I EKITALDIA

(Ezker-eskubi, basoa. Ezker-aldera, borda zaharra. Eskubiko zuaitz-artean, besteak baño nabarmentxuago, piku-zuaitz bat, osto-zabal. Eskubi-aldean, erritik datorren bidea; ezker-aldean, mendira, Aritxulegira dijoan bidea. Borda-atadian, enbor bat, exertzeko).

I AGERRALDIA

Iratze-ebailleak, igitaiak eskuan.

(Goiz-aldea da. Barrengo aldetik irrintziak. Ibillian, datozela).

DANOK: (Abestuaz).

                Jeupa, jeupa! irrintzika

                iratzebailleak erritikan;

                jeupa, jeupa! irrintzika,

                zatotik ttantta bat egiñikan.

BATEK:

                Goizean goiz, aizkaturikan

                atso ta agureak leiotikan

                galdezka daude arriturikan

                zein ote datorren erritikan,

                                                erritikan.

DANOK: Jeupa, jeupa!...

BATEK: (Bertsolari-antzera. Besteak entzuten. Kopla bukatzean, danok ondo abestu dualako keñuak egiñaz):

                Sasoi onaren jabeak,

                napar beltzaren zaleak,

                naiz igitaian,

                naiz belagaian

                iñun berdiñik gabeak,

                ristiri-rasta, bristiti-brasta (igitai keñuak egiñaz)

                gu gera iratzebailleak.

DANOK: Jeupa, jeupa!...

BESTE BATEK:

                Erale oso garbiak;

                Bañan lanera jarriak

                ixtanpatean,

                lau egunetan

                soiltzen ditugu mendiak

                ristiri-rasta, bristiti-brasta

                mozturik zuztar guztiak.

DANOK: Jeupa, jeupa!...

BESTE BATEK:

                Goizetikan arratsera

                mendi batetik bestera,

                egi ta kasko,

                bai eta asko

                eluts eta egutera

                ristiri-rasta, bristiti-brasta

                etzaten degu lurrera.

DANOK: Jeupa, jeupa!...

(Bijoaz mendira)

II AGERRALDIA

(Artzaiz jantzia, bordatik irten, eta asi bedi abeste. Gero exeri bedi, pipa erreaz).

RAMUS:

                Zoragarri, ederra

                zitzaidan len menditik

                eguzkiaren sorrera

                egun-sentian...

                        Egunsentiak,

                        eguerdiak,

                denak dira neretzat

                gau illun eta beltzak...

                Argia zer dan aztu dute

                        nere begiak.

                Txoragarri, polita

                zitzaidan len, baratzan

                krabelin-lore gorri ta

                lili txuria...

                        Lili txuriak,

                        krabelin gorriak,

                denak gaur zaizkit neri

                utsa bezela iduri...

                Lorea zer dan aztu zuten

                        nere begiak.

                Maitagarri benetan

                zitzaidan len aurtxoen

                begi ta ezpain-ertzetan

                maite-irria...

                        Maite-irria,

                        musu gorria

                asper ta etsigarri

                zaio gaur itsuari...

                Irria zer dan aztu dute

                        nere begiak.

        (Izketan) Egun aundia gaur mendian. Iratze-ebaiteak. Eguna argitu baño len or igo dira goietara baserritar-sail mardulak. Zumea baño biguñagoak aien gerriak... Gazteak izaki... Garoak gorritzen asiak dira nunbait. Etzango da gaur ederrik! (Gogartetsu). Igoko da agian, guretarren bat ere... (Jaikita). Lotsagarria! Ez dut oroitu nai ere. (Azkeneko itz oek esanaz, bijoa mendi-aldera).

III AGERRALDIA

Ramus ta Austin.

AUSTIN: (Sar bedi erri-aldetik). Agur, Ramus! Oraindik ibiltzeko aña ikusten duk, orratik... (Mendi-aldera joanaz biok).

RAMUS: Arraioa! Austin aiz, nere aurtzaroko laguna! Gaur bezelako egunez, urtean bein bestetan ez aut ikusten. Ikusi... oraintxe nere begi oek ez ditek ia ezer ikusten. Makillaren arrimoan etxe-inguruko lizarretaraño eltzen nauk, eta besterik ez. Bakarril al oa?

