IRUGARREN EGINTZA

        Iruditegiak aurkeztatzen du Agiriren etxeko baratza, zeñean dabillen bera (Agiri) aruntz-onuntz, zoroburdituba.

AGIRI:

                Eziñ nezake geiago

                ta bildur aundiya daukat:

                Araz aspaldiyan anbat

                nitzaz azturikan dago.

                Bekaitz illunak gogora

                erruki gabe datozkit,

                erraiak puskatzen zaizkit

                ikusirik pozez Lora.

                Lora ona txit

                dala badakit,

                bañan bere pozak

                miñ ematen dit.

                Gaizkita gabe, ai oiek lanak,

                nik emen barrenen dauzkadanak!

        (Bularra joaz)

        (Araz urruti, aruntz begira)

                nitzaz azturik agiyan beti,

                begiratubaz beste norbaiti!

                Ni bakarrikan

                zuk lajarikan,

                emen nago eziñ

                alaiturikan.

                Ikusitzen det, nekerik gabe

                Lora egiñik Aldunen jabe.

                Sasi-txermena!

                Aitik ezagutu ez dubena,

                t'ama zein duben ez dakiyena.

                Lora doatsu, ni doakabe,

                bera Aldunen lagun ta jabe,

                bera aberats, ni ezer gabe,

                bera etxekoandre ta ni mirabe?

                Eziñ leike, ai!, ez, iñola're.

                Nere animak onenbeste miñ,

                bere naitasun aundiyarekiñ,

                naparrak degun odolarekiñ?

                Gora biotza ta gogor egiñ,

                Aldun zugana etorri dediñ.

                Amodiozko gudan, Agiri,

                izan zaitia zu garailari,

                bildurrik gabe zer esanari;

                zergatik nonai aberatsari

                barkatzen zaizka gauz oiek sarri.

BIGARREN IRUDIA

(Agiri eta Aldun.)

(Aldun sartzen da txokotik.)

ALDUN:

                Agiri ona, beti

                Arazen pozkidan,

                maitatien ametsak

                zer gozuak diran!

AGIRI:

                Araz aztu da nitzaz.

ALDUN:

                Nondikan dakizu?

AGIRI:

                Ez al dezu asmatzen?

ALDUN:

                Ez. Nork esan dizu?

AGIRI:

                Zarrengandikan iñoiz

                ez al dezu entzun

                amoriyuak nola

                oi diran erantzun?

ALDUN:

                Bai.

AGIRI:

                Eta su bat dala

                gozo ta leunena,

                bi anima batean

                gartzen ditubena?

ALDUN:

                Bañan eziñ antzeman

                dizut zertan zauden.

                Etzaude Arazentzat?

                Esan zazu, arren!

AGIRI:

                Lengo maitetasunik

                ez daukat barrenen.

                Gaurgero ez diyo nai

                Agirik Arazi,

                beste su baten garrak

                du onetarazi.

ALDUN:

                Arriturikan nago

                eziñ antzemanik,

                etzait buruban sartzen

                au egiya danik.

                Nola entzun nitzake

                gauz oiek zugandik,

                Araz gizarajua

                bizi bada oraindik?

AGIRI:

                Eta zuk ez dakizu

                zerorrek autuba

                arkaitz baztar batian

                nola dan sortuba.

ALDUN:

                Gaintzaren alaba da

                nere maitatuba.

AGIRI:

                Zuk ez dakizu ezer,

                Aldun gizajua!

ALDUN:

                Nai al dirazu esan?

AGIRI:

                Ez dakizu? Orra!

ALDUN:

                Esazu zergatikan

                oraindik...

AGIRI:

                Gerora

                txit ondo jakiteko

                badezu denbora

                zer sasi-jatorrizko

                alaba dan Lora.

ALDUN:

                Ez nezake sinistu, (zalantzan)

                etzazula esan,

                zergatikan bazabiltz

                emen gezurretan...

                Bañan, bai, esan zazu

                azkar orain bertan.

