotza,

                ta belariak entzuteko gortuta.

                Bere begiak itxi ditu,

                begiz ez ikusteko,

                belarriz ez entzuteko,

                ta biotzez ez ulertzeko,

                onbidera etorririk, sendatu ez ditzadan»

                        (25-28)

        Isai'k iragarritako au yudengan betetzen zala oraindik ere, Yesu'k berak azaldu zun, Yainkoaren erri barne ostena alegitan atzekoei adierazten asi zitzayenean (Begira Mt. XIII, 14-15; Mark, IV, 12; Luka, VIII, 10; Yon, XII, 40-41). Paul deunak ere, yudu ayen sikesgabea ikustean, tamalez bada ere, odolez aberkide baitzitun, Isai'k iragarritakoa dakar. Alegia, igarleak bekoz beko izan zun egoerak, Yesu ta Paul'en aldiko yuduen egoeraren antza du, andizka bederen. Aldi biotan, ausiabartza itzala gañean dute, ta batean eta bestean, bere erria yarein eta gaizkatu nai du Yainkoak. Elburu orri atzeman nairik, Berak itz egin, oarrerazi, ta aginduak utzita eskainka dabil, azkenik, aldapa bera erotzera doan erria tink geldierazteko. Ordun era orain ere, goganbearrez eyotako oskol lodiak erri orren biotza mokortu du; bere lera zantarrak eta batez ere bere arrokeriak alperriko egiten zuten osabidea, edendurik: yudu erria, erri danez, zapustua izango da, ta, bere gaiztakeriak bere burua ondatuko du.

        Yainkoaren errukiak uts egin al du? Ez: yuduen izpitzoak Yainkoaren erruki sakonagoa darakus. Yuduek ukatua, atzerriak onartu dute. «Yakizute beraz Yainkoaren osasun au atzerrikoei egiña zayela: ta entzun ere ayek entzungo dute» (28). «Au esandakoan, yuduek alde egin zuten, eztabaida asko elkarrengan zeramatela»(29)

c) Paul bi urte betez baiturik Erroma'n (XXVIII, 30-31).

        Labur sur bukatzen du edestia Luka'k, Paul'en bi urte beteko ariketa bi lerrotan itxirik. Lenago Kaisarai'n bi urte betez baiturik ego zanean ere, doi-doi aitatu zun (XXIV, 27). Orobat Erroma'ko ekuraldiaz motz-motz itz egiten digu, zoritxarrez.

        «Paul'ek, berriz, bi urte bete zitun akuratutako etxean» (30). Nontsu zan etxe ori? Oraindik ez-yakiñean gera. Egi-antzik aundienaz iritzi dezakegunez, etxe ori gudaletxearen urren zan, gudamutillak beren zaipean baitzuten. Bertan, bere esku-lanez irabazten bide zun bizibidea: bere buruarentzat naiko izaten ikasita baitzegon. Bazekin urrurik eta yoritsurik egoten; edozertan edozertarako azita zegon-eta; ase ta gosetarako, geyegi ta gutxirako. Edozertarako baitzan, azkartzen zunaren indarrez. Ala ere letzaldi artan, Pilipoi'tarrak beren emariz sorotzi zuten. Dana zun, baita erruz ere: okituta zegon, oyek bidali ziotena Epaprodit'engandik artu ezkero (Plp. IV. 10-18).

