Militantearen amets urdinak

Méndez Ferrín

euskaratzailea:

Bego Montorio

        Xosé Luis Méndez Ferrín, gaur egungo literatura galegoko erreferentzia garrantzitsuena, Ourensen jaio zen 1938an. Hogei urte zituela argitaratu zuen bere lehen liburua: «Percival e outras historias». Eta ia jarraian «O crepúsculo e as formigas» ipuinak eta «Arrabaldo do Norte» nobela.

        UPG talde politikoko buruetako bat izan zen Bautista Alvarez eta Celso Emilio Ferreiro-rekin batera, eta Carrero Blanco generalak Espainian salbuespen egoera deklaratu zuenean preso hartu zuten (1969), Galizian talde armatu bat sortzear zeudelako salaketapean. Bi urte egin zituen gatibu El Dueso-ko gartzelan. Han idatzitakoak dira: «Retorno a Tagen Ata» (euskal irakurleari Euskal Herria gogora araziko diona) eta «Antón e os inocentes» nobelak, eta «Elipsis e outras sombras» ipuin liburua. Idazlearentzat, «Elipsis»eko ipuinak dira "agian idatzi ditudan onenak'', baina "ez dut uste sekula idatzi dudanik «Antón»eko zenbait orrialde bezalakorik, nahiz eta hau ez izan nire libururik onena''.

        «Con pólvora e magnolias», «O fin dun canto» eta «Poesía enteira de Heriberto Bens» dira Méndez Ferrín-en poema libururik ezagunenak. Heriberto Bens 60. hamarkadan erabilitako izengoitia da, bere heteronimoa bihurtu zena. "Erotu egin zen gizona'' esan ohi du Méndez Ferrín-ek, "eta Pariseko eroetxe batean sartu zuten; orain ez du idazten''. «Crónica de nós» (1980), «Amor de Artur» (1982) eta «Bretaña, Esmeraldina» (1987) narratiba liburuen ondokoa da «Arraianos» (1991): hamar ipuineko bilduma, Galiziak eta Portugalek bat egiten duten inoren lurralde hori erakusten diguna. Hamar horietako bat da orrialdeotako «O militante fantasía».