AUSTIN: Bi seme aurretik joanak dittit. Sailla markatzeko naikoak gaituk.

RAMUS: Bo... Kontxo-kontxo, Austin... Ta Urkabe-atzean ongi?

AUSTIN: Urkabe-atzean ongi, Jaunari eskerrak. Bañan zahartu gaituk... Ramus, zahartu gaituk. (Itzak basoan itzali bitez).

IV AGERRALDIA

Petri bakarrik. Gero Ramus.

PETRI: (Gaztea da oraindik. Errietako langilleak bezela, urdiñez jantzia). Eldu nauk oraintxe. (Bordako atean). Eup! (barrura sartu-atera bat egiñez). Etzegoak barruan. Alde guztietara ere, ez duk urrutik izango. Nere ojua entzungo ziken. (Exerita zigarro bat egiñaz). Ortxe, pikope ortantxe zeuzkak gure osabak eun dukat. Emen bizi nintzanean, ortxe ikusi oi nikan goizero, makur-antzean, osorik ote-zeuden begira. Bigar ez dizkik or idoroko. Eun dukat oiek gabe, ez duk gaur Petri errira jetxiko... Ba'zekiat, Ixteben apaiz-gaia sarritan etortzen dana goi oetara osaba txurikatzera. Eun dukaten billa ibilliko duk. Etziotek onik egin bear. Gaur bertan eramango dizkiat nik pikope ortatik. Orain arrera ona egin bear zioat osabari. (Jeikita). Gaurgero emen duk. (Bidera begira). Bai, emen zetorrek. (Ramus-i) Agur, osaba.

RAMUS: (Sartu gabe). Petri aiz. Itzetik ezagutu aut. Biotzak ematen zidaken gaur mendira azalduko intzala. Osaba zaharra irekin egoteko zaletua zegoken oraintxe. (Azalduaz). Petri, nere illobetan maitiena! (Bizkarrean joaz). Iratz-ebaittera?

PETRI: Bai; aurten Sarastikoakin noa.

RAMUS: Ederki egiña. Emen joan duk aristian sail ederra. (Izketa aldatuaz). Erri-aldean ongi?

PETRI: Ni ongi, osaba; oso ongi erri-aldean.

RAMUS: Izan ere galdera egin diat orixe! Ongi izango ez aiz, ba? (Bestera). Exeri adi enbor orretan. Ik ez duk presarik. (Exeri bitez biok).

PETRI: Zigarrotxo auxe erre arte egongo naiz.

RAMUS: Osaba Ramusen bordan zerbait artu bear duk gañera... Gogoan al duk, Petri, osaba Ramusen borda zaharra. Bestelakoak dittuk kaleko etxeak, e?...

PETRI: Gogoan izango ez dut ba?...

RAMUS: (Xamurki). Arraioa! Ondo gutxitan etortzen aiz ba, orain, Petri, mendira? ba'zirudik aztu zaikela oso osaba zaharra?

PETRI: Ez, osaba, aztu ez...

RAMUS: A, bai; ik ez duk maite mendia... Erriak ostu ziken iri biotza. Gizagaxoa... Zuen aita zetorkidak burura.

PETRI: Gure aita?

RAMUS: Entzun akidak aren edestia. Iru anai giñukan gu: zuen aita, ni, eta gazteena, Antton. Au Ameriketara joan ukan. Zuen aitak baserrirako gogo gutxitxo zikan. Erria zukaken ark beti gogoan: erriko lantegiak, basetxetako soroak baño geiago ematen omen-ziteken.

PETRI: Osaba: buruz ere ba'dakit edesti ori. Milla bider entzun dizut.

RAMUS: Ikasi zak, ikasi zak ongi... (Jarraituaz). Il ukan aitona. Andik laister saldu zikan zuen aitak gure baserria. Nik mendira alde egin nikan. Borda zahar au eta eun ardi izan itukan nere seni-parte. Zuen aitak, errian, ainbeste amesten zuan errian egin zikan bere kabia. Antxen etorri ziñaten mundura i ta Ixteben.