        Arrezkero, Bidaliaren bearraldian lagun eta gudakide izateko asmotan zegon Epaprodit zintzoa. Uda beroan, Erroma'ra oi ziran ainitzei gertatu oi zitzayenez, ordea, Epaprodit etorri berria ere gaxotu zan eta illagian lotu. Baña, Yainkoa artzaz errukiturik sandatu zan. Gaitz ondoan iñolako erri miña nabaitu zun eri izanak: ta aren iskia areagotu zan, beretarrek gaxo egon zala entzun zutelako. Geroztik, Epaprodit lenbailen igorri zun Pillipoi'ra, Paul'ek eskerrik asko egiten zien eskutitz bat ari eskuratuta. Esker on miñagorik ta zindoagorik ezin diteke azaldu: «Zuentzaz oroitzen naizan bakoitzean Yainkoari esker egiten diot, Beragana pozik nere otoi guziak zuen guzion alde yasorik, lenbiziko egunetik gaurdaño Berri Onari erakutsi diezuten eraspenagatik... Nere poza Yaunaren aurrean, nere alde zuen lera noizpait ere birloratu da-ta! Ortan zeundeten, azaltzeko mugonik gabe ordea... Ba-dakizute, ba, pilipoitarrok, Berri Ona zabaltzen asi ta Makedoni'tik irten nintzanean, zuek izan ezik, beste Elizek ar-emanik nerekin izan ez zutela. Zuek, bai Tesalonike'ra ere bein ta berriz, bear nukena igorri zenidaten. Ez nauzute emarien zai; zuen artzekorako zitu ugari opa dizuet, ostera. Dana dut, baita erruz ere. Okituta nago, bidali didazutena Epapodit'engandik artu ezkero. Ori da, bai, lurrin goxo, opari eder ta Yainkoaren gogarakoa» (Plp. I, 3-5; IV, 10, 1-18).

        Norberakeria ito ta guziak bat izateko aolkatzen ditula, bertan irakurgai dugu Kisto'ren Yainkotasunaz eta Gizakundeaz Paul'ek idatzitako aitor argiena: «Beraz, Kisto'rengan adorerik, maitakuntzan azkarririk, gogoan erkidetzarik, eta biotzean errurik baldin ba'dago, nere poza bete egizute, iritzi bat, lera bat, gogo bat eta biotz bat guziok eukirik. Ezer ere ez egin bekaitz edo arrokeriaren eragitez; aitzitik ere, bakoitzak gogo apalez bestea nagusitzat begira beza, norberarenaz baño besterenaz ayolago azalduz. Bekizue irazpidetzat Yesu Kisto'rengan dakusguna. Tankeraz Yainkoa izaki, buruz gañeko uzia ez litzayoke Yainkotzat egotekoa. Beraz ustu zan, ordea, yopu-tankera arturik, giza-antzeko agerzearren. Ta azpegietatik gizontzat ezaguna izanda, bere burua apaldu zun, iltzeraño men egiñez; gurutzean iltzeraño gero. Argatik Yainkoak Bera aupatu du, ta edozein izenen gañeko izena eman dio. Yesu'ren izenari belaun guziak, lurrekoenak eta lurpekoenak makurtu dakizkion ta Yainko Aitaren goraldirako, mingain guziek Yesu Kisto Yauntzat aitortu dezaten» (Plp., III, I-II).

        Alako batean, Paul atxiloturik zala, arenean atzerritar yopu bat sartu zan. Onesimo zeritzan ta Kolosai'tik etorri berria zan. Ta zerbait ugazabari ostu ondoren, arenetik iges egin eta Erroma'ra yo zun yopuak. Zeren beldurrez edo opaz Paul'engana yoan ote zan? Eztakigu, arean. Dana dala, ez-usteko bi esker yaso zitun Bidaliarengandik: alegia, siñestea ta ukuzpena. Pilemón'en gogarako izango zalakoan, bere billurraldian Onesimo'k lagun zekion asmotan zegon Paul. Ez zun, orratiño, aren baimenik gabe ezer egin nai izan, ta yopua berriro nagusiarengana igorri zun: aren eskuz egundañoko txartel pitxia Pilemón'i bidali zion Bidaliak: txartel ximen, maitagarri ta ederragorik ezin amestu ere.

        «Ezkerrik asko nere Yainkoari egiten dizkiot beti nere otoiketan zutzaz oroiturik. Entzunda baitakit zein diran Yesu Yaunarentzat eta guren oroentzat zure maitasun ta siñestea. Izan ere, gurean dagon on guziaren ezagueraz, Kisto'ren alde pizkortu da zure siñestearen erkidetza. Nere poza ta atsegiña, senideori, zure maitakuntzagatik gurenen biotzak atseden dira-ta!

