Ziegako biblioteka

Gartzelako liburuen aipamenak:

Edorta Jimenez

Gartzelako aldizkariei oharrak:

Susa

—liburuak—

"Menditik mundura"

Xabier Amuriza

Egileak, 1977

        Oraindik ere liburudendako apalategian aurkitzen dira "Menditik mundura" liburu ezin interesgarriago honen aleren batzu. Gartzelatik irten berria zelarik argitartu zuen egileak berak, arrakastaz eskaz ibiltzeko izan bazen ere. Izen berarekin kaleratu zen diskoak, berriz, liburuak berak baino eragin handiago izan zuen niregan. Indartsu ikusten nuen nik Amuriza. Urteak igaratokoan, urak mendiartean legez, bidea egin du Xabierrek. Haize berria ekarri zigun Etxanokoak, egunen batetan hamaika zigiluz zinatu beharko denez.

        Ekarri ere, gartzelatik ekarri zigun haize berri hori Xabierrek, nahiz eta hango barruko giroa kirastua izan. Zamorako Cárcel Concordaratoria izeneko madarikatuan izan zuten preso gure bertsolaria urte luzeetan, beste zenbaitekin batera —liburuko bertsoetan utzi ditu guztien izenak idatzita—. Barruan zegoela, etzunda egon beharrean eta politikan ere astindutxoren bat jotzen zuten bitartean, ikertzeari eta idazteari ekin zion lehenago ere "Gogor" diskoan bere ahots eta luma ederren lekukotasuna utzi zigunak. Eskerrak eman beharko dio Hizkuntzak aurrizki eta atzizkiez egin zituen lanengatik. Guk geuk, moldatu zituen bertsoengatik ematen dizkiogu zorionak. Horiexetan dago idatzita, "gartzelan erneko da Euskadi berria".

        Bertsook idatzi zituenak laster jantziko zuen lehengoz bertsolari lehiakideen arteko hoberenari zegokion txapela. Orduantxe hasi ei zen apur bat saltzen liburua. Hala ere, ez beza inork pentsa halako bertsoak baino besterik ez dagoela liburuan. Bada olerki hutsak direnak ere. Nik neuk gogoan ditut "Oxigeno ahalguztiduna" —materialista filosofikoaren aitorpen indartsu eta zuzena— edo "Lehen matxinada" —umorea darion politika-alegia—. Besterik ere bada, jakina. Hobe zenuke, alabaina, zuk zeuk aurkitzea, banan banan, liburua irakurri ahala. Azkenean, baietz kantatzeko gogoak ere kilikili egin? Partitura eta guzti datoz bertsoak.

        Oharra. Aipatzekoa da, baita, "Hil ala bizi" izeneko elabarria ere idatzi eta argitaratu zuela Xabier Amurizak gartzelako sasoian, Larrun ezizenaz. Nik neuk irakurri ez dudanez, bada, ezin esan ezer horren gainean, ez bait "eika" ihardun gura. Berrikiago Elkar-ek berrargitaratu du liburua. Bihoa oharra Amurizaren gorazaharrez, apaltasunez.

"Intxaur baten azalean" eta "Eguberri amarauna"

Puerto de Santa María-tik

Amnistiaren Aldeko Batzordeak, 1983

        Gogoetatsu dihardu presoak, ziegan, tarteka Hamlet irakurtzen duela. "Gartzela bat da Dinamarka... orduan, mundua bera ere gartzela bat da". Rosenkratz eta Hamlet-en arteko elkarrizketa da. Presoak, irakurtzetik etorri berria den presoak, bere buruari egiten dio berba. "Une honetan intxaur azal baten barruan ere gustora egon zaitezkeela iruditzen zaizu". Halako batean, gartzelazainen ankerkeriak hausten du gogoetazko miarma. Zeldan sartu, zutundu eragin, miaketa... Nahikoa dute, ez du men egin nahi presoak, gaurko bederatzigarrena denez gero. Laster eroango dute zigor-zeldetara. Bertan dira beste gartzelakideren batzu ere. Hamlet irakurtzen segitu, zeldarik zelda airean gurutzatzen diren elkarrizketak, oroitzapenak, haurtzaroa, kontzientziaren ernalgarria izan zen Burgosko epaiketa, armetako borroka... Iragana eta oraina, fikzioa eta gertaerak kanpoa eta barrea, literaturan errealitate gorapilotsu eta konplexuaren islada dena taiutzea lortzen du egile anonimoak, "Intxaur azal baten barruan" izeneko maisu-lan honetan.

        Narrazio horren osteko olerkiak —"Eguberri amarauna"— bilduma zabalagoren bateko osagarriak edo dira, zeinek bere zenbaki eta guzti bait datoz guztiak, elkarren hurrengoak izan barik, aitzitik. Olerki laburrak, gordinak, ironikoak, dirudiela ezen inguruko gogorkeriaren aurka eragin dezakeen bakarra —Taoren hatsarriei jarraiki— bihozperatasuna bait da. Ezin estekatu izango dute, ez, atxilotuaren gogoa ezein lokarritan. Izkiriatu egiten du presoak. Eta izkiriatzen duen bitartean beste edonor baino libreagoa da. Berari zernahi idaztea eragozteko biderik ez dute aurrerantzean, gartzelan dagoenez gero. Guk, berriz, gartzela zigorraren menpean bizi garela, hari sendoz josten dugu gure ahoa, Demokrazioa Borbonikoaren tabuak ez eta aipatu ere egiten azartu barik. Bildurrak gaitu preso. "Baliente izatea gauza hutsala da / gorpuak berbizten ez direlako / baina ahaztu egingo dugu / gezia atzean sarturik duena / eta gezia bularrean daramana oroituko dugu / oroimena gauza hutsala den arren".

