Azilla-Gabonilla. 11-12 garren Zenbakiak)'>


L I T E R A T U R   A L D I Z K A R I E N
G O R D A I L U A

 

 
 

                   - Literatur Aldizkarien Gordailua
                   - Euzko-Gogoa aldizkaria
                   - Ale honen aurkibidea

                   - Ale honi buruzkoak (azalaren irudia eta fitxa)

Aurreko artikulua— Euzko Gogoa (I'go urtea. 1950 gko
Azilla-Gabonilla. 11-12 garren Zenbakiak) —Hurrengo artikulua




 

 

—Euskera—

 

Iru irudun zortzikoa zarra da

 

Leizaola'tar Josu Mirena

 

Aspaldi da, Orixe'k agertu zigun eske-kantuetako batean euskeraz egindako ahapaldi

ederrenatakoa zegoala idatzi nuala.

 

                «An goyen goyen

                           izarra,

                Errekondoan

                           lizarra;

                etxe ontako

                nagusi jaunak

                urre gorrizko

                          bizarra.»

 

        Amayera berdintzeari dagokiyonez aberatsena nunbait. Eta ibilkerari dagokiyonez

ere bai naikoa.

        Ahapaldi orri jatorri zar antza amaten zayolako, eta orain zartasun orren atz bat ere

agertu zaidalako, lantxo au.

        Egitan, nik Buenos Aires'ko «Ekin» idaztigille etxeari idaztitxo bat bialduba daukat «Estudios sobre la poesía vasca» izenaz, eta ontan ahapaldi orrek zortziko aundiyarekin zer ikusi ba duala agertzen det.

        Baita ere esaten emengo au edo zortziko aundiya zarragoa dan ez nukela esango. Bai ba, eske kantu oyek noizko diranik ¿Nork jakin? Eta beste ura badakigu «Lelo kanta»-ren bidez, XVI'garren mendean ezaguna zala euskaldunen artean.

        Jarri dezagun, eske-kantu aren ondoan beste bat, egokiya au ere, Gerra junak Oñatiko Eusko-Ikaskuntz Batzar Nagusiyan 1918'garren urtean ezagunarazitakoa. «Genealogía ta Heraldika» gayetan erabillitako euskal itzak kantu orrek dakazki eta Arrasate'n abestua zala esaten zuan.

 

                «Jatorri oneko

                           semia,

                egizu, egin,

                           bidia...

                Arkara juan da

                utzik etorri

                ez da zaldunen

                           onrria».

 

        Orixe'ren «Euskaldunak» beste olerki askoren artean lenengo ura dakar, eta baita ere orain gaitzat artzera nuan beste au.

        «Berterretxen edo Bereterretxen khantoria», euskal-olerki zar bat degu. Gerra jaunak, Jaurgain'en atzetik, artzaz esaten duana ikusi liteke «Euskalerriaren alde» aldizkingiyan 1919-1921 urtetan.

        Nik emen olerki ibilkerari dagokiyona bakarrik dabilkit.

        Maule'tar Sallaberry jaunak 1870 garren urtean olerki ori azaldu zuanean era ontara jarri zuan:

                            «Haltzak eztu bihotzik

                            ez gaztamberak ezurrik:

                enian uste erraiten ziela aitunen semek gezurrik».

 

        Irukotan, or ikusten dan bezela.

        Orixe'k,  «Euskalduna» olerkian, bere aldetik ontara dakar:

 

                             «Altzak ez tu biotzik

                            ez gaztanberak ezurrik;

                            enian uste erraiten ziela

                            Aitunen semek gezurrik»

 

        Laukotan, ikuste danez.

 

        Neretzat... Ba, neretzat lenengo ikusten detana, au da. Amabost ahapaldi ditun olerki ortan, amabitan amayera berdintzea irudun itz-ots sailletan jarriya dago. Eta ahapaldi bakoitzean (eta Sallaberry'k orrengatik iruko bezela agertu zituan) iru amayera berdin daude. Beraz aurrean daukagun ahapaldi au «iru irudun» ahapaldi bat da.