PETRI: Ikusten duzu, osaba; kaletarra nauzu ni ere.

RAMUS: Zoritxarrez, bai.

PETRI: Zoritxarrez?...

RAMUS: Ongi ala ere.

PETRI: Zergatik, osaba?

RAMUS: (Ez dio jaramonik egiten. Edestiari jarraituaz)... Bañan arrak joa zegoken zugaitza. Lantegietako kirats gaiztoak ondatu zizkiokan birikak, eta azkar etzan zikan gizagajoa oiean bularretikakoak. Luzea izan ukan aren gaitza. Egun batez, gabetik goizera, illotzik arkitu zitekan oiean. Gizagajoa! (Ixil-unea). Zuen ama gaxoak ere etzikan luzaro iraun lurrean. Bearrak eta naigabeak azkar eraman zikan ura ere senarraren ondora. Zuek umezurtz gelditu ziñaten. Ixteben, Don Jose Antonio Apaizak artu zikan etxeko. I, nere albora bildu intzan. Zortzi urte itukan orduan. Azi intzan. Borda zahar onen itzalean bizi izan aiz orain arte, ementxe osabarekin, eta... (Ixil bedi Ramus. Petrik entzun bezaio arretaz).

PETRI: Bukatu al duzu?

RAMUS: Ez diat jarraitu nai... (Ixil-unea). Asko irabazten al duk?

PETRI: Bai, poliki...

RAMUS: Gutxi aski dik gizonak bizi izateko. (Urrutira entzuten asten da Ixtebenen abestia, «Txorittoa, norat oa?»...). Aberasteko biderik zuzenena, griñai gogor egitea duk, seme. Jaso eitzak ondarrak gerorako. Noizpait ere bearrean arkitu inteke. (Belarria ernetuaz). Ixo? (Pixka batean ixillik). Ixteben zetorrek.

PETRI: Ixteben?

RAMUS: Bai, aren kantua duk. Ezagutzen diat. Askotan etortzen duk ura mendira, ni ikustera.

PETRI: (Jeikiaz). Ni ba'noa, osaba.

RAMUS: Ba'oala?

PETRI: Bai; berandu dut.

RAMUS: Anaia etorri arte egon adi, beintzat. Biok alkarrekin joango zerate.

PETRI: Ez, ez... joan bear dut.

RAMUS: Bañan ezer artu gabe? Ez, ez aiz joango. Amur emaiok osaba zaharrari.

V AGERRALDIA

Lengoak eta Ixteben.

IXTEBEN: (Oso alai. Ari bedi bedi anaia zirikatzen). Jaungoikoak egun on, osaba.

RAMUS: Baita iri ere, Ixteben. Ator, ator.

IXTEBEN: (Petri ikusita). Oi? i ere emen? Ongi al ago, Petri?

PETRI: (Legor). Ongi; ta i?

IXTEBEN: Ederki, Jaunari eskerrak. Asko poztutzen natxiok, Petri, i emen ikusteak. Alkarrekin joango gaituk.

PETRI: Ez. Bereala joan bear diat.

IXTEBEN: Zer? gaur ere laisterka al gaituk? Arraietxea! Ez duk errez irekin egotea. Iru illabete ba'dituk, Seminariotik etorri nintzala, eta oraindik bein bestetan ez gaituk egon alkarrekin. Nun abil, motell?

PETRI: Lanean, ermano, lanean. Ez, zuek bezela alperrerian.

IXTEBEN: Arraiea! (Ramusi). Lan gogorren batzuek darabilzki, osaba, gure anai onek.

RAMUS: Ja, ja! «Gau ta egun» ariko duk, nunbait. Zaudete pixka bat. Berealaxe ekarriko dizutet gazta ta ogi pixka bat. (Bijoa bordara).

IXTEBEN: Xinixta akidak, Petri. Askotan izan nauk Landibar'en igarotako egun oetan, eta pozik egingo nikan berriketaldi on bat irekin, iñun arkitu izan baindut; bañan nik etzekiat non egoten aizen sartua.