"Narrazioak"

Joseba Sarrionandia

Elkar, 1983

        Lar oker ez banago behintzat, Punto y Horak arigitaratu zuen Josebaren "Enperadore eroa" ipuin hura. Iurretakoaren prosarekin nire lehen hartuemona izan zen. Hantxe ageri ziren beraren prosaren ezaugarri nagusiak, gero argitaratuko zen "Narrazioak" honek berretsi egingo zituenak. Ezaugarri guztiok aipatu gura barik ere, baten batzu esateko moduan nago. Bat eta behin, metaliteratura egiten duela, hots, beste inoren testu, egoera, pertsonaia zein beste edozer hartzen duela, gero berak bere erara moldatzeko. Horrelaxe sortzen da "Ginebra erregina erbestean" izenekoa, esate baterako.

        Bi eta birritan, poesiari ei dagokion hizkeratik —lesiko zehatz hautatua, irudi ugaritasuna, hitz-kateaketari darion doinua, e.a.— oso hurre dagoela prosa hau. Hiru eta azkena, denbora eta lekua, beste bi ezaugarriekin zorretan

egonik, legendakoak direla, hau da, ez-denbora eta ez-lekua direla, egileak bersortuak eta historiatik —kronologiatik— lekoratuak bait dita.

        Mundu ederrak eraikitzen laguntzekoa da hizkera hori (serenak, marinel zaharra —hurrengo bateko tituloa du hemengo ipuinetariko batek ere— geltoki desertuak, printzesak, e.a.), bai, egunekotik nahikoa hurrun dagoen heinean. Ukan ere dituen mugak, alabaina, argiak dira. Ez du sekuentzi luzerik eman ahal prosa horrek, ez bait du errealitate ez-denboralak eta ez-historikoak —poetizatuak— besterik eraikitzeko balio. Hala hada, Sarrionandiak —eta Atxagak berak ere, zeinek epilogoko atzehitzak sinatzen dituen, aintzinako konplizidadea agertu alde— euskal prosa poesitik hara ekarri digu. Orain, muga non eta zertan argi dagozenez gero, euskal prosak eta euskal errealitateak elkarrekin aintzinarik duten auzia konpondu behar dute. Errieta gogorra eta hil asko itxaroten ditut. Horretan, Josebaren luma bera ere, ailitza labain zorrotz bilaka.

"Xake"

Jon Esturo eta Maximo Aierbe

Debako Irakaskuntza eta Kultur Aurrerapenaren Elkartea, 1985

        Konzentraziorako ahalmena, burua, altzairuaren hoztasuna, tigrearen malgutasuna, elefanteren sendotasuna, sugearen azpikeria... zer ez ote du behar Xakeak, bada? Beste ezeren gainetik, astia eskatzen du Xakeak. Hala bada, astia eskatzen duen jokoa izanik, ez gaitu harritu gartzelan itzulitakoen artean Xake tratatu hau ere itzuli dena jakiteak. Egin-eko orrialdeetan ere Paris-Argel trophy hori ikusi dugunez gero behintzat. Zatetasuna dago, bai, espetxeratuen artean. "Xakea" liburua hau ere espetxean idatzi zuten Jon Esturo eta Maximo Aierbek. Nik neuk, hurrengo lerroetan azaltzen den moduan izan zela sinestu gura dut.

        Preso bi besterik ez gartzelan eta joko bakarra bien artean egiteko, xakea. Biek ez dakite, aitzitik, jokoan, bakar batek baino. Denbora luzea dutenez, xakeaz liburua idaztea erabakitzen du dakienak, egunen batetan biek elkarren aurka joka dezaten. Ez dakiena bizarduna da; dakiena, berriz, bizarbakoa. Ez dakienak, bizardunak, egunero egingo du bizarra aurrerantzean, besteak idatzi egiten duen bitartean. Gero, bigarrenorrek iluntzero irakurriko du gartzelakideak idatzitakoa. Honek ez du bizarra egiteko astirik izango, lehen bait lehen burutu gura izango bait du bere lana. Egunez egun, batek jokoaren barruak azaldu besteari eta beste horrek taularen gainean maneiatzen ikasi, biek betetzen dute bakoitzari dagokien zeregina. Azkenean, amaituta du liburua bizardun berriak eta goitik behera buruz ikasita —azken orrialdekoak ezik— bizarra egin berria duenak. Orduan, gartzelatik libre irtetzeko agindua heltzen zaie, biak elkarren aurrean, taula erdian dutela, halaxe jezarrita direnean...

        Ekialdeko ipuinetan zera esango litzateke, ez luketela gartzela utziko jokalariok, harik eta jokoa burutu arte. Areago, jokoan garaile, izan ere, ikasi berria izango litzatekeela esango ligukete. Nik neuk gurago dut pentsatzea jokalariok, aidean botata dena, arin irtengo liratekeela gartzelatik. Eta nork daki ez ote luketeen liburua bera ere barruan utziko ahaztuta. Halaxe izan ote zen, ez dakit. Maximo Aierbe kalean ikusten dut, noiz edo noiz. Liburua bera ere eskuartean dut. Gartzelak irauten du. Noiz arte?