AGIRI:

                Onen gai benazkoan

                gezurrari toki

                nola emango diot?

                Ez bildurrik euki.

                Loraren jatorriya

                iñork baño obeki,

                berak jaso zuben ta

                Gaintzak berak daki.

ALDUN:

                Aski da, Agiri.

(Biyak)

ALDUN:

                Mendakaturik utzi bear dut

                oinbeste pena tan lotsa,

                ill bear badut illko naiz baño

                egiñik len eriotza.

                Nere izen garbia

                loiturikan dena

                utzitzea da noski

                emen nai dutena.

                Atozte subak eta

                beroko indarrak,

                purrukatu nai ditut

                korapillo txarrak;

                atozte ta ikusi

                zazute, baztarrak,

                nola txokoratutzen

                ditugun zakarrak,

                garbi jaio giñaden

                napar menditarrak.

AGIRI:

                Egia da, nik eresitzen dut

                naitasun ori neretzat,

                bañan ez dut nai artu nazaten

                emakume gaizkilletzat.

                Maitatzen baldin banau,

                Aldunen izena

                agertuko da beti

                emen goitiena.

                Zer doatsu Aldunek

                maite baninduke!

                Araz etorri arren

                bildurrik ez nuke,

                ainbesteraño elkar

                maiteko genduke;

                ta Lora aiñ da ona,

                barkatuko luke,

                eta laguntzalleak

                izango lituke.

(Joaten da Aldun, eta onen ondoren Agiri.)

ALDAERA

III-GARREN EGINTZA

II-GARREN LAURKA EDO AGERPENA

Iruditegiak aurkeztatzen du Gaintzaren
etxeko gela bat, zeñean ikusten dan Lora,
egatsiguntzi bat eskuban dubela,
aldagarriak txukuntzen.

III-GARREN IRUDIA

LORA:

                Zer ederki bizitzen dan

                erri txiki politetan,

                aundinaiaren arantzik gabe,

                baztartxo pozgarrietan,

                elkar maitatubaz bertan!

                Ez da igotzen ardura

                ta odol txarrik burura,

                baizik denbora irristatzen da

                iturri garbiko ura

                ixuritzen dan modura.

                Emen beti alegere

                lanean da festan gaude;

                apirilleko lore tartian

                bezela bizi gerade,

                buruko miñikan gabe.

                Badator negu gogorrik,

                guk ez diogu bildurrik,

                zergatik ez du ezerk oztutzen

                naitasunaren indarrik,

                ez beñepein baztandarrik.

                Uda txit bero badator,

                utzirik belarrak legor,

                usai gozo bat banatutzen da

                esanaz bigun ta gogor:

                «Euskaldunak zerate or».

                Emen uda eta negu

                elkar maitatutzen degu;

                aberats danak beartsuari

                otz-bero gogorrak kendu,

                orrek dena edertzen du.

                Argatikan arloterik,

                beartsu edo pobrerik,

                ez da ikusten gure artean

                aberatsak menpeturik;

                ez da onlako lekurik.

IV-GARREN IRUDIA

(Loraren artzai-kanta bukatzean,
sartzen da Aldun, itxuragabetuba;
eta, aterdian gelditurik, esaten du:)

ALDUN:

                Zu, emakume lotsa galduba,

                zergatik saldutzen nazu?

LORA: (txit sentituba, baño aserre bage:)

                Zer gertatzen da? Ai ene, bada!

                Aldun, zer da? Esan zazu!

ALDUN: (Lorari eltzera dijoa)

                Zertako esan? Geigi dakizu.

                Etziñala emen sortu

                ez al dakizu?

LORA:

                Ez dakit ezer,

                bañan bildur naiz erotu

                ote zeraden. Aldun, zaude or!

                Ez gero Lora ikutu!

ALDUN:

                Sasikume bat, ait'amik gabe,

                gezurretan da losintxan

                ni atzipetzen ibilli zera.

                Zertan ez egiya esan?

LORA:

                Nere aita ez dala

                Gaintza, Gaintza bera,

                eta ni ez naizela

                Arazen arreba?