PETRI: Zer nai duk, ba? Ni ere ezin egon ba beti ire zai.

IXTEBEN: Zai? (Parrez). Esaidak egia, Petri: zenbat aldiz egin duk iges ni ikusita?... Izan ere, apaizgai alperren artean ez duk ik ongi ematen.

PETRI: Nere lagun-artea, «langille-artea» duk, ermano. Langille dan guztia duk nere adiskide.

IXTEBEN: Osaba Ramus, adibidez.

PETRI: Aizak; osaba Ramus, ik baño maiteago diat gero nik...

IXTEBEN: Motell, ez gaituk orregatik aserretuko. Maita zak, maita zak, gizagajoa, ongi merezi dik eta. (Aldatuaz). Ederki, Petri, ederki. Eta noiz egin bear diagu reparto-social edo dalako guzion dirubanaketa ori?

PETRI: Ik egin zak parra; bañan larri ibilli bearrak zerate laister apaiz-jendeak ere.

IXTEBEN: Nik beintzat izango diat laguntzalle ona iregan, ez al duk ala? Gañerakoak ere izango al ditek, i bezelako anai onen bat... (Betor Ramus).

PETRI: Gizon guztiok gaituk anai.

IXTEBEN: Egi aundia; bañan ama askorenak.

RAMUS: Eutsi. Egin zagun gosari. (Gazta ta ogia eskeñiaz). Artzak, Petri. (Ixtebeni). Goiz, arraietxe, gaur mendi-aldera, Ixteben?

IXTEBEN: Bai; Penadegiko apaizgai lagunak ots egin dit. Egun oek ikusgarriak izaten omen dira mendian, eta iratzebaillen artean igaro bear omen dugu gaurkoa.

RAMUS: Ederki zerizkiot.

PETRI: A, zer bi langille!

IXTEBEN: Izan ere: jantzi beltza degunok, ez gaituk ezertarako gauza. Ez al zenekian ori, osaba?... Bañan nik oraintxe bertan jokatuko nioke olaetako jantziurdindun edozeñi, zeñek garo-zama aundiagoa bizkarrera jaso.

RAMUS: Ja, ja, ja, ja! Arraio, arraioa!

PETRI: Jan-edanean ere jokatuko liguteke ederki, Ixtebenek eta bere kideak.

IXTEBEN: Edanean, etzekiat. Olaetako tabernaetan beintzat ikusi izan dizkiat nik moskorrak ugari. Gure apaizgaitegian oraindik ez duk tabernarik jarri.

PETRI: Galerazia zegok eta... Utziko balute, e?

IXTEBEN: Zuen artean, galerazteko gizonik ere ez, berriz. Lantegi al dituzute tabernak ere? edo-ta, bestela, zuen txanponen banaketa egitera joango zerate ara...

RAMUS: Ja, ja, ja! Leku onean abil, Petri, apaizgaiekin.

PETRI: (Ixillik, ezin-egonean bezela).

RAMUS: Ea, ba, Ixteben, iri ere atsegin baño naigabe geiago ematen ez ote-diteken, gero, iratzebaitteak?

IXTEBEN: Zergatik, ba?

RAMUS: Iratze-ebaitteak asten diranean, Sanmielak ere alderatzen bait-dira, eta Sanmieletan ba'dakik nora bearrak izaten zeraten apaizgaiok.

IXTEBEN: Ja, jai! (Algaraz). Danoi etortzen zaie beren Sanmiel edo San Martin, osaba.

PETRI: Neri ere etorri zait oraintxe. Ba'noa.

IXTEBEN: Bai al oa?

RAMUS: Oa, ba. Gaztea aiz, eta oraindik arrapetuko dituk atzetik ire lagunak. Egin lana gogotik; eta illunabarrean ba'dakik, azaldu bordara. Zai egongo nauk.

PETRI: Bai, azalduko naiz.

IXTEBEN: Etxerakoan alkarrekin joango gaituk, Petri.

PETRI: (Erantzun gabe). Agur, osaba.

RAMUS eta IXTEBEN: Agur, Petri. (Jarrai bezaiote begira).

VI AGERRALDIA

Ramus ta Ixteben.

