|
—Euskera—
Ukan, Ekun, Edun, (Eduki), Un
Ormaetxea'r Nikola
Erderaz «haber, avoir» esaten dutena, guk iru edo lau aldetara esan oi genun aintzinatean; baiñan orain galdu ditugu itz oiek, Naparroa Barrenean ezik. An entzuten da oraindik ukhan, galtzen ari ba-da ere, eta idazleak asi dira indar berri eman naiean. Orrela bear ere.
Atalburuan eman ditudan lau izen zar oetatik datozen yoka-itzak badarabiltzigu oraindik Euskalerri osoan; baiñan aditz oien izena bera ez.
Aditz oien erroa u dala agerian dago beti, eta ez da gutxi. Aditz-izena ere eman bear genuke, galdu dugunok. Zein aukeratu, ordea? Ortan dago lana.
UKAN ez diteke onartu Euskalerri guzietan, ukan orrek «tener por ahora» adierazten baitu. Adibidez: «Nik eun ogerleko ba-ditut; baiña sakelan bi besterik ez dauzkat. Nerekin dauzkat, ots, oraingoz; ba-ditut, orain nerekin ez ba-dauzkat ere.
Lau izen oietan erroa garbienik ageri duna, UKAN ori dugu: -ka-.
Da-uka-t Da-uka-gu
Da-uka-zu Da-uka-zute
Da-uka Da-uka-te.
Irugarren nordanaran ezaugarri, edo obeki esan zergauzarena d bakarra da, tarteko a ori gabe. Oraiñaldian, yakiña, IZAN aditzan bezala: n(a)iz, &. Ez ordea lenaldian, litekenean eta zitekenean. Tarteko a ori ez dator gaizki beste aldera; bestela naspide aundia baita. Nauka, zauka, dauka, ordez, nuka, zuka, duka esan ba'geneza, zuka edo zuketa'rekin elkar billatzen dute. Orobat gerta liteke, nau, zau, gau, zaut ordez nu, zu, gu, zut, eta olako yokaitzekin. Zu, gu: nosotros, vos; edota te tiene, nos tiene. Zut, berriz, ari zuta da, ez zearra.
Oñati-errian zaitu, gaitu, ordez, zau, gau esan oi dute, oso ederki. Ni ta zu bakar gera; beraz, ez dago -it- bearrik. Bakarra n, (ni) baldin ba'da, askotsua g (gu) da. Ez dugu -it- orren bearrik.
Gau gaitu ordez ere gauarekin nasten da; baña beti ere naspidde gutxiago da. Utzi dezagun, bada, bere ola.
Gerokoa, ditekena, -ke- eratxikitzearekin ba-dakigu nola antolatu: da-uka-ke-t, da-u-ka-ke-zu, da-ukake; da-uka-ke-gu, da-uka-ke-zute, d x-uka-ke-te.
Ar dezagun orain EKUN. Bizkaian itz umeldua da, idazti zarren batean ageri danez. Erro garbia -eku- arturik, yoka dezagun
d-eku-t d-eku-gu
d-eku-zu d-eku-zute
d-eku d-eku-te.
Ba-dakizu, irakurle, bizkaitarrek dut ordez dot egin oi dutela, eta dekut ordez dekot, dekugu ordez dekogu, Gaur izkuntza daukagunez, EKUN onek ez gaitu elkartzen euskaldunok. Etzaigu belarrian sartzen, erreza baldin ba-da ere.
Ar dezagun EDUKI. Au ukan'engana ekartzen dugu: daukat, daukazu, dauka, &. Gaiñera, dauka onek «tiene de suyo» ez-baña «tiene por ahora» adierazten du, len esan dugunez.
Ar dezagun, azkenik, UN. Au dugu garbienik. Onen yokaeran ez da agertzen a'rik, ez beste tartekorik. Erroa u.
d-u-t d-u-gu
d-u-zu d-u-zute
d-u d-u-te.
U onen izen osoa UN esatearekin, (ez UKAN) aisago elkartu gaitezke. Goazen lenaldira. Nordan bakoitzaren ezaugarri auek ditugu:
nen- gen-
zen- zen
z- z- (-te-)
Orrela, nen-torren, zen-torren, z-(e)torren; nenkarren, zen-karren, z-(e)karren. Baña zer gertatu da? Nen orri tartetik d sartu zaio, eta orregatik esan oi dute nen(d)dun Bizkaian (Orozko, Txorierri) eta gendun Gipuzkoan, genun ordez. Beraz, ekarri dezagun lenengora:
Nen-un (nendun) genun (gendun)
zen-un (zendun) zenuten (zenduten)
z-u-n zuten.
Nenun ez dut nere burutik atera: gauzak dakarrena da. Orobat, nion ordez nenion esatea gogor ba'dirudizu, ikasazu genion askoren einean.