        Argatik, egokia zuri agintzeko aukera aundia Kisto'regan dudala ere, zuregana eskean adiskidez yo nayago dut. Ona emen nere seme Onesimo'ren alde arrenez. Len alperreko zuri izana, orain, berriz, zuri ta niri on. Igorri dizut. Nere biotza da; otoi, atotsazu. Nerekin euki nai nun, Berri onarengatik nagon billurraldian zure ordez lagun zekidan. Ez dut orratiño zure baimenik gabe ezer egin nai izan, zure egite ona oldezkoa zekin, ez indar-antzean. Apika ere apur bateko zuregandik aldendu zan, bein betiko ar dezazun, ez yoputzat gero, anai maitagarritzat baño. Alakotzat, bereziki maite dut nik. Bidezago ere zuk ori odolarren ta Yaunarre egin bear duzu. Beraz, laguntzat ba'naukazu, ni bezela, bera ar ezazu. Ta zerbait gaizki egin edo zor ba'dizu, nere lepotik ori bego. Nik, neronen eskuz zuri idazten nagon Paul onek, zorr garbituko dut, zeran ori ere didazula zuri ez esateko. Bai, anai maitea, pozbide au emaidazu Yaunaren ederragatik; Kisto'ren aurrean nere biotza poztu ezazu. Zure menaz uste betean ori idatzi dizut, diodana baño geyago ere egingo duzulakoan» (Pil., I. 4-21).

        Kistar eginda gero, nork bere bizibidean yarrai bear zula, sarritan esana zun Paul'ek: «Bego bakoitza deya artzean zegon ituin artantxe. Yopu ziñala deitu izan al zera? Ez zaitez ayola; aitzitik, askatu zaitezkela ere, zaude pozik zauden ortan» (I Kor., VII, 20-21).

        Kisto'rengan guziak bat dira-ta: «Kisto'rentzat ukuziak zeratenok Kisto duzute soñekotzat. Ez dago yudurik, ez elendarrik: ez dago yopurik, ez yareirik; ez dago ar-emerik; Kisto'rengan zuek oro bat zerate-ta» (Gal. III. 27-28). «Guziok, yudu ta atzerritarrak, yopu ta yareyak, soin bat egiteko Ats batez ukuziak baikera, ta guziok Ats batek azkortuak» (I Kor., XIII, 13). Onesimo'ren gertaria, nonbait, yopu-yaunen arteko ar-emanak oarrerazteko abagunea izan zun Paul'ek. «Morroyak, etxeko nagusiei orotan men egiezute, ez ayen begitan bakarrik morroyenak burutuz, gizonen ederra eukitzeko, Ya inkoaren beldurrez ta biotz xaloz baño. Edozer egitean, gogotik ekin, Yainkoarentzat bezela, ez gizonentzat. Saritzat yarauntsia Yaunagandik artuko duzutela yakiñik. Kisto Yaunaren moroi izan zaitezte... Nagusiak, zuzen ta bide dana morroyei emayezute, nagusi bat zuek ere zeruan duzutela yakiñik» (Kol. III, 22-24; IV, 1). «Morroi zeratenok zuen lurreko nagusiei Kisto'ri bezela, beldurre ta ikaraz ta biotz zintzoz men egiezute; morroyena ayen begitan bakarrik egiteke, gizonak limurtzeko; Kisto'en morroyei dagokienez, ostera, Yainkoaren naya gogoz betetzeko, Yaunaren ederragatik, ez gizonenagatik, morroi lanari ekiñik. Yakin bear duzute, ba, bakoitzak legiken ona Yaunak sarituko diola, morroi naiz bere dedilla ere. Orrelaxe ayekin zuek ere, nagusiok, yarduzute, zemak alde bat utzita. Ba-dakizute, ba, zeruan dagola ayen ta zuen Yana; ta Arentzat norkeririk ez dago» (Epes., VI; 5-9). Gizonen bizibideak iraultzeko etzan Kistar izatea, gogoak erabat aldatzeko baño; ori, bai, gizarte-yardunbidea ere ezari-ezarian eraberrituko zun, noski, gogoaldaketa orrek.