(Argitu du osoro).

IXTEBEN: Gizahaxoa!

RAMUS: Ondo ala ere! Aldakuntza ederra egin dik gizahajoak. Iges egin zikan menditik, eta gaiztakeria besterik ez dik ikasi errian. Zorigaiztoan jatxi ukan. Beltza zekusat orren etorkizuna.

IXTEBEN: Utzi itzatzu gogapen itzal oek. Berea du errua.

RAMUS: Nork zekik ori? Ondorenak beintzat Ramusek ere ba'zeramazkik bizkarrean. Zahar eta erdi-itsutua, bakarrik arkitzen nauk mendian. Ain xuxen, iñoren laguntza-bearra nabaitzen asi nintzanean, orduantxe iges egin zidaken albotik. Inguruetako auzoak egiten zizkidatek artzai-lanak geroztik.

IXTEBEN: Penagarria da, bai.

RAMUS: «Ardiak saldu», esaten zidatek. Etsiko al nikek ardirik gabe? Negar ere egingo likek Ramus itsuak ardiak saltzean.

IXTEBEN: Nik al banu...

RAMUS: Ez, seme. I Jaungoikoak autu au beste artzantza baterako. Jarrai akiok bide orri. Osaba baño lenago duk Jaungoikoa.

IXTEBEN: Egia... (Ixil-unea). Goibeldu egin gaitu oroipen onek, osaba. Jo dezagun beste zeozertara.

RAMUS: Bai, seme: «aurpegi argi ekaitzari»: orixe duk onena.

IXTEBEN: Eguzkia ere mendi-gañetik agertu da, eta joan bear dut oraintxe nik ere. Penadegiko apaizgai laguna zai edukiko dut gaurgero.

RAMUS: Nik ere, eguerdirako baba egosten jarri bear diat... Ator i ere illunabarrean.

IXTEBEN: Bai, orixe, Eta gazta zar bati erasteko ortzak zorrotz ekarriko ditut gañera. Agur, osaba. Egun ona igaro. (Bijoaz biok).

RAMUS: Agur, Ixteben, nere illobetan zintzoena. (Bijoa Ixteben mendi-bidetik. Baita Ramus ere poliki-poliki borda-barrura). Bakarrik biziko naiz munduan. Bañan nere dukatak ez dira Petrirentzat izango... (Sar bedi).

VII AGERRALDIA

Petri bakarrik

PETRI: (Zuaitz-artetik irten eta, makur-antzean eta bildur xamar). Entzun diat dana. «Nere dukatak ez dira Petrirentzat izango». Laister ikusiko diagu ori... Pikope ortantxe zeudek gordeak. Poltsa uts auxe utziko zeoat. (Makur-makur bijoa gorde-lekura aldamenatara begira). Ez duk ageri iñor. (Poltsa betea eskuetan artuaz). Emen zegok. Dana bete-betea! (Pozez). Au diruz! (Joxeren abestia entzuten da urruti). Ee? Norbait zetorrek. Noan mendi-aldera. Adio, itxua, adio! (Bijoa lasterka).

VIII AGERRALDIA

Joxe, ta gero Ramus.

JOXE: («Arboletan den» abestuaz. Abestia amaitu ondoren, bordako atean). Eup! Enerioko Joxe naiz.

RAMUS: (Azalduaz). Joxe: nere artzaitxo pixkorra.

JOXE: Ramus: Errenga-gañean bildua utzi dut zure artaldea.

RAMUS: Eskerrik asko, Joxe. Arnas-larri eldu aiz?

JOXE: Bai: iratzebailleen eupetakoz biokak ikaratu egin dira, eta itsututa, eriosuar, iges egin dute.

RAMUS: Nereak ere joango itukan?

JOXE: Naparroako aldean arkitu ditut. Guarda basozaia oartu baño len aurrea artu, eta Oiartzun-aldera jiratu ditut. Beko zokoan daude orain. Dulun-otsa entzuten da.

RAMUS: Gure Txuri baño leialagoa aiz, Joxe.

JOXE: Ezin duanari lagundu egin bear zaiola, erakutsi ziguten gurasoak.