"Ni ez naiz hemengoa"

Joseba Sarrionandia

Pamiela, 1985

        Droga gogorrekin zaletuta dagoenak ez du "gogokoena eta gainerakoak" bereizketa egiten "daukadana eta ez daukadana" ezberdintzen baino. Badirudi literaturaren bizioa dugunok ere antzera egiten duguna, olerkariak, nobelagileak, kazetariak ala zer besterik ote garen zehazten burua nekatu gabe, idatzi egiten bait dugu, besterik gabe. Ardura duena idaztea bera bait da. Hala bada —eta halaxe dela ematen du— ez da harritzekoa Joseba Sarrionandia, hasieran poeta, gero narratzailea eta azkenean entsegugile bihurtzea. Ez gaitu inondik inora ere miraritzen.

        "Ni ez naiz hemengoa" bilduma osatzen duten saiotxoak laburrak dira, behiola Argia astekarian argitaratu izaten zituenen antzekoak. Nik neuk, literaturgintzaren inguruan, eta literatur ihardueraren eraginez, holaxe sortuta ikusten ditut saiook, hots, literaturaren zerbitzupean. Horretara, kolereen gainean hitz egiten badigu Sarrionandiak, arazo hori, inoizkoren baten, izkribatzean bertan agertu zaiolako egingo digu hitz, erudizio frogak ematearren barik. Bere burua argitu guran dabilen azterlariak bidean egindako idaztoharrak dirakete hemengoak, bada.

        Arestian esandakoak esanda, bada beste ikuspunturik ere kontutan izan beharrekoa "Ni ez naiz hemengoa" liburuari dagokionean. Hurrengoa da. Errenazimenduko gizakiak, edota aintzinate klasikokoak, errealitateko alor edo adar ezberdinetan aditua izateko era izaten zuela, itxuraz. Gaur egungo idazlea, berriz, eta "munduak" sortu eta osatu behar dituen "jainkoa" den heinean, Errenazimenduko orojakilea izatera kondenaturik bide dago, sekula ere izaten lortu barik aitzitik, ikaragarri biderkatu, sakonagotu eta korapilatu bait dira jakintzaren adarrak. Jakingura asegaitzak, gaisoa ere beherbada, horrexek eragiten du idazlea paperez paper erratzera. Amaierarik ez duen bidaia da hori baina, baita behin hasiz gero uzterik ez dagoena ere. Tragedia hau bilakatzen den bitartean —gosez eta goseak hildakoena tragedia larragiagoa da, nonbait—, atsegin gaitezen liburua osatzen ehunen bat lantxoekin. Arrengura eta melankonia ezabatu alde.

"Gartzelako egunkaria"

Ho Chi Minh

(Iñaki Aramaio)

Susa, 1985

        Urte luzeetan izan dut belarriaide transistorezko irratitxoa, goizetan, estudiante nintzeko udaldietan. Viet-Nam aldean garatzen zen gerraren berri izaten nuen, Franquismoko speekerrek nekez estalarazten zuten errealitateak ildo sakonak goldatzen zuelarik ene baitan. Ho Chi Min delako gizonaren berri izan genuen, beraren izkribuak irakurtzeko gutiziak erraiak zulatzen zizkigun bitartean. Urteak igaro behar izan ziren —gora Borboen Erre(t-)forma!— yankien lepoa makurrarazi izan zuen herriko buruzagiaren ezer ezagutu orduko. Mao bezala, ekialdeko beste hainbat buruzagiren antzera, olerkaria izatearen mina nabaritu zuen Ho-k, noiz eta giltzaperatua izan garaian. Ez da hala egiten zaion bakarra. Gogoan dut, esate baterako, Sanchez Erauskin bera, eritzi-delitua zela eta, Langraitzeko gartzelan poesia egiten, lau ormaren artean behartuta izateak gogo-askabide bakar hori berori bailuen.

        "'Gartzelako Egunkarian' bilduriko poemak tang ahapaldiak dira —diosku sarrerak—. 115 ahapaldi 101 poema osatzeko. Txineraz idatzi ziren, vietnamieraz eginez gero gartzeleroak mesfidatuko bait ziren. Lengoaia arruntez eginik daude, hormiduretatik eta klasikotasunetik urrinduak. Bizimodu arrunta da beren gaia, eta norbere ardura azaltzeko aitzakia. Poema hauen baliorik funtsezkoena testigantza pertsonalarena da, baina espiritu sakon bat ere aurki daitezke haietan, atalik atal. Itzulpenari dagokioenez, hau ere gartzelan egin izan da, baina, Txinakoetan ezik, Espainiako batetan, Herrera de la Mancha delakoan hain zuzen".

        Iñaki Aramaio itzultzailearen hitzak dira. Ostean, olerkiak hasten dira: "Gorputza gatibu dago, / Baina gogoak ihes egin dezake..." (Ho Chi Minh).

"Marinela"

Fernando Pessoa

(Joseba Sarrionandia)

Susa, 1985

        Ez bide du aurkezpen lar luzerik behar Fernando Pessoak, azken urteotan eguneroko bihurtu zaizkigun izenetarikoa bait dugu. Hala eta guztiz ere, ez zen hain ezaguna gure artean Joseba Sarrionandiak oraingo hau itzuli zueneko 1985ean eta, ondorioz edo, hitzaurre luzetxoa ekarri zuen liburuaren atetara. Egilearen azpitituloak —drama estatikoak, alegia— horrek zer esan gura ote duen, argitzen saiatzen zaigu Joseba hitzaurrean.

        "Gatazkarik eta mugimendurik ez dagoen teatroa da estatikoa. Posible dea gatazkarik eta mugimendurik gabeko teatroa!". (Josebaren galdera da, inork erantzutekotan, erantzun ere, behiola obra eskeneratzeko ahaleginetan ihardun zuen harako talde hartakoek erantzun beharko diotena). "Drama estetikoan argumendua ez da ekintzan bilakaera eta ondorioetan oinarritzen, dramaren haria, obra honetan erakusten denez, arima azaltzeko situazioak kreatzen ahalegintzen da Fernado Pessoa. Bizitzaren tentsioa lekorean bilatu beharrean pertsona barruan topatzen da, 'arimaren teatroa' izendatzea otutzen zaidan zerbait eginez".

