—elkar hizketa—

Iñaki Aramaio: "Gartzelan, gaizki idatzitako lan on asko dago"

Iñigo Aranbarri

Gorka Arrese

        Hiru denboralditan banaturik hamaika urte eta zazpi hilabetetan gartzela zigorra igaro ondoren, duela urte bete kaleratu zen Iñaki Aramaio. Carabanchel, Almeria, Iruñea, Puerto eta beste zenbait gartzeletako murruak ezagutu dituen arren, Basaurl, Soria eta Herrerakoak aipatzen dizkigu bereziki. Orereta aldeko AEKan dihardu lanean, baina bere jaioterria den Ondarroa hautatu genuen solaserako, bazkalondoko kafea Akeita tabernan hartu eta kaiatlk barrena hondartzaren aldamenetlk paselu luzea eta gero.

        — Zeintzu dira gartzelako irakurketak?

        — Orain dena. Nik uste dut sartu ginenean ezer gutxi genekiela literaturaz, euskal literaturaz. Ez genekien. Baina, uste dut orain jendea prestuago dagoela, bai hizkuntza aldetik bai literatura aldetik.

        — Azken urteotako literatur produkzioa jarraitzen da.

        — Bai, gaur egun argitaratzen den guztia sartzen bait da. Liburu berriak, gaur argitaratu eta bihar gartzelan daude. Asko komentatzen da elkarren artean. Eta barruan ateratzen diren aldizkarietan ere egiten dira aipamenak. "110. Street-eko Geltokia"rena eta "Kcappo"rana egin izan dira, adibidez.

        — Bibliotekak nolakoak dira.

        — Gartzela bakoitzean presoen biblioteka bat daukagu; han jartzen ditugu kaletik sartutako liburuak eta. Gero bakoitzarena, bakoitzak zeldan bere biblioteka du. Hirugarren bat, gartzelako biblioteka, gaur egun asko hobetu dena. Ni gogoratzen naiz, Francoren garaian egon nintzenean, ez genuela libururik hartzen biblioteka horretatik, oso txarra zelako. Baina zigortuta zeundenean ez zizuten zeure libururik zeldan sartzen uzten. Orduan instantzia bidez eskatu behar izaten zenuen gartzelako bibliotekara. Eta ekartzen zuten zerrendan Pizarro, Santa Teresita de Jesus, "La ruta de los conquistadores" eta antzekoak baino ez zeuden.

        — Nolakoa zen zure biblioteka?

        — Zeldakoa? Ba, García Márquez. "CrÓnica de una muerte anunciada" hartu eta euskarazkoa eta erderazkoa hartu nituen, pixkat kontrastatzeko. Eta gero batez ere testu liburuak... ez dakit. Nik normalean liburu bat irakurri eta behean uzten nuen gero.

        — Jendeak zer du gustokoa han barruan. PoesIa, prosa... Ze autore irakurtzen da gehien.

        — Esaten da irakurlea idazle frustratua dela. Hori egia hada, han bostehun idazle frustratu dago. Han asko irakurtzen da. Batez ere euskal literatura, nahiz eta erdarazkoa ere bai.

        Ipuinak eta holakoak batez ere. PoesIa gutxiago irakurtzen bada ere, nere eritziz kalean baino gehiago irakurtzen da, askozaz ere gehiago. Uste dut kalean ez dela ia poesiarik irakurtzen. Eta gaur egunean argitaletxeek ez dute poesIa libururik plazaratu nahi izaten. Idazterakoan ere, jendea poesIa idazten hasten da ipuinak idatzi aurretik.

        Han, sartzen den guztia irakurtzen da, a-destajo. Jendeak bere burua analfabetotzat ikusten du literaturaren alorrean, tira, ez analfabeto, ez dutela irakurri izan, eta orduan galdutako denbora irabazi nahi izaten da; hamar urtetan irakurri ez dena hiru-lau urtetan irakurri nahi. Egun guztia irakurtzen pasatzen da. Durangon azoka badago, esate baterako, hurrengo egunean ehun liburu sartzen dira, eta edozein irakurri.

        — Nola bizi izan dira barruan azken bi urte hauetan egon diren debateak.

         — Adibidez, asko komentatu zen Jon Juaristik sortu zuen polemika, ez dagoela euskal literaturarik. Hori eguneroko gaia zen. Gero Argiak ekartzen zuen baten erantzuna, bestearena... Beti zegoen zerbait komentatzeko. Taldeetan egiten zen.