RAMUS: Bai, bai. Ongi diok.

JOXE: Gañera, gureak ere zaitu bear nituan, eta bide batez zureak ere egitea, ez da gauza izugarria.

RAMUS: Gazta pixka bat artuko duk?

JOXE: Bidean jaten etorri naiz. Zorroan pixka bat ba'neukan, eta talo-erdi batekin uraxe gosaldu dut. (Bestera). Gaur mendian bixitariak ere ba'ditugu?

RAMUS: Bai; alai zegok basoa egun oetan. Iratzebaille-salla or joan duk aurretik. Nun topo egin dituk?

JOXE: Goienetxetik gora.

RAMUS: Aritxulegira zijoazenak izango itukan. Aiekin zijoaken gure illoba Petri ere.

JOXE: Petri? Ez dut ikusi.

RAMUS: Bidetxiorrez joana izango duk.

JOXE: Bai, ongi dakizki arek emengo bidetxiorrak...

RAMUS: Baba egosten jarrita, oraintxen niaken lizar-ostoa egitera. (Bijoaz biok mendi-aldera).

JOXE: Gure anaia errira joateakoa da, ta azkar ibilli bearko dut nik ere. Guargero zai daukat.

RAMUS: Sarritan jeisten duk zuen anaia errira... Ik ez al duk joan bear?

JOXE: Ez. Ni igandean... (Ezkutatzen dira).

IX AGERRALDIA

Bi mutiko.

(Iratzebailleen gosariarekin dijoaz mendira. Nekatuta, iruditegian ats egiten dute).

I MUTILA: (Saskia buruan dakar). Au, Ramus itsuaren borda duk. Ementxen ats egin bear diagu. Gañera txanda ere egin bear didak.

II MUTILA: (Sagar bati ozkaka dator). Txanda?

I MUTILA: Jeixten lagundu eidak beintzat, nekatu nauk eta.

II MUTILA: Ustel arraiea! Etxetik Ergoineraño ortxe ekarri diat nik, bat ere ast egin gabe...

I MUTILA: Ta aldapak zeñek igo dizkik?... (Bestera). Orain ere sagarrak ostu dituk ik?

II MUTILA: Ongi ederrak zeudek...

I MUTILA: Josek arrapatu baindu...

II MUTILA: Josek? etziok toki txarrean! Perlesiak jota zegok eta... Zakurraren bildur geiago nian...

I MUTILA: Ekatzak bat.

II MUTILA: Auxe besterik etzaukat eta... (Patrikara batekoak erakutsiaz).

I MUTILA: Eta bestean ditukanak?

II MUTILA: Oek gerorako.

I MUTILA: Mottel, gero nik emango diat bestea.

II MUTILA: To, ba. Bañan gero eman, gero? (Eman bezaio).

I MUTILA: Bai, motell, bai. (Biok jaten). Oraindik goiz arritua diagu. Gure amak presa ziken beintzat.

II MUTILA: Ongi ala ere...

I MUTILA: Ikuste alduk an arako baso ura?

II MUTILA: Bai.

I MUTILA: Ura, dena gaztaña duk.

II MUTILA: Jesus! Elduak ote zeudek?

I MUTILA: Bai. Onezkero batzuek egiñak izangodituk. Onuntzean andik etorriko gaituk.

II MUTILA: Aufa! (Eskuai eragiñaz). A zer jateak! Saskia beteko diagu, e?

I MUTILA: Bai, motell. Ik bildu, ta ni iñor datorren begira egon...

II MUTILA: Eta an goian ageri den baserri ura zein da?

I MUTILA: Ura? Goienetxe. An-barrena joan bear diagu. An ere ba'ditek zakur galanta. Lengo urtean Pilartxo ta biok egorri giñukan... eta asten da zakurra zaungaka, eta Pilartxo negarrez...

II MUTILA: (Ikaratuta). Ara!... Ikusten al duk?

I MUTILA: Zein? (Ikaratuta). Ooo! Artxintxar duk eta... Guazemak izkutatzera. (Biok, saskia iruditegian utzi-ta, zuaitz-artean izkutatu bitez).

