LEHEN GERTALDIA

Joka-lekua:

        Laborari etxe batetako sukaldea.

GANIX: (Ongi bezti, dolu kapa handi bat gainetik, boneta buruan, penatua zintzoki mintzo da) Etxe hunek Basabeltza du izena... Hau da Basabeltzeko sukaldea... Ni naiz hemengo bi semetarik zaharrena, hemendik kanpo ezkondua. Etxe huntan, ene familian gertatuak izigarriak dira... Hemen pasatuak nahi dauzkizuet agertu, holakorik gehiago ez dadien gure Euskal-Herrian gerta... Aleman meneko ginelarik, hemen bizi ziren ene aita. Huna ene aita. (Kose sartzen da, espalakoin bat gantzolatzen duela) Ene ama. (Ana sartzen da baratzekariak eskuetan) Eta ene anaia Erramun. (Hau ere sartzen errebolbera garbitzen ari dela) Ni kanporat ezkondua nintzen. Hemen zer gertatu zen, orai jakinen duzue. (Ganix ateratzen da. Apur batez, kanpotik entzuten da urrun Aleman soldadoen kantu bat, heien urrats arrabotsarekin)

ERRAMUN: (Erridau artetik, kanporat behatu ondoan) Kanta-azue, kanta, zuen mutur zuriekin... Ixilduko zarete ba oraino, Euskal-Herria hustu beharko baituzue lastersko.

KOSE: (Kexu airean) Hiru urte badituk solas horiek entzuten ditudala... Niagok hire ametsa ez ote den ametsetako lukainka.

ERRAMUN: Zonbait egun barne, ikusiko dituzu perdailuz bezti horien tarrapatak, ihiziek zakurrak bezala, angles amerikanoak gibeletik izanen dituztelarik.

KOSE: (Minberaki) Hire angles amerikanoekin!... Hor habila gauak eta egunak larrekiz larreki, heien zerbitzuko... Gure etxea anartean, hemen ari duk errekaratzen... Laguntzarik ez, lur lanetako, alimalen tratatzeko... Denak, aita eta ama zaharren gain... Eta semea adinik hoberenean, hor dabila, bide-mendika, ez zakiat nungo nausien mutil.

ERRAMUN: Aita badakizu arras ontsa, soldado altxatua naizela angles amerikanoen zerbitzuko... Alemanak hemendik behar ditugula kasatu... Horien kasatzeko tokian berean, indarren muntatzen ari garela...

KOSE: Zuek?... Zuek zer eginen duzue Alemanen kontra?... Ttutta umeak zuek! Zuek ez bezalako gizonik beharko duk horien hemendik haizatzeko!...

ERRAMUN: Ho, badakit aita, alemanak gizon gaitzak dauzkazula!... Zure goxadurak heientzat dituzula ostatuan, oraino berrikitan, heien alde ibili dituzun espantuak, ez dira gogorren beharrietarat eroriak...

KOSE: Eta zer gero?... Zer kalte ekarri ditek alemanek gure herriari?... Horien orde angles amerikanoak izan balire hemen, uste duka, hobeak litazkela?...

ERRAMUN: Bon, badakit horien krimak, ohointzak pitsik ez direla zuretzat.

KOSE: Horien menean fidantzia gehiago diat, hire inguruan ikusten ditudan mandilxka batzuen menekoen baitan baino.

ERRAMUN: (Minberatua) Gu mandilxkak!... Bainan hor baitira, Edmon, ostaleraren seme hori eta bertze batzu, alemanekin josiak, herri guzietako harat-hunatetan salatari eta denen saltzeko prest... Horra zure gizon eta adixkideak!...

KOSE: (Koleratua) Edmon! Edmon! Eta gaineratekoak utziko dituk bere gisa, ene adixkide direla aipatu gabe... Badakik arras ontsa, duela zonbait egun, Edmon etorri dela hunarat aleman poliza batekin... Hire ondotik ibilki zituan, baitzakiten etxean gordetzen haizela. Saldu huta nik orduan Edmoni? He, saldu huta?

ANA: Otoi egon ixilik, zuen politika zikinarekin!

