—Yakintza—

Antze eta eder

Orixe

Antzearen jo-muga edo, aurpegiz norabait

Aurpegiz norabait gaude beti, esatea zozokeri ba da ere. Olako zozokeri askok egiaren bidera ekartzen gaitue, ordea, itz izkutuetan eta burutapen izkutuetan nasirik gabiltzala. Aurpegiz norabait gaudela bipil ta biribil ukatuko dunik ez ba da ere, ba dira alde aldera ori edo olako zerbait beste itzez esan dutenak, eta jakintsutzat dauzkagunak alare. Gerok ere ez gaitezen oillartu geron esanari beti eusten diogula ta.

        Bear ba da, gu baño jakintsugoren bat etor diteke, ago batean bi mingain ditugula esanez, ots, len itz batzukin au esan gendula, ta orain beste itz batzukin aren aurkako zerbait esan dugula.

        Gure egun otan oso zabaldurik dago esaera galgarri au: «antzea antzearentzat» el arte por el arte. Adierazi dezagun zer diteken ta nola aditu bear dan.

        Erderazko por onek adiera asko ditu (amar edo amaika bai) ta oietan bat du nai ta nai ez esaera ontan. Nik ez dut ordea nere gogara adituko. «El fin inmediato del arte es el arte mismo» esan zigun Menendez y Pelayo'k, eta Kant'en «la finalidad sin fin» ontzat eman ere bai (1). Ez zuken arritu bear, Eskolastiku deritzaien jakinzaleak izkera ori ain gogor gaitzestea, ez ta Lamennais'ek berak «L' art pour l'ar est une absurdité» esan izatea. Esaera beintzat. okerra da, adiera zuzena ba du ere. Bai, gaizki ulertu diteke txarrerako ere ta ulertu ere da, izadi gordin-zaleen lizunkeriak estaltzeko. Menendez y Pelayo'k ez zun ontara ulertu, egia, baña esaera zeatzagoa billa zezaken.

        Antzea zertako dan galdegiten dugu emen. Gauza bat zertako dan erderaz para'ren bidez adierazten da, ez por'en bidez. Janaria indartzeko da, mingaina mintzatzeko, aulkia eseritzeko, ta abar: para sustentar, para hablar, para sentarse. Gaztelerako por au emen, prantsesen pour'etik gaizki itzulia bezala dago.

        «Ezertako ez dan zertakoa» «La finalidad sin fin» ezer ez da, ta izketa alperra; baña len esan-lekuan(435) beste gauza bat dio oker Menendez y Pelayok: «su fin inmediato (el del arte) no es otro que la producción de la belleza». Ori ez da antzea zertako dan esatea, zer dan soil soillik esatea baño. Antzea ta edergintza bi itzetan gauza bera dira, Menendez y Pelayo'k bere maisu Milá y Fontanals'enean irakurriko zun bezala, ta edozein esku-liburutan arki diteken bezala. «Arte es la realización de la belleza mediante formas sensibles». Zer dan besterik ez digu, beraz, esaten jaun onek. Antzegileak edergitearekin bere buruari atsegin eman nai izatea, edo antze-lanak ua ikusten duteneri atsegin ematea, besterik litzake. Zertako egiten du? Ikus dezakenari atsegin emateko, edo olako zerbait erantzun bear zuken. Azken-muga ta albo-muga gogora ekarri zitun, baña ez ondo agertu zer albomuga zun antze orrek.

        Diranak oro ba dute beren zertako izana, zertara-bearra, nora-bearra, pilosopiak erakusten digunez. Jainkoak nai ta nai ez ezarri zien Berari zegokion asmoa edo zertarakoa, ots, zertakobait egin zitun. Asmoren bat izan zun aiekin, eta aiek, asmo ori ez ezagutu arren, zertakobait egiñak dira: Jainkoa dute azken-muga edo elburua, ta gizona dute-munduan ageri diranak beintzat albo-muga: «omnia subiecisti sub pedibus eius, oves et boves... insuper et pecora campi, volucres caeli et pisces maris...»: gizonaren oinenpean ezarri dituzu diranak oro: ardi, bei, larreko eize, aizeko egazti, itsasoko arrai. Areago, bizirik ez duten gauzak. Jainkoak oinbeste ta oinbeste gauza gizonarentzat egin ba ditu, gizonak zertako egiten ote ditu berak egiñak? Bera baño gutxigo danarentzat?