Mihinaz pasatzen du erretzeko paperaren gomazko tartea. Zigarreta burutzen du. Pizten du. Militanteak zigarreta piztu eta sindikatuko bileraren ondoren, hara joateko gomendioa entzuten du. Leihoko kristaletara hurbildu eta bere burua ikusten du bizar luzeaz, begizulo moreak, kafez zikindutako ezpainak. Gaztea da oraindik militantea eta nekaturik dago, tentsio handiko gaubela luzearen ondoren. Ukabila altxata agurtzen ditu bereak eta kalera doa. Posío-ko palmondoak geldirik zeuden, 1936ko uztailaren 20an Orensen sekulako sargoria bait zegoen, eta bazirudien berpiztuta zituela barne suak. Lorategi hartan itxaron zuen behin sarrera azterketaren kalifikazioa jakiteko. Hantxe izan ziren lehen musuak, usoen eta hegazterren harroaren ondoan. Agian ez zen sekula itzuliko Posío-ra. Militanteak jertse zuria kendu eta lepo gainean jartzen du. Ez du saiorik egiten gerritik kanpora ateratzen zaion pistolaren kulata disimulatzeko. Harantza ibiltzen hasten da militantea. Sindikatukoek esandako tokirantz. Sindikatuan, beste batzuk geratu dira mezuak hartzen eta bidaltzen, etengabeko telefono txirrinek inguratuak. Bezpera igandea izan zen, katedraleko kanpai-errepikarik gabekoa. Ponte deBurgatik militanteak ikuztokiko uren lurrina ikusten du, Barbaña ibarra bero eta berdetasunez zurrunbiloka; Salto do Can-en azpian altzifre edo mahasti handiosoren bat, eta txabola txiroak; hiru pinu apal, hiru guardasol japoniarren antzera muinoan. Horra hor militantearen aberri bisuala. Itxita zeuden apaiztegiko leihoak. Agur keinua egin zion militanteak Románen botikako mutilari. Kezka irribarrearekin erantzun zion honek barrualdetik, eta burua jaitsi zuen. Gobernu Zibilaren atean karabineroak bildu direla ikusten du militanteak, A.T.E.O.ko kide gisa identifikatzen da. Aurrera pasatzen da. Uniforme urdin eta berdeak nahasten dira eskilara nagusiaren azpian. Trikornio eta plater-kapelen babesean, okozpekoak jaitsita. Murmuriaturiko berriketak. Behealdean eraikintzakoak daude, dinamita kartutxoak gerrian, alpargatetan, alkondara azpiak agerian. Leiho batetik patioa ikusten du militanteak fusil edo eskupetaz armatutako gizonez beterik, hainbatek erregelamentuzko uhalak eta kartutxerak dauzkate. Ahots latzak entzuten dira, ahots martzialak, ahots espainolak. Militanteak uniformedun baten figura ikusten du eskilararen erdian imintzioka. Bertan dauden segurtasun-taldeetakoei ari zaie gogotsu, eskuak eta besoak mugituz. Arengatu egiten ditu. Ez da posible zuek Armadaren kontra burrukatu nahi izatea —esaten die. Bertako epaile militarra da, Casar Komandantea. Nirekin bat egin dezazuen gonbidatzen zaituztet —segitzen du. Hizlariarengandik gertu Soto Teniente Koronelaren gorputz iharra eta begirada iheskorra hautematen du militanteak; ofiziale talde bat dago, hura babesteko nonbait. Oihukatu nirekin: Viva España! Oihu zakar eta latza da, zezenketetako ganadua erabiltzen dutenen heiagoren antzerakoa. Goardia zibil batzuek erantzuten dute, leiatsu. Militanteak pistolara eramaten du eskua. Bere behatokitik ikusten du nola Hermida, Gazterietakoa, jauzi egin eta militarraren ondoan jartzen den, nola ipintzen dion automatikaren kainoia okotzean, nola desarmatzen duen eta besotik Gobernadorearengana nola eramaten duen. Atxiloturik zaude matxinadara deitzeagatik —dio Aníbal Lamasek, Xunqueira de Ambía-ko alkateak. Bildu armak —agintzen du Barros Tenienteak, Goardia de Asaltokoak. Militanteak punpaka du bihotza bular barruan. Pozik dago, zurbil dago, asaldaturik dago. Beste mintzaldi bat! Bota diezagula ezpatadunak beste mintzaldi bat! —oihukatzen du Milhomesek, CNTko batek, balkoitik eta barreek, baita militantearenak ere, tentsioa arintzen dutela ematen du. Probintziako Agintari Nagusia ikusi nahi dut —dio Soto Teniente Koronelak irribarre koldartuaz. Zatozte jaunak —dio Gonzalo Martín Marchek berak, Orenseko Gobernadore Zibilak. Militanteak Elixio kamarada ikusten du bulego barruan, keinua egiten dio. Gobernadorearen bulegora sartzen da militantea. Espainiaren izenean, boterea agintaritza militarraren esku uztea exijitzen dizut —dio Sotok. Gaur bertan aterako gara kalera gerra bandoa aldarrikatzera. Benetan? —murmuriatzen du Gobernadoreak habano bat pizten duen bitartean. Orenseko Gobernadore Zibilak irribarre egiten du. Betaurreko borobilak ditu, tweedezko jaka darama eta korapilo lodiko gorbata. Ez duzue nahikoa adorerik —dio. Zuek! Europan maizen eta bortizkien garaitua izan den Armadak, Felipe IIaz gero Estatuak gomendatu dizkion zeregin guztietan huts egin duenak, orain Aberriaren salbatzailearena egin nahi du! Barregarria, Teniente Koronel jauna! Are gehiago esango dut: Esperpentikoa! Zurbildu egiten da Orenseko Komandante Militarra. Ez diot horrelakorik esaten utziko inolako azañazale marikoiri! —oihukatzen du. Sotoren laguntzaileek, presaka, kartutxeretara eramaten dituzte eskuak. Militanteak horietako lehena lurreratzen du Starraren kulatarekin buruan kolpea joz. Gómez del Vallek bigarrena desarmatzen du. Manoliño Suárezek ordena eskatzen du mesedez eta elkartasunerako deia egiten du. Fuentes Canaletako batek hirugarrena menperatzen du eta artean besteak, anaiak, denen pistolak bildu eta te mahaitxo batean jartzen ditu, besaulkien aldamenean. Hermidak enkainonaturik du, hormaren kontra, Casar Komandantea. Patiotik ahots zurrumurrua heltzen da, nahasian Internazionaleko lehen konpasei ekiten diete. Aníbal, kartzela dezatela tropa hori —agintzen du Martín March Gobernadoreak. Atxilotutakoak ateratzean atea ixten da eta barrez hasten dira denak, halako zurrunbiloaz une batez ez dutela telefonoaren txirrina entzuten. Aníbal Lamasek hartzen du. Aurpegia pizten zaio entzuten ari dela. Militanteak ikusten du nola argitzen zaion aurpegia Xunqueira de Ambía-ko alkateari eta luzatu otso haginak. Gobernadore jauna —dio eskegitzean—, San Frantzisko Koarteletik abisatzen dute fakziosoak menperatu egin dituztela, batez ere subofizialei eta tropako abangoardiako elementuei esker. Tiroketa egon da eta Ceano Komandantea bertan hil behar izan dute. Orense beraz, Errepublikari leial zaizkion indarren esku dago —dio eskuak zabalduz, barkamen eskean bezala, Martín Marchek. Zoriontsua da militantea. Harro dago lehen postuan egon izanagatik, Historiaren bazter hartan. Erdigunea da Galizia. Munduan leudekeen mundu guztien erdigunea, esan zioten militanteari maisuek. Militantea salbu eta artega dago, eroso besaulkian. Eta begiak ixten ditu.