                Jesus! Gaur etxe ontan

                zer gertatutzen da?

                Esan zaidazu, Aldun:

                itxutu al zera?

ALDUN:

                Emakume txuriska,

                aski da gezurrez,

                on itxuran zabiltza

                naitasun laburrez,

                baztandar onradu bat

                atxitzeko ustez.

                Zergatik etzirazun

                esan alde aurrez

                izengaña zer dezun

                ta nor zeran legez?

LORA:

                Eziñ ezagutu det

                zer gertatzen zaizun,

                argatikan ez dakit

                zuri zer erantzun;

                bañan Jainkuagatik,

                zaude lasai, Aldun.

ALDUN:

                Aitzakiz ta palakuz

                nai nazu lasaitu,

                zere barrengo arrak

                salatutzen zaitu.

LORA:

                Gaurdaño gaitzik egiñ

                ez diot iñori,

                zergatik ez dirate

                aditu nai neri?

ALDUN:

                Nik ez dizut sinisten

                ezertxo're zuri.

LORA:

                Aldun, adi zaidazu.

ALDUN:

                Betor gezur ori.

LORA:

                Nik zure naitasuna

                garbi eta txukun

                gorde det. Zer eskerra

                ematen dirazun!

ALDUN:

                Doatsutzen ninduten

                maitetasun aiek,

                urratu dizkit ume

                salkindari batek.

LORA:

                Aldun, zaude pixka bat,

                aditu zaidazu.

                Nik ez det gaitzik egiñ,

                zertan illtzen nazu?

ALDUN:

                Zeñen alaba zeran

                zuk ez badakizu,

                galde, galde Gaintzari,

                ark esango dizu.

LORA:

                Aldun, joan dira zure

                naitasun maitiak,

                ai zer gogorrak diran

                Loraren katiak!

ALDUN:

                Nere maitetasuna

                zuretzat zan dena,

                zergatik nintzan beti

                sinisten nubena

                zure gaiztakeriyak

                esaten zubena;

                au da nere anima

                lertutzen dubena.

LORA:

                Jesus! Utzi nazazu

                bakarrikan, Aldun. (Negar samiñez)

ALDUN:

                Joan nadilla diozu?

                Ongi da, nai det jun,

                zergatikan zu ta ni

                ez gerade lagun.

                Agur, agur, gezurti,

                ta ia berriz nun

                sinistu nai dizun bat

                billatutzen dezun.

                Agur, betiko agur.

V-GARREN IRUDIA

(Lora, negarti, Aldun dijoan aldera begira.)

LORA:

                Ikaragarriya da

                gaur gertatzen dana,

                ez dakit zeiñ dan garbi

                esango dubana.

                Zergatik dator orren

                asarre nigana,

                gaur goizian ainbeste

                maite nindubana?

                Bañan denborarekiñ

                jakingo da ori,

                nola nik ez diotan

                egiñ gaitz iñori;

                argatik erregutzen

                diot Jainkuari,

                izateko kupida

                Lora gaixuari.

(Joaten da ezkerretik.)

VI-GARREN IRUDIA

(Gaintza irteten da txokotik Loraren billa;
eta, au ez ikustean, esaten du:)

GAINTZA:

                Non zaude, Lora kutuna,

                ume gaitzik ez dezuna?

                Ikusitzen det galdu dezula

                erritarren naitasuna,

                zitalkeri bat izan dalako

                Aldunek egiñ dizuna.

                Badezu nork erantzuna.

                Erriyan Aldunen itzak

                nola dauzkaten egitzat,

                gaur edo bigar damuturikan

                alderatuko balitzat,

                entzungo luke: «Prestuez, txarra,

                emendikan aldegiñ zak,

                bazekik zer egiñ Gaintzak».

VII-GARREN IRUDIA

(Gaintza eta Lora.)

GAINTZA:

                Lora, mesedez.

LORA:

                Ai, nere aita!

GAINTZA:

                Ez izutu, ez.

LORA:

                Zurea naiz ta!