        Aresti hitzokin nahikoa ez duenak, jo beza zuzenean lana irakurtzera. Euskaraz nahiz portugesez irakurtzea izango du, edo elkarrekin txandakatuz biak, argitalpen honetan jatorrizko testua ere agertzen da eta, zorionez. Zer dela eta hautatu duen Josebak lan hau itzultzea —estetika arloko "bikainak" eta ekintza armatuak ei dinen "fanatismozkoak" elkarrekin zelan josten ote izan dituen Iurretakoak, galderak garunak zulatzen dizkienenentzako burukomin iturri agortezina da—, "ez du(t) arrazoi handirik, salbu eta irakurtzean laketegin zaiola (zaidala). Itzultzea, gero, ber irakurtzeko modu on bat da eta, gainera, irakurlea zerbaitera gonbidatzeko modua ere bai".

        Nik neuk ere gonbidatu egiten zaitut, bada, liburu honi darion laketgarriak dastatzera, horretan ederto lagunduko zaituztela Kapo Urrutiak egindako marrazkiek eta, noski, itzultzaileak berak ezarritako post datako oharrek.

"Neskazale gazte baten balentriak"

Guillaume Apollinaire

(Karlos Gorrindo)

Elkar, 1988

        Inoiz Gorrindorekin hitz egiteko parada baneza, zuzen eta artez galdetuko nioke liburu honen sorburuan dagoen kausaren gainean. Akaso, euskal literaturak behar duen generoa betetzearren egin du pornografiaren eremuan situa dezakegun liburu honen itzulpena. Bebarbada, nork daki, ariketa gisa egin du Gillaume Apollinaire poeta handiaren lan honen itzulpena. Agian, gartzelako lau horma estuetatik ihes egiteko biderik gogokoena amets egitea duelako egin du traslationea. Zerguragatik egin duela ere, ondo eginda dago itzulpena, "neskazale" hitzaren orden "Don Juan" ipini izan balu hobe eritzi niokeen arren.

        Liburuan kontatzen direnak ez dira beste munduko ezer —zorionez, ez bait dugu hango "sexu-paradisurik" sinesten—. Halako mutil nerabea oporretan doa landetxera, emakumez inguratuta biziko delarik bertan, uda batez. Uda horretan izango du sexu-bataioa, konfirmazioa eta diplomatu-agiria ere, erreskadan eta hurrenez hurren, ikasle aurreratua bait da lehen pertsona erabiliz narratzen ari zaigun hori, alafede! Zer esanik, gizonezkoen hankarteko mondongoa gotortzeko balio badu ere, ez dakit nik zer esan jario femeninoei dagokienean. Eskenaren batetan, tira, umeldu egiteko ahaleginak egiten ditu horrek baina, gainerakoan jai dugu.

        Amaitzeko, itzulpenaren doitasun, egokitasun eta beste zenbait tasunez ezer esan ez badut ere, askotxo merezi duela esan. Bestalde, gustora irakurriko nituzke "Les Onze Mille Verges" hura ere euskaraz. Ea zuk zeuk euskaratzen diguzun, Karlos.

"Marinel zaharrak"

Joseba Sarrionandia

Elkar, 1988

        "Marinel zaharrak" titulopean hiru aldi ezberdinetako poemak bildu ditu Joseba Sarrionandiak. Sortuak izan direnekikoaren atzekoz aurrera hasita, "Tren luze eta bustiak" (1985-1986) ihes egin ondoko poemek osatzen dute lehen zatia. Azkenean, behiolako "Izuen gordelekuetan barrena" izenekotik salbatu dituenak dagoz. Erdiko tantean, "Gartzelako poemak" (1980-1985) agertzen da. Liburuaren hiru parteetariko bat da, beraz, hemen ardura diguna.

        Josebaren kasuak beti pentsarazi izan du idazlea eta obraren arteko erlazioaz. Ideologia zelan isladatzen den izkribuetan, konpromezua, norberaren askatasuna eta beste hainbat gogoetagai eskaini izan digute Iurretakoaren lan eta bizimoduak. Poeta erremantiko ederzalea, hizkuntzaren barruan jolas egiten zuena, metaliteraturaren gailur urrinetan etxeko karrajuan baino nasaigo ibiltzen zekiena, hori guztiori eta besterik ere bazen hura bera, berbera, lehorrekoago agertzen zaigu hemengo olerkietan. Mingostu egiten du gartzelak. Laztu, latzaren latzaz. Bihotz bi dituela poetak? Auskalo. Bakarra duelakoan nago, hasierako poematik hurrengoetarako bidean aldatu egin zaion bihotz bakarra du poetak. Taupadak, berriz, diastole eta sistole dira, izan ere. Bihotz bi aditu uste dituzuen horretan, hor, bakarraren taupada txandakatuak baino ez ditut aditzen nik.

        Poesia idaztea ere ofizioa izanik, "tortura egunak" gaitzat hartuta ere, poesia sor daiteke, beste edozein gairekin egiten den era beretsuan. Harri bitxiak lantzen dituenak, zura lantzen duenak bezalaxe, berezkoak dituen tasun eta dohainak azalarazten dizkio gaiari, bai, baina, ofizioari esker betiere. Lan egiten dutenen tradizio berorretako olerkaria dugu Sarrionandia, poesia ofizioa dela dakitenena, alegia.