        Yopuak Berri Onaren alde egin lezaketena argiago dakuske Paul'ek azken aldera: aurrenik, siñesgabeen onbideratzeari beaztoporik ez ezarrita: «Uztarpean dauden yopu guziak begirunerik aundiena nagusiei zor zayela etsita beude, Yainkoaren izena ta irakastea biraogarri biur ez ditezan» (I Tim., VI, 1). Areago: Berri Onaren zabaltzalle ixillak bear zuten izan: «Yopuei, nagusien mendean ta gogara egoteko, ukoka ayekin ibilli gabe. Ta ezer ayei apiztubearrean, oso kirmen azaldu bekizkie, Yainko gure Yareigillearen ikasbidea orotan ederretsi dedin» (Tit., II, 9-10). Bidaliaren urgazi billa, Kolosai'tik ere beste bat etorri zan Paul billurketan zalarik. Epapra. Bere yayoterrian eta inguruko Laodikei ta Yerapoli'n Berri Ona zbaltzen ari zan. Zer dala-ta alde egin al zun bere (lanbidetik) alorretik Paul'engana etortzeko? Bazter ayetan sortzen ziran ikaspide okerrak asagotzeko lain bere burua ez bide zun-eta, irakasle yakintsuagogana yo zun nonbait.

Epapra'ren larria, zoritxarrez, bidezkoa zan. Aizunkerietara emanak izan ziran eskuarki Prigitarrak. Ameslari ele xurien seaska zan Prigi. Adibidez, Yerusalen berria eraikitzeko asmotan ari zanean Montan targozaleak, Pepuza aukera zun, Prigi'ren biotzean, Kolosai ta Laodikoei errien onduan. Garmendi ta lur ikarak iraultzen zuten eskualde ura, egokia zan nonbait orrelako ameslariak onartzeko. Dana dala, sei bat zazpi urte ezkero sortutako Kolosai'ko eliza berria naspildurik zuten berri-zaleok. Aingeruak Kisto Bera baño garayagoak omen zirán; ya-edarietaz ta yai-egunetaz, ilberri eta larunbataz ebazketan iñolako okerrak zabaltzen zituten. Apal ta aingeruzale azalduz ta ikusi ez zunaz mintzatuz, bere aragi-zurkeriz arrotuta zebillan ayetako bat.

        Iñoren alorrean sartu ta uzta biltzerik ez zun gogoko Paul'ek. Alare, beraren ikasle baitzan Epapra, Kolosai'ko eliza ezin besterena etsi. Arrezkero, Kolosaitarrei eskutitz bat idatzi zien, alako galurrenetatik begira zitezan. Ain zuzen ere, lagun kirmen ta Yainkoarenetan morroikide zun Tikiko'ren eskuz bidali zun idazkia. Onen idekotsu dan beste idazki bat Epeso'koei igorri zien bide nabar: Epeso'n barna Kolosai'ra yoateko baitzan Tikiko. Egikizunok burutu ondoren, Onesimo yopua Pilemon'i aurkeztu berra zun Tikiko'k, Paul'en ordez.

        Yudu ta Elendar asko zetozkion: naiz ta Isrrael'ek osoan siñesgabera yo, yudu askok, eskerrak eraginda, Kisto'ren argitara zabaltzen zituten beren biotz-begiak. Guzioi, ba, abegi ona egiten zien Paul'ek eta Yesukisto Yaunari dagokiona zoztorrik gabe zabal erakusten zien (30-31).