        Zabaltzen dituenean, mendietako argi osoak sutzen ditu. Etzanda dago militantea, tripaz gora, mendian. Itsutu egiten du mendietako argiak, bai. Harrizko gailur batzuk bainoez ditu bereizten bere gainean, beira urdinezko zerua, hodei zuriak, agurretako paineluen antzera. Berriro ixten ditu begiak, militanteak, eta han dira berriz ere lagunak barrez, Gobernadore Zibilaren bulegoan. Baina orain zurbil daude, lagunak. Triste daude. Ia gardenak dira euren figurak; lurrundu egiten gandu gorriskatan. Lagunen aurpegiak ezabatzen ari direla, irribarre egiten diote militanteari. Honela esaten diote: adio betirako, anaia. Militanteak bere ondoan gorde nahi ditu. Militanteak Gobernadore Zibilaren bulegoan segitu nahi du, garaipenaz gozatzen. Ez ditu lagunak galdu nahi, militanteak. Militanteak begiak zabaltzen ditu berriro. Etzanda dago Clamadoirako mendi hartan, Nigueiroá-ko udalbarrutian. Penagache aldetik jaitsi dira goizean. Ondoan, lurrean, fusil automatikoa dago. Kainoia ukitzen dio, laztandu egiten du. Epela da udaberriko eguzkia; loretxo urdinak azaltzen dira isatsen artean, otalore urriko mendi honetan. Makis honetan. Han behean, megalito handiak altxatzen dira. Portugali sartzen zaion hagin mehe eta luzea da Clamadoira ibarra. Burrunba ari dira hamar erlategietako erleak eta azpian militantea deskansatzen, eta azpian militantea ametsaz gozatzen. Ameslari, pozez eta garaipenez betetako iragana asmatua du militanteak. Orain begiak zabaldu eta mendietako urdinaz betetzen ditu militanteak. Bukatu da kontakizuna. Gora eta behera dabiltza arranoak harkaitzetan, ehizean. Militanteak amets egin zuen eta pozik egon zen fabula antzezten zitzaion bitartean, arrazoiaren atsedenaldian. Egia beirazko urdin kolorekoa da, zeru hauek bezala, pentsatzen du militanteak. Mihinaz pasatzen du erretzeko paperaren gomazko tartea. Zigarreta pizten du zurdazko txiskero batez. Elixio, hilik. Manuel Suárez, hilik. Aníbal Lamas, hilik purua ahoan zuela, bi metrotako altuera, zezen bat bezalakoa, afusilaketa pelotoiaren aurrean. Gómez del Valle, hilik. Fuentes Canal anaiak, hilik. Bere lagun guztiak erahilik edo ihes eginda. Imajinazioaren lanbroetako figurazioa, historiaren kontra eraikitako fikzioa, jolas erridikulo samarra iruditzen zaio orain militanteari. Ahul eta alai dago, lotsatuta. Zeren, militanteak orain, enbuskatua, kamaradak babesten bait ditu, bitartekariek gerrilaren hornidurarako Tourém-en —edo portugesek dioten delako Turei-n— utzitako tabako eta jakien bila jaitsiak.