GAINTZA:

                Adi zaidazu, Lora,

                zure izen garbiz

                jakiñaren gañean

                dago Aldun egiz.

                Eta txit damuturik

                arkitzen da berriz,

                emen zurekiñ egiñ

                zuban umekeriz.

LORA:

                Bañan ez al naiz zure alaba?

GAINTZA:

                Bildur naiz esateko, ai!

LORA:

                Nik jakiñ nai det; erruki zaitez!

GAINTZA:

                Ta gero ez banazu nai?

LORA:

                O, nere aita, esan zaidazu

                aiñ ixilik daukazuna,

                ta neri etzait iñoiz galduko

                zuganako naitasuna.

GAINTZA:

                Adi zaiozu, estutu gabe,

                ainbeste nai dizunari,

                umezurtzatxo, alabordeko

                artu ziñuzen aitari.

LORA:

                O, aita! Esan dena,

                ez egon bildurti.

GAINTZA:

                Neretzat aingeru bat

                izan zera beti.

LORA:

                Esan Jaungoikuagatik.

GAINTZA:

                Egun batean esan ziraten,

                an agiri dan goiko larrean

                nola bi lagun arrotzak zeuden

                eriotzaren mende, lurrean.

                Ekadoia eta apaizarekiñ

                joan nintzan aruntz al zan lenena,

                eta aur eder bat billatu nuben,

                zu ziñan, Lora, antxe zeundena!

                Zure ait'amak, biyen gorputzak,

                illak, elkarren aldamenean,

                animak beste mundura joanik

                Jainkuak deitu ziotenean.

                Ta zu jostatzen, aingerutxoa!,

                kezkarik gabe illen onduan.

                O zer ikuskai negargarriya

                goiko larrean arkitu nuban!

                Jakiñ genduben ill zitubela

                ustekabe gaitz izugarriyak;

                jakiñ genduben beren izena,

                zeiñ ta nongoak ziraden biyak.

                Urtebetez len Mena de Paz-en

                ezkondurikan zeuden munduban,

                ta geroztik or daude gaixuak,

                maiz joaten naizen kanposantuban.

                Zure guraso illai, biotzez,

                malko samiñen ondora,

                esan nioten: «Zaudete pakez,

                ta nik aziko det Lora».

LORA:

                Zergatikan lenago

                esan ez dirazu?

GAINTZA:

                Bildur nintzan nerekiñ

                oztuko ziñan zu;

                aita baten biotza

                zuregan daukazu;

                ta, gaizki egin badet,

                barkatu zaidazu.

LORA:

                Nola deitzen diozu

                barkazioari,

                biziya zor badiot

                zure biotzari?

GAINTZA:

                O, zer itz pozgarriak

                sentitzen ditudan

                zure ezpaintxo eta

                abo maitatuban!

                Badirudi sartutzen

                nautela zeruban,

                nere animak zenbat

                gozatutzen duban!

LORA:

                O, nere biotzeko

                aita eta ama,

                umezurtz au utzi ta

                Jainkuagana

                joan ziñatenak!

                Ona zuen alaba

                jaso zutenak

                Euskal-erriyan,

                miñ guztiyak gozatzen

                diran tokiyan,

                pozkidatuba.

                O, jende leiala ta

                lur maitatuba!

                Izan dedilla beti

                bedeinkatuba!

(Aditzen da jende askoren murmur otsa.)

GAINTZA:

                Murmur oriek zer ote dira?

LORA:

                Zeñek daki eztan Aldun,

                damuturikan datorkiguna

                barkatzen ote diogun?

GAINTZA:

                Ark egiñ zigun billaukeriyak

                ez du merezi gauz onik;

                baldiñ onera etortzen bada

                erakutsiko diot nik.

(Murmur otsa azitzen dijoa.

Lengoak, Araz eta erriko jendea.)

LORA:

                O! Begira, begira:

                Araz da emen!

GAINTZA:

                Zer atsegintasunak

                gure barrenen!