KOSE: Badakik arras ontsa, nola larrua bipilik ibili nintzen hi salbatzeko. Hire gordegia, auzoan, Zaparretako belar metaren azpian, hihaurek galdeturik, ukana duk!

ERRAMUN: Ba, beharrik Zaparretakoek ez dituzte zure ideia berak... Sekulan ez baininduteke gordeko gau eta egun, gordetzen nauten bezala, beren biziaren irriskuan.

KOSE: Zaparretako alaba gogokoa dukala eta, Zaparretakoak hiretzat denak saindu dituk! Eta, uste duka nik ez dudala deus irriskatzen hiregatik?... Edmonek eta aleman polizak bazakiteian etxerat joan-jinka ibiltzen hintzala... Errotik ukatu zioteiat, ez dukala hemen zangorik sartzen... Eta, mehatxuka joanak dituk, sekulan hemen onartzen bahaut, etxea eta gu denak erretzen gaituztela!... Eta gero, ariko haiz kondaka ni Alemanen aldekoa naizela!...

ERRAMUN: Ba, eta zuk halere, holako gizonak sustengatzen!

KOSE: (Errotik koleratua) Errak!... Bakea emanen duk holako solasekin. Oroit hadi, hemen Basabeltzean, nausi ni naukala gero... Eta, ez bahaiz kontent, aski duk nahi dukan tokietarat alhatzea... Hum!... (Ateratzen da)

ANA: He... Aski, aski! Ez dakit zertako bat eta bertzea hoin bortizki ari zareten, jende arrotz batzuen lauzkatzen!

ERRAMUN: Zuk, ama, ez duzu pitsik konprenitzen politikan!...

ANA: (Hasperen batean) Ez pitsik konprenitzen!... Edo sobera!... Nik konprenitzen dudana duk, gure familia nahasia dela, eta... zertako?... Jende arrotz batzu elgarren artean, samurtu direlakotz. Utz-atzue arrotzak gerlan ari daiten gure buruen gainez-gain... Eta gu, gauden bakean eta goxoki, gure artean.

ERRAMUN: Errex da erraitea... Arrotzak beren tokietan bizi balire ba, egonen gintazke gu goxoki eta bakean!... Bainan, arrotzak gure artean baitira haatik!...

ANA: Ba, sortzez euskaldunak, arrotzen mutil bilakatuak gaituk ezin bertzez... Euskal lurrak, denak bat behar litezkenak, muga batzuz bi partetan ezarri ditiztek... Guri duk muga horien sekulan ez onartzea... Arrotzek, gu baino indartsuago direlakotz, gure gorputz ontasunetan bortxatzen ahal gaitiztek; bainan guhaurek ez badugu nahi, nehor ez zukek gure gogo-bihotzez jabe bilaka... Lurrez ez dezakeguna, bederen gogoz eta bihotzez euskaldun guziek, eta lehenik gure familian, bat egin dezagun! Horra hire amaren politika! (Hemen egoiten dira biak apur bat ixilik... Erramunek leihotik, zakur erauntsieri, behatzen du... Eta, eztiki mintzo amari)

ERRAMUN: Ama!

ANA: (Eztiki hau ere) Zer duk?

ERRAMUN: Mayi Zaparretakoa heldu da hunarat.

ANA: Datorla!

ERRAMUN: (Apur bat ixilik egonik, herabe bezala mintzatzeko) Ama, Mayi eta ni utziko gaituzuia, ixtant bat bakarrik?

ANA: Bakarrik? Ba mutikoa, ba!

ERRAMUN: Ba... Egun emaitekoa daut errepusta... Ba edo ez dion... Ba... Esposatzeko... Ez orai ez... Gerla bururatu eta...

ANA: Uste nian, hortaz jadanik, hitzartuak zinetela?...

ERRAMUN: Egun jakinen dut azken hitza... (Apur bat ixilik dagotzi)...Ama, zuk bazinakiena, Mayi, serora sartzekotan zela?

ANA: Mayi serora? Ez nian behin ere holakorik entzunik.

ERRAMUN: Hala daut erraiten... Bere amari salatua omen dio zerbait, bainan aitari oraino pitsik ez!

ANA: To!... Hori berririk diagu!... Mayi serora? Ale!...