Liteken gertaeran ere genuke (genduke) bezala, bakarrarenean, nenuke litzake egoki. Gauzak ori eskatzen du. Gauza bitxiagorik asmatu dute izkerazale oiek.
Diteken gertaeran edo geroaldian:
d-u-ke-t d-u-ke-gu
d-u-ke-zu d-u-ke-zute
d-u-ke d-u-ke-te.
Liteken gertaeran:
nen-u-ke gen-u-ke
zen-u-ke zen-u-ke-te
l-u-ke l-u-ke-te
Ziteken gertaeran:
nenuken genuken
zenuken zenuketen
zuken zuketen
Emen erroa garbi ageri da nortzu guzietan eta noizaldi guzietan. Baizik ere, lenaldiko nen- ori legokela berritu bearra. Idazteko edo eskoletarako beintzat.
Beraz, «haber, avoir» esateko, UN ar genezake nuan edo nuen, zenuan edo zenuen, &? Tarte-itz edo betegarri baitira, eta gaiñera iketa naspillatzen baitute, berela dakuskegunez.
Goazen iketa izkuntzara. IZAN'en erroa nasi diogu UN'en erroari: diat, diñat, diagu, diñagu, duat, dunat, duagu, dunagu ordez. Bigarren auek oraindik bizi dira zenbait erritan.
Bigarrenean duk, dun, dok, don (B) ederki daude. Irugarrenean dago itzea edo korapilloa. Berriz ere duk, dun? Ik duk, dun, ark duk, dun? Bereizi bearra daukagu. Ark dik, ark din iñola ere ez genuke egin bear. Bizkaian entzunik nago: neuk doat, euk dok, ak yok. Beraz, d ori belaxkaturik y eman genezake, geuron ortografirik ez duguño.
Duat, dunat duagu, dunagu
duk, dun, duzute
yuk, yun yute, yunate
(yoek, yonae Bizkaian)
Goazen lenaldira:
Nian, ninan, zian, zinan (ziñenan) zian, genian, geninan, ziaten ziñaten, gaizki daude. Nuan, zuan, esan oi da oraindik. Nik ikusi noan, ark ikusi zuan, zoan. Ik ikusi uan nonai esaten dugu! Eman dezagun, beraz beti erroa u, eta esan dezagun onela:
Nik ikusi nuan, nunan guk ikusi genuan, genunan
ik ikusi uan, (huan, yuan) zuek ikusi zenuten
ark ikusi zuan, zoan, zunan aiek ikusi zuaten, zunaten.
Zergatik ipiñi ditut gangarrak? Bestela zuketarekin nasi bailezakete a maite duten oek: Nik ikusi nuan, yauna; nik ikusi nuan, mutil, ikusi, nunan, neska; ark ikusi zuan, yauna; ark ikusi zuan, mutil; ikusi zunan, neska; guk iusi genuan, yauna; guk ikusi génuan, mutil, ikusi genunan, neska.
Bakarraren einean mintzorra beera dute eta askorenean gora. Baña, a ori kendu ba'ledi, ez dago batere naspiderik. Nun, zun, genun oiek belarria betetzen ez ba-dizute, eta nuun, noon, zuun, zoon, &,
itsusi ba'zaizkizu, esazu nendun Bizkaian bezala. Nik ez dut bide oberik bilatu naspilla ontatik irteteko. Liteken gertaeran onela egin oi dugu, u ordez i emanik
Nikek, niken genikek, geniken
uke, huke, yuke (Uitz.) zenukete
likek, liken likete.
Bigarren nordanarentzat, alare, u ez dugu galdu: uke, zenukete. Baiñan neska-mutillentzat uke ordez ukek eta uken obe litezke, nonbait esan oi danez:
ukek, hukek, yukek; unake (naiz uken).
Erroa beti u egiñez, onela genuke:
nukek, nuken genukek, genuken
ukek, yukek, uken, unake, zenuteke
yukek, luken lukeate, lukenate
Orixe'n likete ordez, likea (Lizartzan, Berastegi'n); likenate ordez, likenea.
Ziteken gertaera
nukean, nukenan genukean, genukenan
ukean, ukenan zenuteken
zukean, zukenan zuateken, zunateken, zutekean, zutekenan.
Len aipatu ditudan a'zale oiek nortara antola litezke lenaldiko gertaeran eta azken ontan nukean eta zukean bereizteko? Zuketan «nik egin nukean» esan ezkero, iketan «nik egin nukean ark zukean edo esan bear genuke, gangarrarekin. Ez al da askoz obeki zuketakoan nuken, zuken esatea ta iketakoan nukean, nukenan; zukean, zukenan esatea? Zertako puztu gauzak, nukean, nukeen, nukeen esanez?
Bestek oberik asma ba'leza betor gugana, ta argitara aterako diogu.
|