X AGERRALDIA

Aztia bakarrik; gero bi mutikoak.

AZTIA:

                Jerontxio Artxintxar,

                azti famatue,

                mundu gutztiin dago

                oso sonatue

                fiufi-fiufe...

                gelditu ere gabe

                dabil jai ta aste,

                errie goiti bera

                dana nastu arte:

                senar ta emazte,

                mutil zar ta gazte,

                maite-eriak tarte,

                mutxurdiñak naste...

                fuifi-fuife...

                (beatzakin zenbatuaz)

                danak kontsolatzen,

                biotzak ukitzen,

                legenak garbitzen,

                keretxak ziñatzen,

                tropesi-billatzen,

                sorgiñak uxatzen,

                boltxikotxo au txanponez (keñu egiñaz)

                ondo bete arte. Amen!

                Jerontxio Artintxar,

                azti famatue,

                mundu guztiin dago

                oso sonatue...

        (Atea joaz). Nor da emen? Ardiiri asma sendatzea etorri naiz.Beorrai karetxak ziñatzen ere dizkiet, eta gaizkiñak kendu ere bai; ta sorgiñak uxatu, gañea; eta tropesiik billatu, eroak zurtu, antzuuk ernaldu, zaharrak gaztetu... Eup, Ramus.

I MUTILA: (Ezkututik irtenda saskia artu, ta bijoaz igesi).

AZTIA: (Bordaldetik itzuliaz). Ez da etxean izango. (Gaztetxoak igeska ikusita). Eh! mutikook! Noa zoazte? (Eldu bezaio bati besotik. Bestea, saskia utzita bijoa igesi. Saskia bigarren mutikoaren eskuetan).

II MUTILA: (Garraxika). Ai, ai, ai!...

AZTIA: Ez dizut ezer egingo, gizona, ez dizut ezer egingo. (Samurki). Noa zoazte?

II MUTILA: Mendira... (Erdi-negarrez).

AZTIA: Mendia? zertaa?

II MUTILA: Iratzebailleai gosaria eramatera...

AZTIA: Gosarie? (Berekiko). Goseak amorrau bearrean natxeoan-da, auxe suertea! (Mutikoari). Ea, etorri onea. (Eraman beza enbor-gañera). Nekauko zea, ta ekarri onea saski ori. (Saskia aurrean daukala, exeri bedi). Gure Jaungoikook ba'dik, orratio, aztiintzako errukie. (Saskiari ken bezaio zapi zuria). Amorratue! (Barruan dagon danari, eskuan artu ta usai egiñaz). Padela onetan bakallaoa tomateekin; emen talo bero-beroak; emen sagar erreak; gaztaie emen. Onen gaztai gozoa! Ta ardo? nun dek ardoa, mutiko?

II MUTILA: Iratzebailleak berak eramen dute...

AZTIA: Ai, arraiea!... (Sagar bati ozkaka asten da).

II MUTILA: (Negarrez, garraxika). Ai ai! Matxiiiiin!

AZTIA: Ia ixilik, ume! Jum!... Aiteri esango zeoat, gero. (Laisterka jaten diarduala). Inkaik ateatzen badek, mantekak kenduko dizkiat. (Talo-erdi bati ozka egin eta gazta eskuan artuaz). Orain gaztaie. Onen usai gozoa! Pusketa bat geroako gorde bear diat. Aidaneen gero, aste betean gaztairik ez diat ikusiko ta... Tomate-saltxea. (Talo-puska bat tomatetan bustita janaz). Au gosarie! Egundo olakorik...

XI AGERRALDIA

Lengoak, eta Ramus ta I mutikoa.

(I Mutikoa ta Ramus sar bitez, itsu-mustuan, joan ziran bidetik).

I MUTILA: Ara nun dagon.

II MUTILA: (Etorritakoak ikustean, bijoa aiengana). Ramus, Ramus, lagun zaiguzu.

AZTIA: Ara! emen degu nagusie. (Ramusi). Ate-joka aritu nauzu etxeen, Ramus, ta itxoiten nengoan. Ardik nola dauzkatzu? Begiik ee pixkan bat argitu zaizkitzu, noski...?