"'R' arrazarena"

Mark Twain

(Mitxel Sarasketa)

Susa, 1989

        Ez ziguten porro makala sartu, ez, Mark Twain hau gazteentzako "mentura" liburuak egiten zituen idazlea izan zela sinestarazi gura izan digutenek. Urteetan egon gara eritzi horren zuzentasunaz sinestuta. Azkenean, eta Egin-en bertan besteren batek ere aipatua izan ondoren, berton dago Twain "politikoa", hitz horren ordekotzat beste asko ere erabil daitezkeelarik, halaxe gura izanez gero: kritikoa, antirrazista, zirikatzailea... Mark Twain-ek ironia ere arrakastaz landu zuela, aspaldi jakin nuen, literatura gorabeheretan "aditua" zen irakasle hari esker. Irakurri, horregatio, ez dut orain arte egin, Mitxel Sarasketak egoki itzuli duen bertsioan irakurri ere. Mark Twain-en artikuloon ezaugarri nagusiak dira, besteak beste, egunkarietan argitaratuak izateak —laburrak, beraz—, zorrotzak, kupidagabeak, arraza zuriaren nagusigoa "Jainkoarengandik zuzenean" etorritako dohaina delakoaren aurkakoak (Francisco Franco, por la gracia de Dios?) eta misiolarien egurtzaileak ere. Itxaron dezagun falta diren beste "R" biak ere —Religioa eta Reboluzioa— itzulita eta argitaraturik ikustea.

        Itzulpena aipatu dudanez, diodan, bada, apur bat gogortxu egin zaidala zenbaitetan, horrela zergatik izan den zehatz ez dakidala. Itzultzaileak, Sarasketak, ez du bere lehen lana hau eta ez dut azkena izango denik ere uste.

"Lau gartzelak"

Nazim Hikmet

(Gabriel Aresti)

Lur, 1971

Susa, 1986

        Arriskua dugu, ekonomian ezezik kulturan ere inperialismoaren erdigunean erditzen direnak baino besterik ez ezagutzeko. Nork daki ganorazko ezer gure artean ekialdeko kulturaz, ekialde hori inoiz Europa izan bada ere. Hurrun dago Turkia, filme pare hura gorabehera. Gabriel Aresti, espirituz aintzindaria eta gogoz ezkerrekoa, akats hori zuzentzen saiatu zen, beste hainbat gorapilo oker askatzen ahalegindu zen bezalaxe. Horrela bada, Nazim Hikmet turkiar idazlearen "Lau gartzelak" isuri zigun euskarara. Lehen argitalpena aspaldiko Kriselu hartan egin bazuen ere, SUSAk berrargitaratu du "Gabriel Arestiren Literatur Lanak-8" horretan. Esan behar, baita, oraindik ere aintzinakoaren aleren bat geratzen dela liburudendetan, Arantxa Urretavizcayak egin zion hitzaurreaz gozatzeko eran.

        Nazim Hikmet (Nemet Nazim Bey) Salonikan (Turkian) 1902 jaio zen, 1963an hiltzeko. Osasun arazoak zirela eta, utzi egin behar izan zuen "Itsakea Eskola". Komunismoaren idea, Moskuko Unibertsitean ikasi zuen. Kemal Ataturk-en iraultzan ere tartekoa izan zen. Hogeitazortzi urteko gartzela zigorraldia ekarri zion horrek. Saiakera, nobelagintza, olerkigintza eta beste generoak landu zituen. Tituloen artean, "Atzerria, ofizio latz hau", "Giaconda eta Si-Ya-U", "Taranta Babu-ri eskutitzak", "Turkiar elea", "Hil-etxea", e.a.

        "Lau gartzelak eta beste zenbait poema" izeneko horretan ageri direnak, poema lau eta zuzenak dira, autobiografikoak, zeintzuetan gartzela, sorterria, etxekoak, borroka eta halakoak erabiltzen diren gaiatzat. "Hamdi 1366.an jaio zen / Kabak-eko basa-herrian, Texerkex-etik hurbil. /... / El-gorrai 1377.an eduki zuen, / eta eskuak lotu zizkioten. / 1388.an ibiltzen hais zen / eta 1339an bukatu arte / bere munduak zituen / berrogei etseak / eta lau kaleak / zapaldu zituen". Halaxe hasten da "Lau gartzelak" hori. Literatur-gidek diotenez, berak berriztatu zuen, sustraitik, turkiar literaturgintza. Gurean, aldiz, ezezaguna da, albo batera utzita Maskarada Antzerki Taldearen "Gernika 16'30, H.S.O." izenekoa Nazim Hikmet-en harako poema hark burutzen zuen, Hiroshimako umearenak, alegia. (Kantu bat; 254. orr.) Maskaradaren bertsioa eta Arestirena ez datoz bat, aitzitik. Gernikako eta Hiroshimako umeak, sarraskituriko ume guztiak, bat gara, ordea. Ederto ulertu dugu Nazim Hikmet.

"Urkamendira bideko erreportaia"

Julius Fu?ik

(Elena Ituarte)

Txalaparta, 1988

        Liburu honetan kontatzen direnak gertatuak dira. Julius Fu?ik berak idatziak. Julius Fu?ik ekintzaile komunista naziek atxilotua da, 1943ko udaberrian. Halaxe diosku, bada, Pankrac-ko Gestaporen gartzelan idatzitakoa dela liburua. Tituloak berak adierazten digunez —eta Julius Fu?ik berak era argi eta garbi zeukanarekin bat—, hil egin zuten azkenean egilea. Hala hada, zer dela eta, halako egoeran, ezer idaztea? Lekukotasuna utzi gura du atxilotuak, inoiz atxilotuak izan garen guztiok utzi gura izan ohi dugun bezalaxe; marraren bat horman, biraoak, izen hutsa, edozer marraztu dugu ziegako horma zikinean. Agit-prop arloan ihardun zuen Julius Fu?ik kazetariak, aldiz, paperetan idatzi zuen, horman barik. Paperok kalera zelan irten ziren, oraindiokarren euskaldunok lar ondo ezagutzen dugun ariketa eginez atera ziren, atera ere.