        Ideologiari buruzko debateak eta taldeka ere egiten genituen, binaka, bazkalorduetan, patioan... Pentsa, esan dizuet, euskal literaturaz inork ez zekien ezer. Oraintxe ari gara ikasten. Badakizu zer gertatu den, jendeak oso gutxi irakurri duela gartzelan sartu aurretik. Debateak eta, agian egingo dituzte orain, baina oraindik oso mugatuta gaude maila horretan. Nik esaten dizut, sartu nintzenean, nik idatzi? Zeinek pentsa nik idatziko nuenik. Nik ondarrutarrez egiten nuen. Zeinek pentsa jendeak irakurriko zuenik orain irakurtzen den beste, jo eta ke, liburuak irakurri eta irakurri eta idatzi eta idatzi.

        — Hainbeste idazten da orduan?

        — Ikaragarri. Lehen, Herreran, adibidez, sartu ginenean, ez geneukan idazteko baldintza egokirik. Zeldan bost liburu baino ez zizkiguten uzten, ezin genuen ezer egin. Idazteko ere gaizki, hamaiketarako argia itzaltzen bait ziguten.

        Nik uste dut garai hartan eskutitzak bihurtu zirela literatura. Idazteko grinarik zuenak gutunetan idazten zuen. Amari edo andregaiari idazten zion, baina gero beste folio bat, bi idazten zituen, literarioagoak.

        — Baldintzak aldatu al dira denborarekin?

        — Nere kasuan, oso baldintza onak ezagutu ditut idazteko eta estudiatzeko, Sorian. Nahiz eta gartzela txarra izan, tentsioa, txakurrak, egoera hobeagoa zen neurri batean. Euskaraz idatziriko gutunak ere atera zitezkeen.

        Herreran aurkitu genuen egoera oso bestelakoa zen. Oso zaila zen idaztea, baldintzak egon arren han zegoen tentsioak ez zigun idazten uzten. Ez ginen idazteko konzentratzen. Irakurtzeko ere ez. Askok gehiago idazten ez badu, baldintza aproposik ez dagoelako da.

        Tentsioa dagoenean ez dago girorik idazteko. Kalean zaila bada idazle ona ateratzea, gartzelan are zailago halako baldintzetan. Ez dizutela uzten edo berezko tentsioa dela. Beste arrazoirik ere bada, jakina, euskarazko zenbait lan Madriletik pasatu beharra edo. Pentsa oraindik 81eko eskutitzak jasotzen ari garela.

        "Lau sermoi Durangoko euskaraz" liburuak adibidez, jakin nuenean Madriletik pasatu behar zuela, keba, keba esan nuen, ekarri. Eta beste bide batetik ateratzea lortu nuen. Baina bestela beste bi-hiru urtez egon zitekeen han geldirik.

        — Eskuz idazten al da?

        — Bai, eskuz beti. Gero makinaz edo pasa daiteke. Modulo bakoitzeko bost idazmakina uzten dizkigute Herreran. Baina zeldan barruan dena eskuz.

        Herreran ez ziguten uzten zeldetan makinarik edukitzen. Zigorturik geundela ere ez. Adibidez hamar hilabete haietan egindakoa, Josebak eta beste guztiok eskuz egin genuen eta juezari eskatu genion idazmakina. Baina berak ez zuela zer ikusirik zioen, hori zuzendariaren lana zela. Eta ez ziguten utzi. Orain instantziaren bidez ikasten ari zarela justifikatu behar duzu, kurtsoren bat egiten, karreraren bat, eta baimena ematen dute orduan.

        Horregatik, hamar hilabeteko burruka hura bukatu zenean, Josebaren lan guztia nik pasatu nuen idazmakinaz, bai "Ni ez naiz hemengoa" bai "Izkiriaturik aurkitu ditudan ene poemak" liburuko pasarteak. Gainera berezia zen bera. Nik ezagutzen nuen tipoa eta "ume" eta "h"ez jarri behar duzula ("hume"), ez? Eta "estu" eta "h"z, bestela kristolako bronkak hartzen zenituen. Eta nola nik banekien, hainbeste urte berarekin, bere lan guztia pasatzen zidan neri.

        — Testuak galdu izan dira.

        — Puf, piloa. Sarraskia izaten zenean, txakurren sarraskiekin piloa. Badakizu zer gertatzen den, igual kristolako denbora piloa aritu idazten, halako batean txakurrak sartu, eta akabo. Horrek ematen dizu amorrazioa.