        Iru irudun ¿Zer? Sallaberry'ren erara, iru irudun irukoa; Orixe'ren erara iru irudun laukoa. Ta nere erara, eta len aitatu detan idazti ortan eske-kantu ayetzaz ari naizela ala diyot, iru irudun zortzikoa.

        Neretzat zortziko aundiya eta iru irudun zortzikoa senideak dira, edo sendikoak obeto esateko.

        Zortziko aundiyak berez 5,5,5,3=5,5,5,3 era du, eta iru irudun zortzikoak 5,3=5,3=5,5,3. Biyetan irudunak amayera berdiña eta bostdunak amayera berdiñezak.

        Baño «Berterretxen khantorian» ¿Nola bostdunak zuzendu? Eta ¡zer esan irudunetan ere neurrigabeko diran iru ahapaldi oyetzaz?

        Orixe'k ez du Sallaberry'k bezela Berterretxe jartzen, Bereterretxe baño. Beraz «Laudun» ordez «Bostdun» egiten ditu itz-ots sail-eta neurtitz batera-batzuek:

 

                        Bereterretxek - oheti        5,3

                        Bereteretxek - leihoti        5,3

                        Bereteretxez - besterik        5,3

 

        Orixe zuzenetik dabillela ziur esan liteke. «Bereter» itza Oihenarte'k «Hil kexuan» dabilki, 1957'garren urtean; baño aruntzago, Nabarro'tar Kepa, erronkariar guda-gizon ospatsua, abizenez Bereterra zan. Amaseigarren mendean Bereterretxe bearko zala ikusten da.

        Eta Ezpeldoi ¿ez ote zan Ezpeldohi, lenago Ezpeldogi izan da gero? Azkeneko onek toki sorpurutzat edo... Ala ba litz beste iru neurtitz biko, zortzikora egokituko lirake:

 

                        Ezpeldohiko - jentiak                5,3

                        Ezpeldohiko - alhaba                5,3

                        Ezpeldohiko - bukhata        5,3

 

        Ez det iritzi onen ariyak orrela zabaltzeko lekurik. Sallaberry'k emandako itzen alkar iru irudun zortzikotan olerki osoa jarriko det besterik gabe. Irakurleak ikusiko du irabazten edo galtzen dan.

 

                Haltzak eztu bihotzik,

                Ez gaztamberak ezurrik:

                Enian uste erraiten ziela aitunen semek gezurrik.

 

                Andozeko ibarra

                Ala ibar luzia!

                Hiruretan ebaki zaitan armarik gabe bihotza.

 

                Berterretxek oheti

                Neskatuari eztiki:

                «Abil, eta so'ginezan ageri denez gizonik».

 

                Neskatuak berhala,

                Ikhusi zian bezala:

                Hirur dozena bazabilzala leiho batetik bestera.

 

                Berterretxek leihoti

                Jaon kuntiari goraintzi;

                Ehün behi bazereitzola bere zezena ondoti.

 

                Jaon kuntiak berhala

                Traidore batek bezala:

                «Berterretx, aigu borthala, utzuliren hiz berhala.»

 

                —«Ama, indazüt athorra,

                Menturaz sekülakua;

                Bizi denak orhit ukhenen du Bazko Biharamena.»

 

                Mari-Santzen lazterra

                Bost-Mendietan behera!

                Lakari Buztanobian sarthü da bi herresta belhaiñak'

 

                —«Buztanobi gaztia,

                ene anaie maitia,

                Hitzaz hunik ezpalimbada, ene semia juan da!»

 

                —«Arreba, ago ichilik

                ez, othoi, egin nigarrik;

                Hire semia bizi balimbada, menturaz Mauliala da.» (I)

 

                Mari-Santzen lasterra

                Jaon kuntiaren borthala!

                —«Ai! Ei! Eta, jaona, nun duzie ene seme galanta?

 

                — «Hik bahiena semerik

                Berterretxez besterik?