        Zer dala-ta, Paul'en auzia belutu zuten? Bi urte luzez erabakiaren zai eukitzea geyegitzat norbaitek yo lezake. Edonun eta edonoiz, ordea, giza-zuzenbidean barna, astiro ta errenka yoan oi da. Orduko Kaisar, Neron zenun. 61 g. urtean 24 urte zitun berak: zazpi urte ezkero, buru nagusi da. Lenengo bost urteak igaro ziran, beraz: quinquennium Neronis (54-60) deritza. Gero, pake ta zorion-aldia orde aldi gorri, anker eta zitala etorri zan bere yauraldian. Bere buruan beste asmorik ba-zun Kaisar'ek, yudu ez-ezagun baten azi-orrazietan murgildu baiño len. Bestalde, Palestinai urrun zan eta auzietako korapilloak biurriagotu egiten ziran. Onezko erabakia yasoko zunik iñoiz etzun izan zalantzan Paul Bidaliak. Bitartean, egonarria artuta, itzez ta idazkiz yarraitu zion bere bidali-egitekoari.

        Azkenik yarei utzi zuten. Pest'ek berriz ta berriz esan baitzun, etzula Paul'ek eriotzarako lain zanik ezer egin (XXV, 25; XXVI, 31). Yuli euntariak zion gizabideak, eta gero, bere etxean bere gain egoteak nor-nai ikusirik, berorixe egiztatzen du (XXVIII, 16, 30,31). Uste bete betean etsita zegon Paul, yarein izana ondoren Pilipoi'ra itzuli asmotan zan, eta bertara, Yainkoa lagun, laister elduko zalakoan zegon. (Plp. I, 25-27; 24). Ta Pilemon'i zion: «niretzat ere arroztegia gertu ezazu; zuen otoi-laguntzaz zuenera itzuli uste duteta» (Plp. I, 22). Egi egitean berori azaldu diteke, geroago Paul'ek idatzi zitun artzai-idazkien bidez, bertan aitatzen baititu zenbait ibillera, neke ta lanbide, Erroma'n berriro baitua izan baño len gertatu eziñak. Bi urte beteko lana, bi idaztunetan dakar Luka deunak: yarei-izana ezkero, il zuten tarteko gerataririk eztu aitatzen. Españi, Kerete ta Akai barrena egin zitun ibillerak ixi-Ilean uzten ditu: berebat, bigarrenez baitu, ta katez loturik nola ezpataz yo ta il zuten ere.

        Zer dala-ta, or eten zun bere txostena? Nork yakin! Asmatu dan erantzunik egokiena auxe da, agian, baldinbait ere. Dagoneko beste esatekorik etzun: esatekoak eta larrutxak orobatsu bukatu baitzitun, arextian yazoak ikusterrean eta entzuterrean izaki. Azaltzeko oyek bertanegi zitun, ta Paul'en auzia amaitu ta yarein gelditu baño len, bere txostena amaitu zun. Gure yakin-miña ase gabe gelditu da. Alare, zerbait ibituxe da, idazleak asmatu zun xedea, itzetan gatzaturik, idatzita utzi dizkigun ataletan iritxi baitzun. Kistarbidearen zabalkundea lurbira-ertzetaraño, bazterik bazter, egiña izan zala yalgi nai du.

        Orra Paul Erroman'n: kistar-landara erroturik arkitu du. Berak, Yainkoa lagun, aldarria osotu zun, atzerri guziek Sartalderaño entzun al izanik.

        Bearrik, Luka deunaren idaztortz apain eta eragiñaren bidez, Goteunak Eliz berriaren edestia ekarri digu. Eliza orren azpiko ta goiko giltzarria Yesu Kisto bera dugu, bidali ta igarleen oiñarri gañean eraikia, ta Yesu kisto etxegille nagusiok Kepa deunaren aitz gañean yasoa, ta Paul deunaren gogo gorian argitu ta berotu zuna. Orra Eliza Orokorra; beraren biotz-buruak, Artzai nagusi ta Irakasle nagusiak beren odolez gorritu zuten Erroma'n dirau.