        Gogoratzen dut Soriako sarrera triunfal hura 80. urteko ekainaren 13an —argazkiak atera genituen gainera—. Ez dugu ulertzen nola ez zen inor akabatu. Probokazioa izan zen. Agian gu erori ginen edo geuk nahi izan genuen erori. Ni gogoratzen naiz, patiotik igo ginen denok eta lurrera botatako dena eskibatzen ibili behar izan genuen: erropak, idazlanak, liburuak, argazkiak, dena.

        Goiza normala izan zen. Batzuk idazten, besteak patioan. Baina arratsaldean "conesak" etorri ziren siesta ondoren Madriletik, bertako konpainia espezial osoaren laguntzaz. Bi ordu edo egon ziren. Eta igo ginenean dena etxo-un-kristo zegoela ikusi genuen, argazkiak eta erropak eta dena hautsita, lejiaz. Eta idazlanak eta liburuak eta horrela eginak [liburu bat hartu eta erdibitzeko keinua egiten du]. Kriston penarekin komentatu genuen jendeak asko galdu zuela. Pena haundia, erropagatik baino, besteagatik. Dena galduta. Hor bai galdu zela. Orduan desanimatu zen jende asko. Txakurrak dauden bitartean zertarako idatziko dugu, bihar berriro sartu eta apurtuko badigute? Makaldu egin zen jendea.

        — Saiatu al zineten galdutako testuak berregiten?

        — Kasu horretan jendeak atzerantz egin zuen. Hautsitako lana akaso baten batek egingo zuen berriro, baina orokorrean ez. Jendea desanimatu eta utzi egin zuen. Baina hilabetera berriz ere jo ta ke.

        Baina ez galdu bakarrik, gero gordeta dago asko, batek daki zenbat. Nik uste, orain etxez etxe joango bagina bisitatzen, ganbaretan, izkinetan, materiale asko aurkituko genukeela.

        Badakizu zer gertatzen den? Lehen literaturaz ez genekien ezer, eta orduan gehiago egiten zen hizkuntza lantzeko. Eta gainera gero, nik idazlan bat egiten banuen, euskaraz ondo idatzita bazegoen de-puta-madre dago, inolako inportantziarik eman gabe. Gehiago ikusten genuen hizkuntza. Horregatik gorde dira lanak, besterik gabe.

        — Zergatik ordea gorde?

        — Asko lotsagatik. Joseba berak esaten zidan nahiago lukeela bere lan guztiak inoiz ez argitaratzea, ganbara batetan gordeta izatea. Josebak kiloka ditu folioak ganbaran gordeta eta ez du argitaratzerik nahi.

        Uste dut zuen bidez jendea beharbada ausartuko dela piskanaka-piskanaka lanak kaleratu eta argitaratzen. Lehendabizi ez badute izenik eman nahi, ba izenik gabe, gutxienez. Gaizki badago ere "ez naute ezagutuko" pentsatuko dute. Oraindik lotsa haundia dago. Pentsatzen bait da gaizki idatzita dagoela eta beretzat bakarrik gordetzen du.

        — Anonimato formula desberdinak badira...

        — Bai. Begira, gogoratzen dut nik behin Argiara bidali nuen eritzi artikulu bat. Gose greban geunden eta horri buruz idatzi nuen. Lehen idazten nuenean OIAMARA firmatzen ngen. Oiamara, Aramaio, oso ezaguna egin zen. Ondoren beste firma bat erabili izan dut.

        Josebak ere "Ni ez naiz hemengoa" liburuan —liburu osoa idazmakinaz neuk pasatu eta gero, orrialde bat ezik, itsas-untziarena—, Oiamara Ikani-ren zita bat jarri zuen. Tira, liburuan 'Oiamara'ren ordez 'Diamara' irakurtzen da, baina inprenta hutsagatik.

        — Uste duzu beraz, sorkuntza prozesu horretan, norberaren buruarentzat edo eta kideentzat idaztetik azken saltoa falta dela kanpora begira?

        — Baietz uste dut. Gaur egun, gainera, jendea hasi da

idazterakoan mezuak ematen.

        — Garrantzi gehiago ematen zenioten orduan hizkuntzari literaturari baino.

        — Lehen inportanteena hizkuntza zen. Sartzen gara barruan bakoitza bere euskararekin, alfabetatu Gabe. Jendeak euskara ondo ikasi nahi du, gero gerokoak. Orain edukiari garrantzia haundia ematen zaio.