        Hitzaurrean Antton Azkargortak dioenarekin bat etorrita neu ere, esan, duela berrogeitamar urte idatzia egon arren, ez duela gaurkotasunik galdu lan honek. "Testu periodistikoa dugu —dio Azkargonak—, bai horixe, erreportaia, noski, baina baita testua bera gainditzen duena dugu, prozesu subjetiboaren kontradizioz josirik. Eta hau da erreibindikatzen dugun kazetaritza. Beste kazetaritza, militantea; inoiz ere ez, ordea, Berberaren mila barianteak eskaintzen digun kazetaritza, hautestontzien orainaldia-geldoaren adierazpide zehatza dena".

        Itzultzaileak duintasunez bete du bere zeregina, zenbait pasarte ilun gelditzen badira ere. Ez dakit noren errua ote den, egilearena, testuarena ala itzultzailearena, ez bait dut beste argitalpenik ezagutzen.

"Hamairu ate"

Joseba Sarrionandia eta Mitxel Sarasketa

Elkar, 1985

        Errealitea bera den ogi gogorrari haginekin ekingo bazaio —eta halaxe ekin ei behar zaio— hagin gogorrak beharko dira. Haginik gogorrena, aldiz, urrezko urre beltzaz babesturikoa ei denez, halaxe ekin izan dio hainbatek eta hainbatek, okinek mundua asmatu zutenik hona, umore ilunez. Andre Breton porru-saltzaile bikainak igoarazi zuen hagin hau "arteen" elitera, umore beltzaren antologia antologikoa argitaratuz. Hagina, ordea, ez da alferrik galdu handik honako bidean. Ogirik bigunena bera ere gogorregi egiten den ziegan —hara berton Cesar Vallejo gogora ekarzeko aukera ezin hobea— beltzago zorroztu dute hagina Joseba Sarrionandia eta Mitxel Sarasketak, "Hamairu ate" izeneko antologia hau atonduz.

        Hamairu egile hautatu dituzte antologiarako itzultzaileek. Zenbakiak berak ere ikara eragiten diolarik askori, nork daki ez ote duten azken txantxa egin gura izan honetan. Bestalde, zati luzeak nahiz laburrak bildu badituzte ere, laburrak dirateke atseginenak, umore beltza laburrean gauzatzen bait da —begiratu besterik ez dago, ehun metroko frogetan izaten direla txapeldunak beltzak, luzeagoetan ingelesak eta portugesak diren bitartean—.

        Hortxe dituzu, bada, Ambrose Bierce, Munro, Francis Picabia, Kafka, Jaguiwara, Anibal Machado, Max Aub, Carrington, Virgilio Piñera, Kostas Axelos, G.G. Marquez, Pere Calders eta Gonzalo Suarez, hamairu ateak. Irtenbide bakarra, aldiz, barre mingotsa da.

Bost

        Gartzelan izkiriatu zein itzuli eta gero kanpoan argitara emandako liburuak ezagunak bilakatu dira honez gero. Hala ere badira beste argitalpen batzu oso gutxi ezagutzen direnak, baina Ziegako Biblioteka honetan leku berezia merezi dutenak. Aldizkariak. Gartzeletan bertan sortuak eta bertan zabaldu eta irakurriak. Guk dakigunez behintzat, bost aldizkari desberdin argitaratu dira ETAko presoen gartzelaldiaren historian. Sorian egin zen lehendabizikoa, "Aga" izenekoa; Puerto de Santa Marían hurrengoa, "Intxaurraga"; eta beste hirurak Herrera de la Manchan: "Martxan" 1-Modulokoa, "Kixmi" 2-Modulokoa eta "Halankarri" 3-Modulokoa.

        Aldizkariok hilabetekariak izan zitezen saiatzen ziren. Era guztietako idazkiak biltzen dituzte, poesia eta narratibazkoak nagusi diren arren, tartean tartean artikuloak, notizi laburrak, inkestak, elkar hizketak, txisteak, iragarkiak... arkituko ditugula baita ere. Orrialde kopuruari dagokionez, aldakorrak dita: "Kixmi" lehen zenbakiak 32 orrialde ditu adibidez, eta "Martxan" 7.ak 44.

        Aldizkari bakoitzak bere erredakzio propioa izaten omen zuen, bi arduradunen koordinakuntzapean egon ohi zena. Testuen bilketa egiteko buzoi bat paratzen zen, hara sartzen zirelarik kolaborazioak, izenpetuak nahiz anonimoak. Ondoren, hiru bat kopia egiten ziren modulo bakoitzerako, makinaz traskribatuak kalkoa baliatuz. Segidan, eskuz eta banan bana, marrazkiak, batzu testuak ilustratzeko, bestetzu irudi solte gisan, eta zenbaitetan ez da publizitatea ere falta, denak errotuladorez koloreztatuak.