ERRAMUN: Ama! Ez gero nehori pitsik aipa!... Agian komenturat sartze hori burutik utziko du.

MAYI: (Kanpotik) Hela!... (Zakur erauntsiak)

ANA: Aintzina, aintzina!... Zu zirea, Mayi?

MAYI: Ba, ba... Zer ari zinezten ikusterat jina!

ANA: Ori!... Enekin segurik solasean aritzeko, memento txarrean heldu zira... Oraixet baratzerat abiatua nintzen... Kozina ura suan eta lur sagarrak lurrean ditut oraino.

MAYI: Zoazi, zoazi deskantsuan... Ez zaitela lanetan, enegatik gibela.

ANA: Zer nahi duzu!... Egungoan segurik hola izanen da... Uzten zauztet biak ixtant bat. (Ateratzen da... Erramun eta Mayi, apur bat ixilik daude, ahalge balire bezala)

ERRAMUN: (Eztiki) Eta?... Zer errepusta emaiten dautazu?

MAYI: (Lurrari behatuz... gogoa nahasia) Pena eginen dautzut. (Mahain hegian jartzen da)

ERRAMUN: (Pena izigarri batekin) Ezetza duzuia?

MAYI: (Erdi nigarrez) Ho... Erramun!

ERRAMUN: (Trixtatua ixtant bat ixilik dago. Hurbiltzen zaio, erdi nigarrez) Ho, ez zaitela komentuan sar, Mayi!...

MAYI: (Fermukiago) Hainitz estimatzen zaitut... Uste dut urus izanen nintzakela zurekin... Bainan, ezkontzaz bertze xederik dut.

ERRAMUN: Oraino zonbait egun har-zkitzu, otoi, zure gogoeten egiteko!... Nik, arras zurekin naukan ene geroa!

MAYI: Nik, ene gogoa, aspaldian komentukotz daukat...

ERRAMUN: Mayi... (Hurbiltzen zaio soberasko, bainan Mayik, xutituz ihes egiten dio) Zu gabe, ene bizia pitsik ez da.

MAYI: Ez da neskatxa eskasik, esposatu nahi dutenik. Izanen duzu hautua.

ERRAMUN: Zutaz kanpo, ez da enetzat hauturik. (Ixilik dago ixtant bat) Beraz, arras deliberatua zira?...

MAYI: Ba... Zonbait denbora huntan ere... Haatik, gure artean egon dadiela sekretu hori.

ERRAMUN: Eta, zerk eman dautzu ideia hori? Ez dautzut bederen zerbaitetan huts egin?

MAYI: Ez, ez... Deusetan ere... Zure galdea ukan baino aspaldi lehenagotik, deliberatua nintzen. Harat, ene adixkide serora bat joanez geroz. Aurten, behin ere baino gehiago, udazkenean, eñadak multzoka urruntzen ikusi ditudalarik, senditu dut ene baitan suzko desira bat bezala, heiekilan hegaldatzeko.

ERRAMUN: Hegaldatzeko? Norat?

MAYI: Afrikarat serora joaiteko xedea dut.

ERRAMUN: (Harritua) Afrikarat? Afrikarat? (Ixiltzen dira... Zakurra erauntsiaka... Norbaitek kanpoan, pon-pon-pon-pon diola, kantu baten airea emaiten du)

FATURRA: Eheup!... Idek borta, etxe huntako andere xarmanta, hemen baita zure galanta!... (Sartzen da, eta bi gazteak bakarrik direla ohartuz) Ohop!... Ai, ai, ai, norat jin naiz hunarat?... Ez da estonatzeko kanpotik entzuten bainituen potta arrabots batzu!... Ba... Mayiren begi perla horiek enganatu ote haute hi ere?... Bihotza pilpil?... Ba, adinean zarete!... Ixtantean ezkontza, eta gero, bataioak! Zer nahi duzue... Gu ere, hortan pasatuak gaituk!

ERRAMUN: Ha!... Zu atzokoa egun ere!