        — Ez zaizu iruditzen edukiak lehentasuna eduki beharko lukeela hizkuntzaren aldamenean?

        — Beno, hizkuntza ondo idatzi eta edukia kaskarra bada... Lehendabiziko kondizioa euskara ondo ikastea zen. Edukia zertarako gaizki idazten baduzu?

        Begira, han gaizki idatzitako lan on asko dago. Tipo batek bestaldeko egoera bat azaltzen zuen: bata, neska, Iparretarrakekoa zen, eta bestea, mutila, zen ETAkoa, eta nola maitemindu eta... Gaizki idatzita dago, baina neri pilo bat gustatu zitzaidan. Horregatik diotsut tipoak konbentzitu daitezkeela hainbesteko lotsa sentitzen badute. Hori apurtu. Eta beno, ba denon artean zuzendu.

        Horrenak, behin irakurri genituen Josebak eta biok. Ipuinak ziren, nahikoa berdeak gainera. Han imajinazio haundia dago. Eta Josebak esaten zuen gehiegizkotxoak zirela. Neri asko gustatu zitzaizkidan. Gertatzen dena, orduan ez zuela hizkuntza literarioa oso ondo menperatzen. Berak gipuzkeraz egiten du soilik.

        — Noraino doaz mezu horiek?

        — Euskal Herriari. Inoiz komentatu izan dut: argitaratuko bagenu hemen egiten den guztia, asko txarrak izango dira, besteak oso onak, eta beste asko onak nahiz eta gaizki idatzita egon. Baina batek esaten zuen: "baina hau zelan argitaratu?". Pentsatzen dute kalean esango dutela: "honek ez daki idazten, ez dauka ideiarik ere". Hor dago gakoa, eta ez da txikia.

        — Baina mezuak kaleratu behar dira...

        — Bai, baina gaur egun barruan pentsatzen da kalean denek hitz egiten dutela euskaraz. Ni Gasteizetik barrena etorri nintzen ongi-etorria aurretik, eta esan nuen "hemen denek erdaraz egiten dute eta". "Ez dakizu ala?", erantzun zidaten. Guk denek euskaraz egiten dutelakoan. Barruan pentsatzen da asko egiten dela, eta euskara asko dakiela kanpoko jendeak; eta horregatik, nahiz eta mezua ona izan, gaia ona izan, pentsatzen du jendeak gehiago begiratuko diola hizkuntzari mezuari baino. Eta horren beldurrez askok atzera egingo du.

        — Kanpoan idazten duen batek eta barruan den beste batek diferente idazten dute?

        — Noski, erabat diferente. Ez du zer ikusirik. Nik esaten dudan mezu hori kalean ez da ikusten. Jendea akojonatuta geldituko litzateke. Ziur nago. Erabat diferente idazten da han, beste helburu batekin. Nola ez duten ahotsik, idatzien bidez igorri nahi dute hori. Hori argi dago.

        — Barruko jendea ez da idazle sentitzen.

        — Idazle?, no jodas. Esaten dizut lotsa izaten dutela. Ez hori bakarrik, gartzelan pentsatu izan dugu geuk idazten dugula okerren.

        Dena den, kalekoek garrantzia gehiago ematen diote idazleari barrukook baino. Han ez dago mitifikaziorik. Gartzelan denak berdinak gara. Joseba ere beste bat zen. Hori kalean esaten da. Ni horrekin harrituta geratu naiz, harrituta. Baina nota mitifikatuko dugu inor?

        — Norbaiten eskola nabaritu al da?

        — Nik uste dut Joseba sartu zenean eta klaseak ematen hasi zenean zaletu zela jendea. Azken lau urtetan txapatuta egon gara ia beti, zeldan zigortuta. Honek igoal eragina izan du gero jendeak irakur zezan. Literatura, euskal literatura, lehen ez zen ezagutzen. Haseran jendeak ez zuen inolako komentariorik egiten zerbait irakurri ondoren, gero komentarioak eta egiten hasi zen eta gaur egun kritikak ere egiten dira. Honen liburua, haren kritika.

        — Zer lan egin du Josebak? Zer beste jende dago?

        — Josebak asko egin du. Ikastaro ugari eman ditu lau urtetan. Gartzela berria ezagutzen genuenean kurtsilo berria hasten zen, eta han joaten ginen denok. Gero euskarazkoak hasten ziren. Epeka ematen zituen literatura klaseak. Jendea ezagutzen joaten zen eta zaleturik ateratzen.

