—Yakintza—

Ilburuko edo testamentua

Orixe

Amaika aldiz entzunik gaude, Gipuzkoan, beintzat, gure Lege Zarra galdu genun ezkero ez dugula aukerarik ill-ondokoa len bezala egiteko: Gaztela'ko legearen menpean gaudela. Or dator argitasuneko bizkaitar bat, Galindez iauna, itza bestera egiñez, eta arrazoi du, naski.

        Nola iritzi diote lege-gizonek, Españiko legearenpean gauden ezkero? Alegia, «Fuero» liburu bakoitzean ez baitago idatzirik ilburuko ori aukeran dugula; beraz, denen legera erori bearra daukagula.

        Gure baserritarrak iñon diran maratillak atera oi ditute beren tankera zarrean iokatzeko, ta ez doaz legearen aurka. «Usarioa» aipatzen dute, ta ortan dago egia. Oitura ori ez baitago galarazia Españiko legeetan, ez ta Franco'renean ere.

        «Oraindi Fuero eskubidea zuten errialdeetan, iduki dezatela oraingoz bete betean aldatu gabe beren oraingo eskubidea, naiz idatzia dala, naiz oituraz dala. Guzientzako lege au , ordeazko besterik ez bedi...» (12' garren atalean), dio Franco'ren Legediak.

        Beraz, argi ta garbi dago, Fuero'an idatzirik ez daukaten eskualdeetan ere, ilburuko ori oitura zarrera egin dezaketela.

        Non ziran, bada, oraiñarte gure legegizonak, bestera iarduteko? Ez da arrigarri, iskibraua españarra izanik, Españiko legepean gaudela siñesteko ta siñestarazteko; baña gutarra baldin ba'da? Iakiña, beren ikastaroa Valladolid'en edo Zaragoza'n egiña dute, ta an au erakatsi diete: Naparroan, Aiala'n, Bizkai geienean, aukera dutela testamentua egiteko, idatzirik baitaukate beren Fuero liburuetan; bañan Araba geienean, Bizkai-urietan eta Gipuzkoan Españiko legera makurtu bearra daukatela. Ez da orrela. Gure eskubideen iturburua, geienez, oitura edo «usarioa» da.

        Bañan, eman dezagun, Gaztelako lege ori nai ta nai ez ezarten digutela, gure oituraren buruzki. Ikus zer gertatu zan Gipuzkoan gure egunotan. Emakume gaixo bat iltzear zegon, eta iskibraua ekarriazi zun il-ondokoa egiteko. Iskibrau ori Rioja'tarra zan, baña gizon zuzena. Eseri zaigu, bada, gizon au idazteko asmoan, eta andretxoa euskeraz asi da barra barra, ez baitzekin erderaz. Etxekoek interprete edo adieraztalea ekarri zioten. Ez du balio orrek, erantzun zien. Interpetre orrek ni engañatu nindezake. Emakumeak esaten duna ta esaten dun bezala ipiñi bear da paperrean. Lege guzien gaiñetik dago iatorrizko legea.

        Orain ba-dakigu, Galindez iauna, badakigu milloiez betetzen geranerako, nori utzi ta nola utzi. Gaiñera testamentua euskeraz egingo dugu, ta erderara itzultzeak ez beza balio, iskibrauak euskerarik ez ba'daki.

        Ni emen amerikanotzen ba'naiz, eta testamentua emen egin, nork galaraziko dit? Neronen eskuz idatziak balio bearko du. Emen ez da iñortxo ere euskeraz dakinik. Eta nork beartu nindezake ni, erderaz egitera? Ortarako ez da legerik.