FATURRA: Hola duk gure bizia... Eta engoitik hola izanen!... Ekarrak to, pitar xorta bat... Gorritik gero! (Zerbitzatzen dio... Pipa bat itzulikatzen duela) Gerla denbora huntan, plaza etxe horietan, arnorik ere ez diagu. Eta, zuen etxea, nunbait izanik ere, gogotik jinen nuk hunarat, baitakit pitarra baduzuela edateko. Ez ninduan to, gerla aintzinean, hoin gogotik hunaraino... (Edaten du) Ha, zer gauza gure Jainkoak pentsatu zuen, mama gorri hau! Hauxe ba, zoin ixil zagozten... Pena diat zuen artean sarturik, bainan ez nezakeian bertzerik egin. Hago!... Nun dut zuen letra hura?... Berdin, gero ere, izanen duzue elgarrekin egoiteko astia!... Urteak luze dituk... To, huna zuen letra... Ez duk deus handirik... Erreklama zerbait.

MAYI: Eta gure etxekotz ez dea?...

FATURRA: Ez, gaixo aingerua, ez da... Erramun soldado zelarik, orduan ba bazinituen... (Edaten du) Zu moko fin... (Su ilete batez pipa pizten du) Letrak heldu zirelarik, beti adixkide serora batek izkiriatzen zautzula erraiten baitzinautan... Uste zinuen beharbada enganatzen ninduzula... Pentsatzen nuen ba, pixka bat gorabehera, zoin komentuko serorak izkiriatzen zautzun!

MAYI: Alta, egiaz mintzo nintzen!

FATURRA: Komentutik zinituen, bainan soldado komentutik.

MAYI: Gizonak, denak berdinak zarete!... Emaztek erranak ez dituzue sinetsi nahi...

FATURRA: Emazteak sinetsi?... Osorik sekulan... Erdizka ere, ez beti...

MAYI: Uzten zauztet, etxerat itzuli behar baitut.

FATURRA: Errak! Abisatuko nauzue gero espos meza noiz duzuen! Bizi balin banaiz, huraxe ez diat huts egingo.

MAYI: Bon! Agur! Bertze aldi bat artio!

FATURRA: Ontsa da... Bertze aldi bat artio!... Egia gero!... Greba egin behar badiat ere, ez nuk egonen zuen espos mezarat jin gabe.

KOSE: (Sartzen da, kopeta ilun) Hor zirea, faturra?

FATURRA: Ba, hemen naiz... Nik, polliki halere, bi urtzo tortoil harrapatu ditudala ohantzean!

KOSE: Zer tortoil?

FATURRA: Auzokoa eta zuen hau! Oraixet erraiten nion, eta berriz erraiten diot: Bizi banauk, bizi banauk, zuen espos meza ez dudala huts egingo!... Agian, ez ditugu orduan aleman tzar horiek herrian izanen.

KOXE: Eta, zertan zarete alemanekin, plaza alde horietan?

FATURRA: Hum!... Ez zakiat, ez ote diren buruz behera abiatuak!... Berri tzarrak ditiztek gerla tokietarik... Bertzalde, atzo eta egun biziki kexu dituk... Hemen berean badituztela etsaiak, armaturik gordeak. Zoko guzien miatzen ari dituk... Edmon, ostaler seme zikin hori ditek, tokien erakusle.

ERRAMUN: Ha Edmon!... Gure etsairik handienak, ez dituk ez alemanak... Gure artean, gure artean dituk. (Hemen lotzen dira bortizki kalapitan)

KOSE: (Minberaki) Ez dik balio bertzeen txarkeriez arrenguratzea... Zuhaurek zarete tzarrenak.

ERRAMUN: Guk, zer tzarkeria ibiltzen dugu?

KOSE: Zer tzarkeria?... Utz alemanak bere gisa... Ez mia horiek hemen nagusi sartu direla eta!... Miatzen badituzue, ez estona errefera ukaiten baduzue!...

ERRAMUN: (Faturrari) Horra gure etxean berean zertaratuak garen... alemanak hemendik joaitean, izanen du gure herriak garbialdi baten beharra, gure etxetik haste.

KOSE: Gure etxetik haste? Zer errango duk? Edo, ni alemantzat hartzen nauka?... Ez haiz ahalge ere hola mintzatzeko!... Hire aita nauk gero!... Eta, oroit hadi nork gorderik eta noren ogitik janez bizi haizen!...