                Ezpeldoi altian dun hilik; abil, eraikan bizirik».

 

                Ezpeldoiko jentiak

                Ala sendimentü gabiak!

                Hila haiñ hüllan ukhen eta deüsere etzakienak!

 

                Ezpeldoiko alhaba

                Margarita deitzen da;

                Berterretxen odoletik ahürkaz biltzen ari da.

 

                Ezpeldoiko bükhata

                Ala bürkhata ederra!

                Berterretxen athorretarik hirur dozena umen da.

 

                                * * *

 

                Altzak ez izan biotzik,

                Ez gaztanberak ezurrik:

                Enian uste erran zikenik

                Aitunen semek gezurrik.

 

                Andotz aldeko ibarra.

                Alako ibar luzia!

                Hirur zatitan ebaki zaitan

                Armarik gabe biotza.

 

                Bereterretxek oheti

                Neskatuari eztiki:

                «Abil, eta so' ginezan, otoi,

                ageri denez gizonik.»

 

                Neskatuak ba berhala,

                Ikhusi zian bezala:

                Hirur dozena bazabilzala

                Leiho batetik bestera.

 

                Bereteretxek leihoti

                Jaon kuntiari goraintzi;

                Ehün bat behi bazeraitzola

                Bere zezena ondoti.

 

                Ta jaon kuntiak berhala,

                Traidore batek bezala;

                «Bereterretxe, aigu borthala;

                Ützüliren hiz berhala.»

 

                —«Ama, indazut athorra,

                sekulakua mentura;

                Biziren denak orhit ükhenen

                Biharamena Bazkoa.

 

                Maria-Santzen lasterra

                Bost-mendietan behera!

                Buztanobian Lakarin sarthu

                Da bi belkaiñak herresta.

 

                —«Buztanobiko gaztia,

                ene anaie maitia,

                hirekin hunik ezpalinbada

                Ene semia juan da!»

 

                —«Arreba, ago ixilik,

                ez, otohoi, egin nigarrik;

                hire semia Mauliala da

                menturaz ba da bizirik.»

 

                Maria-Santzen lasterra

                Jaon kuntiaren borthala!

                —«Ai! Ei! Jaona ¿Nun duzie

                ba ene semea, galanta?»

 

                — «Hik bahiena semerik

                Bereterretxez besterik?

                Ezpeldohiko hartan dün hilik;

                Abil, eraikan bizirik.»

 

                Ezpeldohiko jentiak

                Zeiñ sendimentü gabiak!

                Hila Haiñ hüllan ükhenik eta

                Deüsere jakin gabiak!

 

                Ezpeldohiko alhaba

                Margaritaño deitzen da;

                Bereteretxen odoletarik

                Ahürkaz biltzen ari da.

 

                Ezpeldohiko burkhata

                Ala burkhata ederra!

                Bereterretxen athorretarik

                Hirur dozena umen da.

 

        Nik egin diyozkan aldaketen alde ez nitzake burrukatuko. Zuberoko euskera ez det nai bezela ezagutzen eta «Biharamena Bazkoa» etzait atsegin (urrengo egunean Bazkoa dala esan nai du obeki eta ez olerki zarrak diyona «Pazko bigarrenean».)

        Baño ahapaldiya nik ematen detan bezela dala bai; ortan ziur bezela nago.

        Ala ere, nik emen lantxo au egin ba det, ez da olerki ori zuzendu nairik. Edertasun guziya berekin zeukan, nik ezer txukundu (?) gabe. Agertu nai izan detana beste gauza au da.

        XV eta XVI'garren mendetan bai zortziko aundiya ta bai orain «iru irudun zortzikoa» izendatzea egoki izango litzakena ezagunak ziran euskal olerkiyetan. Zarrak dira, eta Santa Ageda abestietan ibiltzen dan bigarren ori ez da euskera etorriberriya

 

Angelun, 1950 urtearen Abenduan.

 



Literatur Aldizkarien Gordailua Susa argitaletxearen egitasmoa da.