—Euskera—

Euskadi'ren aspaldiko zatien izenen jatorria

López Mendizabal'dar Ixaka

Gai au oso zarra da. Aspalditik izen oen jatorriaren billa asko ibilli dira. Ez degu esan nai, berak asmatu ez zutela ta guk egia dakargula. Gurea ere iritzi bat izango da, bañan ala ere uste degu, besteena baño zuzentxago sortua izango dala. Ala ere besteren iritziak oso pozik entzungo ditugu.

        Onelako gaiak askoren artean garbitu bear dira, eta ez degu bildur izan bear besteak gure asmoak ontzat ez artzea.

        Zein dira bada Araba, Bizkaia, Gipuzkoa, Naparroa, Laburdi ta Zuberoa'ren jatorriak?

        ARABA. Guretzat berea oso erreza da. Ara itza, askok uste izan dute ibaitxoa, latsa zala, bañan ikusten ba ditugu Araia, Aramendi, Aralegi, Areta, Araiz, Araoz, Arauz, Aralar, Arama, Aramaio, Aramaiona, Garaiar, Garaio, Arazuri, Arazubi, Baraibar, Arakama... . eta beste asko ez degu iritzi ori jarraituko.

        Ba dakit nere lagun batek, onelako itz talde aundi bat bildu zuela argi ipiñi naiaz, bere ustez, ara, ibaitxoa zala, bañan beste ainbeste eta geiago ere ipiñiko nituzke ara, erderazko helecho dala azaltzeko.

        Eta gañera ara orrek beste irudi asko artzen ditu: era, ira, ora, ura, are, ere, ire, ore, ure, ari, eri, iri, ori, uri, aro, ero, iro, oro, uro; aru, eru, iru, oru, uru; ala, ela, ila, ola, ula, ale, ele, ile, ole, ule, ali, el, ili, oli, uli, alo, elo, ilo, olo, ulo, alu, elu, ilu, olu, ulu, eta baita ere beste asko.

        «Garoa iratza, ira», izan da eta gaur ere da, idazle batek esan duen bezela, «La plante fondamentale de la flore basque».

        Araba izango litzake, bada, erderazko helechal, -ba atzizkia ara'ren atzetik ipiñiaz.

Atzizki ori arkitzen degu toki askotan: Alaba, Isaba, Erkaba, Aldaba, Usaba, Arnaba, eta beste askotan.

        BIZKAIA. Bizkaiaren jatorria ere garbia da. Ezki, erderazko tilo, nunai ezaguna da, baita ere bere aldaketa erki. Or ditugu Ezkiaga, Erkiaga, Ezkiroz, Ezkintza, Ezkarraga, Ezkoikiz, Ezkuza, Eskoriaza (s ta z emen berdiñak lirake) Eskisabel, Ezkubi, Ezkieta, Izki, Izko, eta beste asko.

        Ezki itza, ez, erderazko abeto, eta ki atzizkiaz egiña da. Ezki gero agertzen zaigu ezkai, izkai irudian; Ezkairu, Ezkaitz, eta onelakoak. Eta baita ere ezkar bezela: Ezkarraga, Ezkarza, Ezkarai, Ezkarano, eta abar.

        Bizkaia da, beraz, B aurrizkia edo prefijoa eta ondoren izkai, eta ortik datoz Bizkailuze, Bizkaieta, Bizkaiart, Bizkaiburu, Bizkalatza, Bizkarrondo, eta beste asko. Eta orren antzera dira, izai, izar; aski, askai, askar; ibi, ibai, ibar; oi, oiar, ola, olai, olar, eta beste asko.

        Bizkai, Bizkarra eta onelakoak esan nai dute erderazko tilo, zuaitza eta Bizkai toki izena Naparroan, Laburdi, eta nunai arkitzen degu.

        GIPUZKO, GIPUZKOA. Larramendi idazle ospetsuak idatzi zuanetik, eta baita lendik ere, amaika sorkun itz oni eman zaizka. Eta ala ere gure iritziz ez da au ere oso zalla. Ipurua ez da beti, batzuek esango liguteken bezela, erderazko enebro, baizik baita ere erderazko espargaño, nunai ikusten dan landare ugari bat. Or ditugu Ipularre, Ipuliño, Ipurzmeaka eta beste toki-izen asko. Zergatik joan bada egi-putzua eta onelakoen sorkun okerren billa?

        Gañera garbi dago Gipuzkoa len Ipuzkoa zala. G ori geroztik erantsia da. Noiztik? Orrelako izkiak edo letrak asko eta asko erantsita toki-izenetan ikusten ditugu.

Noiztik sartu ote dira, eta zergatik oraindik garbitzeko dago. Bañan lenbizi Ipuzkoa bezela agertzen zan, eta gero etorri dira Gipuzkoa eta baita Lipuzkoa ere. 1201 eta baita 1350'an ere Ipuzkoa irakurtzen degu, gero erabat Gipuzkoa gelditu bada ere.