ERRAMUN: Ba... Kontseilatzen dautzut zure ahal guziez gu laguntzea... Ondoko egunetan, alemanak hemendik kasatzean, izanen baituzu gure beharra zure buruaren salbatzeko!

KOSE: Ondoko eguna, bego ondokotz... Egungo egunak dituk lehen... Eta, ez nauk, zuek bezalako perttoli batzuen beldurrez, ixilik egonen den hetarik... Eta, jakin-azue, bazterren nahasten lotzen bazarete hemen, zuen etsai lehena, ni izanen naizela, ni ba ni!...

ERRAMUN: (Faturrari) Horra gure aita!... Edmon, herritarren saltzale!... Hau ere, harekin uztartzeko on da!

KOSE: (Izigarriki kexu) Bakea emanen duk gero!... Badakik arras ontsa ez dudala egundaino nehor saldu! Eta hola, ni zangoz aintzin igortzeko xedetan bazarete, hartuko ditiat gero, nik ere, ene alderdiak, tenore deno... Ikusiko dugu nork hilerriak gizenduko dituen lehenik: Zuek edo nik!...

ERRAMUN: Ez dakit nork gutarik bertzea ehortziko duen, bainan jakin-azu, hola lotzen bazira, ez zaitudala kontsideratuko, ihiztariak basa lapin bat egiten duen baino gehiago.

KOSE: Nahi dukana eginen duk, bainan jakin-zak hik ere... (Zakurra erauntsiaka ari baita, faturrak leihotik behatzen du)

FATURRA: (Betbetan asaldatua) Xxt!... Xxt!... Aleman multzo bat... Aleman multzo bat heldu, Edmonekin!...

ERRAMUN: Alemanak!... (Errebolbera harturik, jauzi batez, ganbarako atetik doa ihesi)

KOSE: Karakoila zikina!... To... Har dezatela preso!... Ez dik izanen merezi duena bertzerik... Han bederen pixka bat heziko duk.

FATURRA: Hunarat heldu dira... Hobe dute ez mugitzea... Etxea inguratzen dute soldadoz... Kasu etxe miatzeari! Edmon heldu da poliza nausiarekin. Jar gaiten... (Braukoan atea idekitzen da, eta sartzen da Edmon, aleman poliza batekin... Hunek zigor bat dauka eskuan eta zakur bat estekatik... Sartzen dira ere bi aleman poliza gizon)

POLIZA NAUSIA: Alles auf!

EDMON: Xutitzeko! (Bi gizonak xutitzen dira)

POLIZA: Alles durchsuchen sie: Zimmer, Henbeden, Scheppen, alles!...

EDMON: Etxe guzia miatzeko manatzen diote. (Bi poliza gizonak jalitzen dira ganberako atetik... Poliza nausiak, burua briu-brau ibiliz, mubleri ostiko eta azote kolpe batzu emanez, sukaldea miatzen du)

POLIZA: Wo ist der Sohn!... Ich wil der Sohn.

EDMON: Erramun ikusi nahi duela dio...

FATURRA: Ez duk hemen... Oxtiantxet hemendik jalia duk... Lekuko hor nauk...

POLIZA: Was? (Edmonek ahapalean esplikatzen dio... Faturrari) Was machst du hier?

EDMON: Ean, zer ari ziren hemen?

FATURRA: To!... Letra batekin etorria! (Edmonek Alemanari esplikatzen dio)

POLIZA: (Faturrari) Gut... Haus.

EDMON: Joaiteko zure bidean.

FATURRA: Ontsa duk... (Ateratzen da)

POLIZA: Fragen sie... Wo ist der Sohn?

EDMON: (Koseri) Semea norat joan den galdatzen dautzu.

KOSE: Nik ez zakiat. (Espaldak altxatzen dazko Alemanari)

POLIZA: (Orroaz) Er will nicht sprechen? Die arme auf!

EDMON: Besoak altxatzeko... Mintzaraziko zaituela ba...