        Azalak kartulinazkoak dira. Solaparik gabe agertzen baldin bazaizkigu ere orohar, esate baterako, "Martxan" aldizkariaren 7. zenbakiak solapadunak dira, liburu baten itxura hartuz. Normalean, grapaz josiak daude, baina badira hariz enkuadernatuak ere. Teknikoki nola gauzatuak izan diren zehazkiago jakiteko, kuriosoa da erreparatzea, foliotan idatziak daudelarik, eta erditik tolestuak gero, betiere pajinazioa finki zaintzen dutela: 10. orrialdean hasten baldin bada ipuin bat eta 11. jarraitu behar, ohartuko gara 10. orrialdea folio baten ezker aldean traskribatu ondoren, folioaren eskuin aldeko testua 35. orrialdekoari dagokiola, eta beraz, 11. orrialdeak beste folio batetan tekleatua egon behar duela 34. orrialdea duelarik aldamenean. Gisa honetan, tolesduraz tolesdura, beste edozein aldizkari bezala egokitu eta moldatua eskuratuko dugu.

lt;sangria>        Aldizkariotako edukiaren berri izan dezazuen, zenbait testu eskaintzeko atrebentzia hartu dugu susakook segidan.

Hau ez da bokadiloa

        Esku artean duzun hau ez da bokadiloa, ez. Denbora luzez pentsatu ondoren konklusio batetara iritsi naiz: hau aldizkaria da. La Mancha honen erdian egindako hirugarren modulokoen aldizkaria. Lehenik "literatur aldizkaria" esatea bururatu zait, baina ez dakit... ikus dezagun izan daitekeenentz.

        Idazten den oro al da literatura? Badirudi ezetz. Adibidez, erosketetarako zerrenda, euskaraz zein alemanieraz idatzia ez da literaturatzat hartzen. Ezta matematika liburu bat ere. Lan literarioaren funtzioa ez da zerbait azaldu eta zerbait berorren zerbitzuan egotea, baizik eta lanak berak sortzen duenaren zerbitzuan egotea. Sortze hau —eta berau burutzeko modua, modu estetikoa alegia— da, hain zuzen ere, literaturaren izatearen arrazoia.

        Ez diogu jarraitu behar literatura zer den eta zer ez den mugatzen saiatzeari, aski bait dugu nahi genuenerako: hau erosketetarako zerrenda ez dela frogatzea, eta bide batez literatur aldizkaria izan daitekeela.

        (...) "Halankarri", dakusazunez, espero zenuena duzu, zeuri zuzendua. Zeuri, mozkorti, puta, punk, makarra, seroren kolegio batetan izan neska, heavy metalzale —edo Jaime metalzale—, Ameriketatik etorri izeba itsusi horri. Baina, batez ere, gartzela honetako gainontzeko modulo batetan zauden mutil bapo, Yeserias-en gartzelatu neska narritagarri, Alkala-ko lagun eder horri.

        Murgil zaitez, bada, mundu zoragarri-zoratu honetan.

(Editorialea, "Halankarri" lehen zenbakitik).

Orreagako gatazka

        Gau erdi. Bere armada osoarekin Karlomagno erregea Espinal-en dago. Zeruan ez dago ez ilargirik ez eta izarrik. Urruneko mendietan sutzarren dirdira. Frankoak herrian kantari daude. Altobizkarren otsoak uluz. Euskaldunek Ibainetako herrietan aizkorak eta geziak zorrozten dituzte.

        — Pajea —esaten du erregek—, zer da gaueko ixiltasuna apurtu duen durundi hori?

        — Jauna —dio pajeak—, Irati itxasoa baino handiagoa den basoko hostoak haizearekin mugitzen ari direla.

        — Ene maitea! Heriotzaren oihua dirudi eta nere bihotza beldur da.

        Ilargi eta izarrik gabeko gaua dugu. Mendi arteko sutzarren dirdira. Espinal-en frankoak lo daude. Altobizkarren otsoak uluz. Euskaldunak Ibainetako herrietan aizkorak zorrozten ari dira.

        — Zer da hots hori? —galdetzen du berriro Karlomagnok.

        Baina pajea lo dago eta ez dio erantzuten.

        — Jauna —esaten du Roldanek—, mendietatik datorren uholdea, Andresaro artaldeko bsekada da.

        — Kexu bat dirudi —esaten du frankoen erregeak.

        — Hori da jauna —erantzuten dio Roldanek—, lurralde honetan gogoratzen gaituenean negar egiten du.

        Karlomagnok ez du lorik egin, urduri dago. Zerua eta luna ilun daude. Altobizkarren otsoak uluz. Bitartean Ibainetako hariztia euskaldunen dirdiraz murgildurik dago.

        — A! —zizpuratzen du Karlomagnok—, ezin dut lorik egin. Kalenturak erretzen nau. A! Zer da hots hori?

        Roldanek ez dio erantzuten.

        — Jauna —esaten du Turpinek—, otoitz, otoitz egin ezazu nirekin. Zalaparta hori Bakoinian duten gerrarako kantata da, eta gaur gure gloriaren azken eguna da.

("Kixmi", lehen zenbakitik).

Jostun denda

Zumai-Argala S.A.

        Praken barneak hartu, zurtzituak, erremienduak, gailunboaren gomak etab...

        Ondo, azkar eta merke. Eskaerak Zumai-Argala bikoteari.

Kirol informazioa eta artxiboa

        Kabestani ta Realari buruz dagokiena Eugeniori galdetu ezaiozue. Gorospe eta Athletiren departamendua Pastor jaunari.

Inprenta Itsasburu

        Apunteak, lanak nahi badituzue azkar eta ondo... ekarri nire bulegora.

        Goizean: 9'30tatik 11etara.

(Iragarkiak, "Kixmi" lehen zenbakitik).