        NAPARROA zer ote da? Au ere, gure iritziz, oso erreza da. Or ditugu Abarrategi Abarzuza, Abartiaga, Abarain, Abaroa, Sabarte, Nabarniz, Abarza, Abarraga... eta beste asko, eta abar ori erderazko carrasco da. Naparroan ongi ezaguna da «El carrascal», eta landare bat ugaria baldin bada Naparroa guzian abar edo carrasco ori da.

Zertara joan naba, zelai dala eta onelako gauzetara? Ez da ez, ortik ibilli bear egiaren billa. Izen geienak landareetatik etorri dira, eunetik larogeitamar bai.

        Abar itz ortan lenbizi bere azken r gozoa zan eta ez gogorra: Abaroa, Abarain eta onelakoak. Bañan gero ere r gogortu egin zan, askotan gertatu izan dan bezela, eta onelakoak ugari arkitzen ditugu.

        Asieran agertzen dan N atzizkia edo sufijoa geroztik erantsia da. Or ditugu Abarrategi eta Sabarrategi, Abizenak, Abalain, Sabalain eta Gabarain, Abarlaz eta Nabarlaz, Nabarniz bezela ere. Zergatik N ori erantsi zaio? Oek egitako korapilloak dira, eta oraindik ez degu orren zergatia sortu, lateraz electio ta selectio esaten diran bezela. Nor zan lenbizi?.

        Abar itzaren antzekoak dira ere abal duten izen guziak: Abalategi, apalategi, Abalzizketa, Abalia, Abalegi, eta gañerakoak.

        Carrasco itzak erakusten digu artearen antzeko landare bat, eta baita ere artea bera gaztea danean, pantzeraz chene-vert, gazteleraz carrasca, coscoja. Naparroa da beraz, carrascal: napar lenbizi eta azkenikoa, atzizkia, Gipuzkoa, Amezkoa, Abaroa'ren antzera.

        LABURDI, itz ontan ere or ibilli dira lau ur edo ibai esan nai zuela, eta baita ere batzuek, aurrerago joanaz, lapur itza ere aoan erabilli dute. Ez da orrelakorik.

        Laburdi itzean ikusten degu abur itza eta au arkitzen degu, Aburto edo Agurto, Aburuza edo Aburruza, Aburre edo Abaurre, Aburuzaga, Laburu eta beste askotan. Zer esan nai ote du? Guretzat abur, abaur, abar'etik datoz, askar'etik eskaur, eta lizar'etik lizaur datozen bezela. Abar, abaur, abur, erderazko carrasca edo arte gaztea da. Laburdi da, beraz, carrascal, Nabarra edo Nabarraga edo Naparroa bezela. Eta ez da batere arritzeko abar edo carrasca ori alde guzietan ugari arkitzen dalako. Azkenean dijoan -di atzizkiak ugaritasuna agertzen digu: Pagadi, Ziordi, Guridi, Usandi, Ezkidi, Abodi, Iradi, Emaldi, Ozkoidi, eta beste askotan -do bezela, Lapurdo, Igeldo, Bazkardo, Oiardo.

        Eta asierako L izan diteke ere erantsitakoizki bat. Eta beraren antzera ditugu, Lipuzkoa, Laburu, Luzunaritz, Lazurtegi, Loiola, Larizgoitia, Lezama, Leibar, eta beste eunka.

        Laburdi izango litzake bada lugar de carrascos, carrascal.

        ZUBERO. Euzkadi'ko zati oni angotarrak Zibero deitzen diote, eta onek Ibero, itza bera dirudi, eta au ibi'tik, noski, dator.

Zer ote da bada?

Naparroan ba da Ibero erria, eta abizen au oso zabaldua arkitzen da, eta berak erderazko arrandano esan lezake, abi, bera baño geiago, ibiltzen bada ere: Abiñaga, Ibiñaga, Ibeni, Ipetia, ibabe, Ibaeta, Ibiriku, eta onelako asko.

        Iba, ibi, uba, ubi, ubar, oba, obi izan ziteken erderazko helecho, gure garo, edo iratza, eta orduan Zibero, Ubera, Ibero eta onelakoak garotokia erakutsiko ziguten.

        Bañan itz ortan ere Z atzizkia edo prefijoa ikusten degu. Norbaitek esango digu, zergatik ordea ainbeste aurrizki? Guk ez dakigu, egia esatera, gauz guztien jatorri eta asiera. Bañan ori garbi ikusten dala argi dago.

        Ona bada gure iritzia Euzkadi'ren aspaldiko zatien izenen jatorriaz. Eta norbaitek zerbait geiago esan nai ba du, esan dezala, gogoz entzungo diogu-ta.