LORA:

                Oratutzen dutenak

                iriñ ona len,

                ogi zuriya noizbait

                dute izanen.

ARAZ: (bideko jantziyarekiñ, erriko jendiaren atzetik)

                Aita, arreba Lora,

                maite gozuak,

                nere barrengo kutun

                biyotzekuak,

                izan zaitezte zuek

                lenbizikuak,

                estutzen zaituztenak

                nere besuak.

LORA:

                Agirigana nua

                ikusi dezazun.

GAINTZA:

                Zer egitera zuaz?

                Etzaitezela jun;

                Agirik Arazentzat

                biotza galdu zun.

ARAZ:

                Bai; jakindu det, esan dirate

                nere zai aspertu zela,

                eta Lorari siñu egiñaz

                galdu bat balitz bezela,

                losintxari ta ezti-jariyo

                Aldunekin dabillela.

GAINTZA:

                Ta Lorak etzekien

                oraindik deusikan,

                zergatik ez nion nik

                esaten itzikan,

                ez egiteagatik

                berari gaitzikan.

LORA:

                Agiri izandu da

GAINTZA:

                mingain luze duna.

ARAZ:

                Bai, eziñ eramanik (Lorari)

                zure ontasuna,

                ainbeste burukomiñ

                ekarri dizuna.

TALDEAK:

                Egiya da esaten

                dezuten ori;

                emen denok kontuban

                gera erori

                nor dan Agiri,

                ta nola egiñ dizkan

                milla txarkeri

                orrek Lorari;

                bañan ondo damutu

                zaio berari.

ARAZ: (aitari)

                Lora nere arreba

                ez baldin bada,

                o, aita, izan bedi

                zure alaba.

LORA:

                Nola ordian?

GAINTZA:

                Jaungoikoak zuentzat

                zeuzkan gordian

                pozak ainbeste;

                nola biyak zaudeten

                libre ta gazte,

                izan zaitezte

                anai-arreben ordez

                senar-emazte.

ARAZ:

                Nik txikitandik,

                barren-barrendik,

                zuganako naitasuna

                sentitzen nuban,

                maite zindudan,

                au da esan ez nizuna,

                zergatik uste

                nuban ainbeste

                anai-arrebak giñala,

                ta beste gauzik

                senide baizik

                izan ez gintezkiala.

                Oraiñ zerubak

                biyon eskubak

                batu nai dizkigu onla,

                ta saldinkari

                gezurtiyari

                Jainkuak lagun deiola.

                Izan dezala

                Aldun senarra

                ordu onean beretzat.

                Lora ederra,

                nere izaera

                beti-betiko zuretzat.

LORA:

                Nik ere ala,

                aurra nintzala,

                biotzez maite zindudan,

                bañan naitasun

                beste bat nizun

                anaia ziñalakuan.

                Aldun sutuba

                ta asarretuba

                nik jakin gabe zergatik,

                aitzaki pillen

                billa zebillen

                nigandik joateagatik.

GAINTZA:

                Gure Jainkuak

                sari autuak

                leial bizitzen danari

                ematen dizka,

                denai aldizka;

                emen ikusten da garbi.

                Nola somatu,

                zeñek asmatu

                aur gertatzea Lorari?

                Eziñ zeikian,

                ez gentzakian

                izan orrenbeste argi.

                Lora gaixuak

                miñ beltz pisuak

                Arazen jaioterriyan

                igaro ditu,

                ta gaur alaitu

                da lengo miñen neurriyan;

                orra sariya

                irabaziya

                arpegi eder garbiyan.

ARAZ: (erriko jendeari)

                Erri prestuba, lagun leialak,

                ikusten zaituztet alai,

                gaur nigatikan, adiskideak,

                egiten dezutela jai.

                Pozkidaturik galderatxo bat

                oraiñ dizutet egiñ nai:

                kantu maite bat Buenos Aires-en

                Plaz'Euskeran euskaldunai

                aditu eta nik ikasiya

                bialdu nizuten danai;

                esan zazute: badakizute

                nola kantatutzen dan? Bai?