O militante fantasía

        Percorre coa língua a liña de goma do papel de fumar. Consuma o pito. Acéndeo. O militante acende o pito e escoita, tras da xuntanza no sindicato, a recomendación de ir aló. Achégase aos vidrios da fiestra e vese de barba longa, olleiras violeta, beizos embarrados de café. O militante aínda é novo e está canso, após de toda unha noite de vela e de tensión. Saúda aos seus de puño levantado e sai á rúa. As palmeiras do Posío estaban inmóbiles porque o20 de xullo de1936Ourense era un horror debochorno e os seus lumes interiores parecían reavivados. Naquel xardín agardara un día para saber a calificación do seu exame de ingreso. Alí foron os primeiros bicos, cabo das pombas e do pavón real pavoneándose. Tal vez xa máis nunca ía haber para el Posío. O militante quita o suéter branco e pono sobre os ombreiros. Non intenta disimular a culata da pistola que se fai notar fóra do cinto. Bota aandarcara aló, o militante. Caraonde lle dixeran no sindicato. No sindicato, outros quedaban recibindo e mandando recados co veo do teléfono sen parar nas súas voltas timbradas. O día anterior fora domingo sen repinique de sinos na catedral. O militante, desde a Ponte da Burga, ve fumegar as augas do lavadoiro, un val da Barbaña estrepitoso de quentor e de verdura; su o Salto do Can algún alcipreste e algún pombal augustos, e choupanas miserentas; tres piñeiros mansos coma tres antucas xaponesas nun outeiro. Eis a patria visual do militante. As fiestras do Seminario estaban fechadas. Fíxolle o militante un signo de recoñecemento ao mancebo da botica de Román. Respondeulle este cun sorriso de preocupacióndesdeo interior, ebaixou acabeza. Veo militante comouns carabineiros se agrupan na porta do Goberno Civil. Identifícase el como da A.T.E.O. Pasa. Uniformes azuis e verdes confóndense ao pé da escada principal. Ao amparo de tricornios e gorras de prato cos barboqueixos baixados. Conversas en baixiño. No sobrado andan os da construcción con cartuchos de dinamita ao cinto, en alparagatas, coas faldras dacamisa fóra. O militante vedesdeunha fiestra o patio cheodehomesarmadosde fusís ouescopetas, algúns con correame e cartucheiras de regulamento. Séntense voces agres, voces marciais, voces españolas. O militante vea figura dununiformadoa xesticular enmetadeda escalinata. Diríxese, con brío emovementos varios de maos e brazos, aos corpos de seguridade alí presentes. Arenga neles. Non é posíbel que vós outros queirades facer armas contra o Exército —dilles. É o xuíz militar da praza, Comandante Casar. Convídovos a que vos unades a min —prosegue. A carón do orador, o militante dexerga a figura magra e a ollada fuxidía do Tenente Coronel Soto; un grupo de oficiais parece protexelo. Berrai comigo: ¡Viva España! O grito é gutural e seco, semellante aos esgutíos dos que manexan o gado de lidia. Responden algúns gardas civís, moi dilixentes. O militante bota mao á pistola. Desde o seu posto de observación albisca como o Hermida, das Mocedades, pega un chouto e ponse a carón do militar, como lle chanta o cano dunha automática no queixo, como o desarma e como o leva por un brazo a presencia de Gobernador. Está Vostede detido por incitación á sedición —di Aníbal Lamas, alcalde de Xunqueira de Ambía. Preveñan armas —ordena o Tenente Barros, da Garda de Asalto. O corazón do militante arrebátaselle na arca do peito. Está ledo, está lourido, está excitado. ¡Outro discurso! ¡Que o espadón nos bote outro discurso! —berra o Milhomes, un da CNT, desde a balaustrada e os risos, incluso o do militante, parecen amolecer a tensión. Quero ver a Primeira Autoridade Provincial —di o Tenente Coronel Soto con sorriso acovardado. Pasen, señores —di en persoa Gonzalo Martín March,Gobernador Civil de Ourense.O militante veno interior dodespachoaoseucamarada Elixio, que lle fai un aceno. Entra o militante no despacho de Gobernador. No nome de España, esíxolle que resigne o mando na autoridade militar —di Soto. Hoxe mesmo sairemos á rúa a proclamar o bando de guerra. ¿De veras? —rosma o Gobernador mentres acende un habano. Sorrí o Gobernador Civil de Ourense. Gasta óculos redondos, viste chaqueta de tweed e laza a garavata connó ancho. Carecen Vostedes de valor bastante —di. ¡Vostedes! ¡O Exército máis e mellor vencido de Europa, o que fracasou desde Filipe II en todas e cada unha das misións que lle encomendara o Estado, pretende agora actuar como salvador da Patria! ¡Ridículo, señor Tenente Coronel! Ou aínda direi máis: ¡Esperpéntico! O Comandante Militar de Ourense ponse pálido. ¡Iso non llo permito decer a ningún azañista maricón! —chía. Os acompañantes de Soto botan, presurosos, mao ás cartucheiras. O militante derruba ao primeiro deles cun culatazo da súa Star na cabeza. Gómez del Valle desarma ao segundo. Manoliño Suárez pide orde por favor e chama á concordia. Un dos Fuentes Canal reduce ao terceiro mentres o outro, seu irmao, recolle as pistolas de todos e deposítaas nunha mesiña de cha, a carón do tresillo. Hermida mentén encanonado, contra a parede, o Comandante Casar. Desde o patio chega rumor de voces que, confusamente, ataca os compases da Internacional. Aníbal, que me engaiolen esta tropa —ordena o Gobernador Martín March. Péchase a porta do despacho ao saír os reducidos, e todos rachan a rir, con tal estrépito que por un tempo non senten o timbre do teléfono. Cólleo Aníbal Lamas. Ilumínaselle a cara mentres escoita. O militante ve como a cara do alcalde de Xunqueira de Ambía se pon de luz e os dentes de lobo se lle arregañan. Señor Gobernador —dixo ao colgar—, comunican do Cuartel de San Francisco que os facciosos foron reprimidos, fundamentalmente polos suboficiais e elementos vangardistas da clase de tropa. Houbo tiroteo e tiveron que abater sobre amarcha ao Comandante Ceano. Ourense está, pois, baixo o poder das forzas leais á República —di abrindo as maos, como desculpante, Martín March. O militante é feliz. Séntese orgulloso de ter estado en primeira liña, naquel curruncho da Historia. Galicia é un centro. O centro de todos os mundos posíbeis no mundo, dixéranlle ao militante os seus mestres. O militante nótase salvo e aqueloutrado, cómodo no diván. E pecha os ollos.