POLIZA: Ha... Du willst nicht sprechen!... (Puñala bisaiari hurbiltzen dio gaitzeko mehatxuan)

EDMON: (Koseri) Zaude!... Tzarrerat joan gabe, entseatuko naiz ororen arranjatzerat! (Berriz Edmon eta Alemana solastatzen dira apalki) Horra!... Erraiten dakot guretarik zarela... Besoak beheiti-zkitzu... Ez duzue deus irriskurik, ez zuk eta ez Erramunek... Armen ondotik dabiltza bakarrik... Etxeak miatzen dituzte arma gorderik badenetz ikusteko, eta gizonak nun diren jakiteko. (Etxea miaturik, bi poliziak agertzen dira)

POLIZA: (Bi laguneri) Keine Waffe?...

BIEK: (Salutatuz) Keine!

EDMON: (Koseri) Bon... Ez duzu beldurtzerik... Ez baitute armarik harrapatu... Hobe diozute erraitea garbiki nun den semea. Gizonak etxetan direla segurtatuz geroz, bakea emaiten dute. Erramun zer da?... Segur auzoan?... (Kose zuritua... begiak nonbait galduak dago) Auzoan dea? (Kosek buruz «ba» errepostu emaiten du)

EDMON: Erradazu, xuxen non den... Ixil ixila auzokoeri salatuko diotet agertaraz dezaten, ez daiten hauk ohart gordetzerat joana zela... Zer da, belarrean gordea bederen? (Kosek buruz ba erraiten dio) Selauruan? (Batere ez errepustarik) Edo kanpoko metaren azpian?... Emazu ba errepusta?... (Buruz, ba erraten dio) Hobe duzu hola mintzatu zarenez... Bertzenaz zuhaur garbi eta etxea erretzea irriskatzen zinuen. (Edmon, apalki Aleman poliza nausiari mintzatzen zaio)

POLIZA: (Koseri lausengatuz) Du... Vater... Gut... (Bortizki) Der Sehn, panpan... Fusilieren... Amerikan... Spion... Spion!...

EDMON: (Koseri) Zu gizona zarela dio! Bainan semea... (duda-mudatu ondoan) bertzerik dela!

POLIZA: Heraus!... (Oro jalitzen dira salbu Kose. Kose bakarrik... Erortzen bezala da kadera baten gainerat... Mahain kantoinean jarria, izerdi hotz bat xukatzen duela, harritua egin duenaz, zintzurra karrakatuz, doidoia begiratzen ditu bere nigarrak)

ANA: (Sartzen da asaldatua) Zer gertatu da? Zer behar zuten aleman horiek hemendik. Ikusi ditudalarik heldu, berro zokoan gorde naiz. Ez dute Erramun harrapatu? (Kosek, ixil eta ilun, buruz «ez» egiten dio) Ikusi dut Erramun, ganberako leihotik eskapatzen... Eta, zer egin dute hemen? Zuri, zer erran dautzute?

KOSE: (Xutiturik, supazterrerat doa jartzerat) Pitsik, pitsik. (Han dago, burua esku batez atxikitzen duela, zintzurra karrakatuz)

ANA: (Koseri apur bat beha egonik, arras asaldatua) Zer duzu zuk? Zuk baduzu zerbait?... Zerbait erran dautzute?(Koxe ixilik dago, beti zintzurra karrakatuz)

ANA: Zer egin diozute bederen?... Erramunen gordetegia salatu? (Kose beti ixilik) Zuk Erramun salatu duzu? (Inarrosten du Kose. Kose nigarrez lotzen da) Oi gure Erramun! Oi familiaren trixtea!... Politika madarikatua. Nazione arrotz batzuk beren artean gerla piztu dute... Beren mugak, gure lurretan ezarri dituzte... Eta, ez dituzte bakarrik gure lurrak partikatu, bainan ba gure bihotzak ere... Heien arteko kalapitan, berak baino barnago sartuak... Haurridea haurridearen kontra... Aita semearen kontra... Utz arrotzak beren nahaskerietan, betan guhaur barne sartu gabe. Gure lurretan arrotzek ezarri mugak pits ez litezke, ez baginitu guhaurek muga horiek azkartzen, sumintzen... Eta zertako?... Ba, zertako?... Gaixo gu! (Nigarrez lotzen da)

OIHALA