        Mitxelek (Sarasketa) esaten du berak ez dakiela ezer. Mitxeli neri bezala gertatu zaio, Josebarekin denbora asko. Josebarekin asko ikasten da. Gero zeu joaten zara zeure bidetik. Mitxel ere abila da. Eta Mitxel bezala beste asko, 'Nene' esate baterako. Tipo hau gehiegi da, oso ondo idazten du, neri asko gustatzen zait, kristolako imajinazioa dauka gainera.

        — Zertan ziren ikastaro horiek?

        — Euskal literatura azaltzen hasten zen, mendeetan zehar. Igoal poesia bat hartu eta aztertu. Idazlea nork zen, nola idazten zuen. Baldintza eskasetan noski, fotokopiarik eta gabe.

        Lehendabizí jendea ez zen joaten; zergatik? Literatura inork ezagutzen ez zuelako. Gustatu ere ez. Baina jendea zaletuz joan zen, eta ugalduz kurtsiloetara joateko orduan.

        — Idazketa lanik edo egiten zen?

        — Ez, hori ez. Han kriston nahastea dago. Idatzi idatzi batuan idazten da. Baina mintzatzerakoan hizkera berezi bat sortu da. Batuaren antzerako zerbait, dena nahastua. Banaka galdetu eta bere euskalkia galdurik dutela erantzuten dizute.

        — Sarriren eboluzioa denok jarraitu duzue. Zer suposatu du aldaketak?

        — Neri ustez "Marginalia"n dago aldaketarik handiena. Ikus dezagun, "Izuen gordelekuetan barrena"; zer ulertzen da hemen?: ni ostia. Berak esaten zuen hori bere lagunek baino ez zutela ulertzen, berarekin ibilitako hiru edo lauk. Beste inork ez zuela ulertzen zioen, inork ere ez, ez guk —analfabetoak gai horretan—, baizik eta beste inork ere ez. Gartzelak markatu du. Baina nik uste dut gartzelan jarraitu balu, orain arte bezala jarraituko zukeela. Igual ez zuen "Marginalia" aterako. Ez dakit, hori eritzi pertsonala da. Gartzelak markatu du. Nik badakit bi nobela dituela prestatuta: bost urtetan egiteko bat, eta egingo du. "Marginalia"n salto bat egin du. Oso gogorra da.

        — Nola bizi izan zen Pikabearena eta Josebarena.

        — Ni telebista ikusten ari nintzen. Nik oso lagun nuen, ez?, eta esan zidaten, "hi, Aramaiua, Josebak ihes egin du, eta Pikabeak". Jode, ze salto eman nuen! Patiora atera nintzen, funtzionarioen aurrean... Sanferminak!

        — Iñaki, itzulpenak ez ditugu aipatu.

        — Itzulpen ugari egiten da, hizkuntza menderatzeko ariketa moduan. Nik arrantzaleen bizitza oso bat liburuan ipini nuen. Txapeoan gainera. Ez nuen argitaratu. Etxera atera nuen. Gordeta egon behar du. Ez dakit zenbat folio ziren.

        Itzulpen asko egiten da, bai. Gehien lantzen den jeneroa da, normalean gazteleratik. Ni gogoratzen naiz, Sorian geundela, eskatu zigun editorialak itzultzeko, ingelesetik, baina guk ez genekien. Mitxelek orduan ez zekien. Josebak itzuli du poesía ingelesetik.

        — Aukeraketarik egiten al da?

        — Hasieran piskat erraza eta atsegina dena aukeratzen da. Baina norbaiti interesgarria eta polita izan daitekeela iruditzen bazaio, ba tira, itzuli egiten du. Itzulpenak egin ondoren, bera hasten da idazten. Baina itzulpen horiek ez dira ateratzen, bertan gorde edo etxera atera. Gure artean eta pasatzen ditugu. Normalean pasa egiten da, baina orohar lotsagatik gorde. Noski, han barruan ez dago lotsarik, lotsa kalerako.

        — "Gartzelako Egunkaria", Ho Chi Minh.

        — Hau idatzi nuenean hego haizeak jota idatzi nuen. Zigortuta geunden, eta hain zuzen ere Pikabeak esan zidan, patioa tokatu zitzaion, eta esan zidan: "pasa iezaiok atzekaldekoari". Eta nola zigortuta geunden, hurrengo egunera arte ezin izango nuen pasatu, eta orduan hasi nintzen irakurtzen, eskutitz bat irakurriko banu bezala. Aspertuta nengoen eta apurka-apurka itzulpena egin nuen.