        Cando os abre, toda a luz da serra llos alampa. O militante está deitado coa barriga para arriba, no monte. A luz da serra cégao, si. A penas distingue uns píncaros pétreos enriba súa, un ceo de vidrio azul, nubes brancas coma panos de adeus. Volve pechar os ollos, o militante, e alí están de novo os compañeiros a rir, no despacho do Gobernador Civil. Pero agora están pálidos, os compañeiros. Están tristes. As súas figuras son case transparentes; evapóranse en rubores gaseosos. Mentres as faces dos amigos se esvaecen, sorrín para o militante. Dinlle: adeus para sempre, irmán. O militante quéreos reter a carón súa. O militante quer permanecer no despacho do Gobernador Civil, disfrutando da victoria. Non quer perder os seus amigos, o militante. O militante abre de novo os ollos. Está deitado naquel monte da Clamadoira, termo municipal de Nigueiroá. Pola mañá baixaran desde onda o Penagache. Ao seu carón, en terra, descansao fusil automático. El tócalle ao cano, aloumíñao. É tépedo o sol da primavera; ábrense as froliñas azuis entre a carqueixada, neste monte de escasos toxos. Neste maquis. Érguense témeros megalitos aló embaixo. A valgada da Clamadoira é un dente que lle entra a Portugal, estreito e longo. Zoan as abellas nos dez cortizos ao pé dos que apousa o militante e ao pé dos que disfruta coa ensoñación. Fantástico, o militante inventara un onte de ledicia e de triunfo. Agora o militante abre os ollos e éncheos do azul das serras. Terminou o relato. Nos picoutos soben e descen as aguias, de cazata. O militante soñou e estivo ledo namentres a fábula lle foi representada, no intre do repouso da razón. A verdade é azul cristal, coma estes ceos, pensa o militante. Pasa a língua pola liña de goma do papel de fumar. Prende o pito cun isqueiro de mecha. Elixio, morto. Manuel Suárez, morto. Aníbal Lamas, morto cun puro na boca, dous metros de alto, coma un touro, fronte ao pelotón de fusilamento. Gómez del Valle, morto. Os Fuentes Canal, mortos. Todos os seus amigos asasinados ou fuxidos. A figuración nas brétemas do imaxinario, a ficción edificada contra a historia, seméllanlle agora ao militante un xogo algo ridículo. Nótase feble e ledo, envergoñado. Porque, agora, o militante protexe, emboscado, os camaradas que baixaran a proverse do tabaco e víveres que os enlaces deixaran en Tourém —o como queira que os portugueses lle chamen a Turei— para a guerrilla ser abastecida.