        Antze-lana berak asmatu ta berak egin du. Beretzat naski. Gizonak ordea, ta beste edozerk, azken-muga Jainkoa du, gauza guzien asiera ta muga Bera baita. «Universa propter semetipsum operatus est Dominus». Argatik eskatzen die Jainkoak Bera edertu dezatela: Aingeru, zeru, gizon, ur, eguzki, illargi, izar, euri, intz, su, otz, izotz, elur, gau, egun, argi, illun, tximist, odei, mendi, muño, azi, iturri, ibai, itsaso, arrai, egazti, eize... bere osperako egiñak baititu.         Egin zitunean, Ari begira gelditu ziran; ala esan. Gizona Bere iduriko ta antzeko egin zun, Jainkoari begira, besterik ez bezala. Obidius'ek ederki adierazten du: «os homini sublime dedit, caelumque tueri iussit... «Bizirik ez duten zeru-lurrak, eta Jainkoa maitatuz Aren begiztaldian dagon santua, oro dabiltza Jainkoaren ospe billa, oro beren azken-muga billa. Izaki guzien jo-muga Jainkoaren ospea dala pilosopiak garbi erakusten digu. Diranak oro, beren buruaz beste mugarik dute. Ez diteke ezer bere buruaren begira-muga izan. Gauzak, norabearra, zertara-bearra, jo-muga, elburua-itz askoz bat esateko-aurpegi bezala dute, aurpegiz norabait daude. Aurpegiak ez du beregana begiratzen, beti besterengana, zuzen begiratzean beintzat. Bere aurpegia ikusteko ere, besteri, ispilluari begira bear dio. Gauzak , norabear ori begi bezala dute, ta begiak beraz besterik ikusten du.

        Antzea diogunean, antzegilea (el artista) naiz antze-lana (la obra artística) adierazi nai dugu. Jainkoak izaki guzieri bezala, gizonak ere bere lanari ta antze-lanari zertara-bear bat ezarri dio. Ezereztako ta ezerezgatik ez da gizona ezertan ari. Ba du asmo beti, askotan baitaratzen ez ba da ere. Zergatik egin du gizonak olako antze-lan? Ots, zerk eraginda? Bere atsegiñak eraginda. Bere atsegina billatzen du antze-lan orietan. Zertako, zeiñentzako egin ditu? Bere buruarentzako. Zergatik? Bere buruari atsegin emateagatik. Ederra, begiratzea atsegin zaiguna zala esan gendun. Gizonak egin-ederra, antze-lana, atsegin zaigu begiratzea ta artan atsegiña ta atsedena billa nai dugu. Gizonak alkia eseritzeko egiten du, lur-lana, jateko, bertsu, kanta ta beste eder-lanak, atsegiñerako, naiz opor dagola naiz lana-bitartean nekea arintzeko. Beste asmorik dunik ez diteke esan, ez asma ere. Bertsoak egitean bertsoak egitea asmo? Ori ezer ez da. Egiteak atsegin ematen ba dio, atsegin soil ori artzeagatik ere bai; neke ematen ba dio ere, gero datorkion atsegiñarengatik. Gizonak antze-lana zertako ta zergatik egin dun galdetzean, bere atsegiñerako edo bere atsegiñagatik, ots, bere atsegiñak eraginda, besterik ez diteke erantzun. Lana lanarengatik egin dula esateak ez du zentzurik. Ain zentzubagea ote da gero gizona? Aintzat artzen dute, lana lanarengatik egin ditekela uste dutenak. Gizonak bere onerako-nolako edo alako onerako-egiten du edozer lan: jateko, era obean bizitzeko, bere buruari atsegin emateko; ez lanarengatik berarengatik. Eta lanak berak bai al du adimenik edo zentzurik asmo ori ezagutzeko ta gizonari eskerrak emateko? Eder-lanak berak, ernatuko ba litz, egillearentzat luke, ala esan, lenengo begiratua. Lana lanarengatik egiten dun gizona, lan orren mendeko jartzen da, zentzurik eta adimenik ez dun gauzaren mendeko. Bai al da gauza lotsagarrigorik?

        Bere burua jo-muga edo begira-muga dunik ezer ez da mundu ontan, eta ez diteke izan. Guziei beste zerbaitek eragiten die, bere buruaz bestek. Izatekotan, Jainkoa bakarra liteke bere buruaren jo-muga; ez ordea bestek eraginda ari dana ez baita eraginbera ta aldabera gu bezala. Iñora bage ta ezertara bage, Berak du bere baitan izabiderik (2) aski. Gauza bat bere buruaren jo-muga dala esatea sasi-pilosopia da, edozeiñek esana bedi. Aurpegiz, begiz, besterengana gaude, ez gerongana.

        Menendez y Pelayo'ren izkera bakarra jorratu dut eta beste zenbaiten eta askoren aburu okerra.

(1) Ideas estéticas, VII, 422.

(2) ratio sufficiens existentiae.