Euskal preso batek 14 igarpen kinielan

        Ciudad Real (Ondarru Press).— Aramaio euskal preso "polito"ak 14 erresultatu asmatu zituen aste honi dagokion kinielan. Gehienezko asmatzaileek jasoko duten diru kopurua 20 milioi pezetakoa izanik, izugarrizko pena da bete dituen zortzi lerroetan banaturik asmatzea, bakar batetan egin beharrean.

Ezbehar bat erredazioan

        Ba, Kamarruk, gure erredaziño jefie, kriston istripue sofritu dauela. Baeuan errebistari azken ikutuek emoten eta, konturetu barik, atzamar bat sartun deu idatzmakiñan tekla bin artien.

        Au desgrazixe!, aste oso baten makiñaurrien mugidu barik, jotake biarrien eta, azken momentuen, atzamarra izorratu eiten dau. Buo, ba oixe bakarrik, errebistie ateratie Kamarruri esker ixen dela posible; ostantzien, amen eongo giñake ezer publikatu barik, baten batek makiñaz idazten ikesi artien. Orduen, bakizue, fallun bat badao errebistien, Kamarruri esan biotzazue.

        Au laostia da, pillo bat periodista moduluen, eta notizixen artikuluek garbiketako andriek ein biar. Eskerrak katuak lagundu ein dostala.

(Berri laburrak, "Halankarri" lehen zenbakitik).

Astearteko zentsoreari

Zer kondatzen duk hik, Zentsore Jauna!

Zer diok gaur goizean, nere konfesore anonimoa!

Zenbat irri, poz, esperantza eta ilusio

Zurrupatu dituk, bihozkabeko gizon horrek?

   Bart idatzi nion maiteari, bart arratsean.

   Malkoak zerizkien nere hizki dorpeei.

   Brasa pixtu nahian, errautsa gaindi ezinik.

Zer kondatzen duk hik, Zentsore Jauna!

Bihotza hunkitu al zaik gaur, sekretu apurtzailea?

Hi, gizazentsorea; hi, barne arakatzailea;

Inoiz zentsuratu al duk hire burua, gutun-putre horrek?

   Nigarrari, marrumari ekin nion atzo arratsean.

   Kuttunak, nere kuttunak, sekulan igarriko ez duen

   Etsipenari lotu nintzaion gau hotzean.

Zer kondatzen duk hik, Zentsore Jauna!

Zer diok gaur goizean, sentimendu kraskatzailea!

Inoiz zentsuratu al duk hire maiteñoaren irria?

Inoiz hire umeen lo geldia?

Zer kondatzen duk, diot, Zentsore Madarikatu Jauna!

(Iparrea-k, "Martxan" 7. zenbakian).

Galinbaren tonbola

        Moduloan badago Buyo (*) antzeko kasu berezi bat, kartatan jolasteko Moduloko guztientzako txollo bat dena, mahaikideak ezezik noski, ba, bere mahaikideen zerbeza guztiak galtzen bait ditu egunean zehar, eta zer esanik ez hauen aurpegiak ze koloretakoak jartzen diren behin eta berriz, egunero, beren muturretatik zerbezak hartu eta beste mahai batera eramaten dituenean. Irakuleok, egoera susmatzen hasi zaretenez, konturatuko zarete ez dela txantxetakoa, ba, ematen du irla bizigabe batean emakume bat mila gizon gosetien erdian hamaika oferta entzuten larrua jotzeko, begira ba, nola kasu antzeko batean aurkitzen garen, Moduloko kide guztiak bere atzetik dabiltza goiz eta arratsalde, baina, prolema du, ezin duela eskari guztia jaso, mahaiko zerbezak limitatuak bait dira, irlako emakumearen sexual indarrak limitatuak diren bezala, orduan, horregatik, bere kontrakoek istripurik izan ez dadin, kola gordetzen dute egunero goizean eta arratsaldean Buyo Bigarrena famatuarekin jolasteko, eta irabazteko, noski.

        Buyo Bigarrena nor den ez dakizuenok, guttienez, honako idazki honekin azkar konturatu zarete jokuan ez dela oso zoriontsua, baina, amodiotan zeharo kontrakoa izango da, noski, errefrauari kasu egiten badiogu behintzat hala izan behar du derrigorrez, eta dakigunez ere, arlo horretan ez dabil kexatzeko moduan, hain maite mindurik ikusten zaio eguneroko bizimoduan, honako egoerak entzun ditugu egiten dituela bere mahaikideengandik, burua ilargian nonbait bere fans guztiekin berriketan eta jateko garaian xardezka hartu eta menbriloa patata frijituekin nahastuta jaten omen ditu, baita honako hau ere entzun dugu, grabeago oraindik, haragia tartarekin nahastuta jaten omen du, eta beno, horrelako hamaika astakeria...

        Mahaikideek ez dute zerbeza tragorik edango baina, bestelako trago faltan ez daude. Zerbezen egoera larria dela eta mahaikideak batzarrak antolatzen hasiak dira, irtenbide bat behin betirako emateko. Gure erredakzioan entzun dugunez, kontzienteak omen dira kasua ez dela txantxetakoa eta hau konpontzeko esfortzuak ere halakoa izan behar duela, beren baitan dauden kapazitate guztiak honetan ezarri omen dituzte, eta diote, zeozer aterako dutela hainbeste buruaustetik.

(*) Buyo, fútbol selekzioan jokatzen duen atezain kliniko bat da, selekzioko partido bakoitzean hainbat gol sartzen dizkiote eta desmadre hutsa da. "Zoriontsua kontrakoentzako eta grabea lagunentzako".

("Martxan" 7. aldizkaritik).