RAMUS: Ez nao berriketarako. (Legor). Aurrak ola mendian ikaratzea, ez da gauza zalla, bañan ezta egokia ere.

AZTIA: Erak ikaratu die, Ramus.

II MUTILA: Gosaria ere jan digu gañera.

RAMUS: Besteren bizkarretik jateko, bai azkarra zu...! Zoaz emendik, alper aundi ori.

AZTIA: Bañan neretzat lanik ez al dezu, Ramus? Ezbearren bat izango dezu, ba, noski etxean... ardi antzuren bat eo... ernal-eziñen bat eo... moxal errenen bat eo... Tropesiik eo ez al dezu?

RAMUS: Likitx, gezur-jario... Alde egizu emendik, edota bestela... (Makilla dantzatuaz).

AZTIA: Gizona; etzaitela asarrau beintzat. Joango naiz. Bañan begietarako sendagai bizkor askoa ba'nekarren, ba, nik onako... (Poltsa erakutsiaz).

RAMUS: (Txistu egiñaz txakurrari). Ea, Txuri, ator ona. (Txakur-zaunka).

AZTIA: (Azkar asko jeikita). Ba'noa, ba'noa. Bañan oraindio nere bearrean arkitu bear dezu, eta ordun ordainduko diazu dana. Agur, Ramus. (Bijoa).

RAMUS: Alper lotsagabea... (Mutikoari). Nungoak zerate?

I MUTILA: Txipikoak.

RAMUS: Asko jan al dizute?

II MUTILA: Ez; danean lardaskan ibilli, bai, bañan gutxi jan du.

RAMUS: (Xextera jasotzen lagunduaz). Zoazte, zoazte lenbaitlen, gaxuok. Beranduetsiko dute, bestela, iratzebailleak. Torizute intxaur bana. Eta joan xabartu gabe, xintxo, xintxo.

I MUTILA: Bai, bai.

II MUTILA: Eskerrik asko, ta agur. (Bijoaz).

RAMUS: Ez da zeri. Agur, agur.

XII AGERRALDIA

Ramus bakarrik.

(Jo beza pianoak A Donostiren «Nik ba'ditut mortuetan ardiak...»).

RAMUS:

                Eun dukat eder dauzkat pikope batean,

                bost kostata egiñak Jaunan izenean

                bizi al izateko zartzen naizenean...

                Zenbat lan egin dedan nik nere bizian,

                eun dukatok onela biltzeko! zenbat lan!

                Ederrik ikusi det borda xar onetan,

                ekaitz, gau illun-luze ta negu latzetan!

                —Tximist-argi zorrotza leio zabalean;

                trumoi-orroi-burrunda tellatu-gañean;

                elurteak elurte borda-inguruan;

                otso-zaunka izua ate-zirrituan...

                ardi danak beeka, gose bait-nituan...—

                Ardiak, bai, gaxoak!... Zein maite ditudan!...

                Negar, negar ere nik egin det noizean

                bein baño geiagotan, bildotxak saltzean...

                Amaren errapetik —umeak artean—

                gaxoak, zupa-zupa, esnea edatean,

                zenbat aldiz lotuta artu bizkarrean

                ta eraman ditudan marrakaz... zartzean

                bizi al izateko... mendian, pakean...

                Bañan, azkenean,

                Jainkoari eskerrak ontan naizenean!

                eun dukatak or daude pikope gordean...

                Ortxen ikusi nitun kontuz bart gabean...

                Oraindikan ez ditut ikusi goiean,

                —arrotzik geixko bait-da gaur mendi-aldean—.

                Orain ez dago iñortxo,

                txolarte onetan

(Pikoperantza)

                noan... Iñork ez daki

                nun zaitzen ditudan...

                Ementxe... bat... bi... iru... lau... (zenbatuaz)

                lau oñen buruan,

                ementxe... (makurtu bedi) emen da poltsa;

(Eskuetan estutuaz)

                ...bañan (negarrez) utsa!... utsa!... utsa!!!

(Eror bedi zerraldo lurrera).

OIALA BEHERA