        Gazteleratik itzuli nuen. Kasualitate hutsa. Eta azkenean ezin izan nion atzekoari pasatu.

        — Hiztegirik erabili zenuen?

        — Bai. Adibidez, 'mortero' hitzarekin prolemak izan nituen. Guk geneuzkan hiztegietan ez zen agertzen. Baina azkenean aurkitu nuen: 'almaitz'. Hiztegia erabiltzen ez duena Joseba da. Baina besteok... Hizkera normala da Ho Chi Minh-ena. Estiloa ere soila, erraza.

        Zirkustantzia hori da, itzulpena gartzelan egin dela. Pikabearena ez balitz gertatu, nik irakurri ere ez nukeen egingo. Nik ez nekien liburu hori zegoenik ere. Argitaratutako azala kubano batek egina da, Pablo Sastreren bitartez lortutakoa. Liburua Josebak zuzendu zuen, jakina.

        — Eta arte plastikoak?

        — Asko dira dibujatzen dutenak, baina bi tipo berezi badira zoragarri egiten dutenak.

        "Ni ez naiz hemengoa"n agertzen diren kainaberak Gasteizko batek egin zituen. Bada beste bat, bilbotarra, horrek dibujo bat egin, baina kristolako dibujoak, berak asmatuak, eta gorde edo erre egiten ditu gero, denpora bat pasa ondoren. Ez dio inori ematen. Erre egiten ditu.

        — Zergatik erretzen ditu?

        — Esan zidan ez duela bere dibujorik gorde nahi. Berak beretzat egiten dituela eta erretzeko gero. Esaten zuen bere bizitza guztian behin eman zuela dibujo bat, eta ez dakit amari edo izan zen.

        — Ze materialez baliatzen da.

        — Oleoa, pintura, errotuladorea, boligrafoa, denaz. Kartzela batzutan ez dago problema handirik, beste batzutan bai. Orain Herreran ez dago problemarik, hasieran bai. Normalean errekadero baten bidez lortzen da materiala, etxetik ekarritakoak ez bait dituzte sartzen uzten. Erosita bai.

        — Zeintzu dira gai nagusiak.

        — Gai aldetik denetik dago. Batzuk abstraktoak, besteak ez hainbeste. Natura aldekoak asko, baserriak, landak... kaleak baino gehiago. Kaleak batere ez. Nola egingo ditugu bada kaleak, itota egoten gara han zeldetan eta! Dibujo guztiak zabalak dira. Zuhaitzak, itsasoa.

        Gartzela berri bat ezagutzen denean ea nola gauden jakiteko eta egiten da gartzela beraren dibujoa: zelda, patioa, moduloak.

        — Bada zigor murrizketarik barruan eginiko kultur lanen argitaratzeagatik.

        — Nere ongi-etorrian hemengo batek, Imanol Oruenazagak, jarri ninduen arraunlari bat bezala. Nola atera naizen garaile jartzen zuen. Francoren garaian, gero berriz Sorian, eta hirugarren aldiz beste zortzi urte. Eta jartzen zuen gainera, orain dela hiru urte atera behar nuela. Eta hori egia da. Ez zidaten zigor murrizketarik egin estudioengatik, ezer ere ez.

        Legez, kurtso bakoitzeko 45 eguneko murrizketa dagokio bati, baina gero uste dut lau hilabete t'erdi zela. Zer gertatzen zen?, bada, nik EGA, B tituloa neuzkan. Gero, hiru karrerakoak eta pedagogiarako zubia. Gaineratu, bi liburu: "Gartzelako Egunkaria" eta Durangoko sermoiena. Eta normalean, gehiago eman beharko lukete lan hauengatik. Ez duzue sinestuko, baina denetara... "Gartzelako Egunkaria"gatik 45 egun eman zidaten, eta sei hilabete zen gehien. Badakizu zergatik? Lana egin nuenean zigortuta nengoelako. Majisteritza kurtso batengatik eman zidaten 45 egun; beste biak, nola zigortuta nengoen, batere ez. EGAgatik hilabete. Guztira lau hilabete.

        Baina azken urteetan beti zigortuta egon garenez, hamar urteko kondenatik zortzi urte pasatu ditut. Normalean hamarrekoa bost-sei urtetan egiten da, eta estudioekin lau-bostetan, erdia baino gutxiago.