|
Motxilako biblioteka
«Laztantxo eta Betargi»
Seber Altube
Hordago; 1929
Dirudienez joana dugu literatura politikoa egiteko garaia eta heldua dokudramak egitekoa. Gauzak, aldiz, ez dita beti hola izan. Azken guda ostean, Francoren diktaduraren pean ginelarik —«diktadura» hitza bera ere itsusia dugu, antza— libururen bat edo beste argitaratu zen gai politikoak jorratuz. Beroietarikoa dugu Altubek idatzitako «Laztantxu eta Betargi», gerra ondoan lehen aldiz argitaratua eta berrikiago Hordagok berrargitaratua.
Liburuak ez duela inongo literatur baliorik aurretiz esan behar dudalakoan nago. Ez da nobela, ez antzerkia. Beharbada bietariko edozein idazteko apuntua dateke edota, egun idatzia izan balitz, dokudrama errodatzeko abiapuntua. Altube maisu izan badugu hizkuntzarekiko gaietan, ezin gauza bera esan literaturari dagokionez. Dena dela liburuak badu baliorik. Balio hori zertan den zehaztu behar izanez gero, nik uste egun oraindio ere nagusi den alderdi politiko «abertzalearen» ideologia eta eskizofreniaren azterketarako argigarria datekela esan dezakegu. Liburuan zehar Arrasturin —Arrasate, duda barik— gerra aurrean, bitartean eta ostean gertatutako zenbait pasadizo kontatzen da. Kontaera horrek badu Txomin Agirreren oihartzunen bat, nik uste, darion moralina jasanezinean adibidez. Neska on ona eta mutil zintzo zintzoa, lehenaren familia aberatsaren eritziaren aurka bada ere hasieran, elkarrekin ezkontzen dira. Gerra heldutakoan jelkideen arteko kuadro politikoa izandako senarrak ez du alde egiten, emaztearekin geratze arren. Ondoren, atxiloketa, karlista «benetakoak» —ondo irakurri duzu, be-ne-ta-ko-ak, bai— eta «besteak» edota gaiztoak eta erratuak, alegia, afusilaketa, e.a.
Liburua osorik irakurtzeko erraiak izanez gero, azken orrialdearen oinera luzatzean begiak nork daki ez ote duzun argiago ikusiko ezer baino lehen antikomunista —ez dizut kontatuko zelan tratatzen duen Altubek Lenin— eta kristauak diren gure jelkide maiteen arteko hatzu, hots, gu zintzo portatu ginen esan ohi duten hoiek.
Antonia Ormaetxea
«Gauerdiko ele galduak»
J.A. Irigaray
Elkar, 41.a; 1986
Irigarayek azken urteotan egindako ipuin eta kondairen bilduma bat dugu honoko liburu hau. Atal berberan agertzen bazaizkigu ere, ez dira gai edo mami batetan ixten, ez eta kondatzeko era edo estilo batetan ere. Gai klasikoetatik (Anbotoko Mayi, Ameriketara joandako euskalduna, ezkonduen zorigaitza) gaurkotasun bizia duten gaietara garamatza, ipuin batzutan surrealista izanik ere.
Gordintasuna eta surrealismoa, «nahasturaren zorabioan» deritzon ipuinean elkar loturik daude; feto batek amaren sabeletik kanpoko tirabirak edota aita-amaren arteko istiluak dakuski, ikusi baino gehiago sentitu, zeren eta amaren sabeletik sentitzea bakarrik dagokio. Egoeraren aurrean, oinazeak eraginda, ito egiten du bere burua, amarekin eta munduarekin lotzen dion zilbor hesteaz. Edukiari dagokionez, tirabirak sortzen ditu irakurtzeko orduan, alde batetik ipuina eta bestetik errealitatea, hau da, errealitatean fetoak sentitzeko duen ezintasuna, gaiak agertzen duen tratamendu ideolojikoa.
Gai bakoitzak tratamendu berezia jasanez gero, hizkuntz aldetik horrelaxe jolastu du Irigaray-k. Lehendabiziko ipuinean, Mayik Euskal Herritik egiten duen bidaian, lekuko euskara hikaz erabiltzen du. Gai klasikoa denez, forma aldetik hizkuntz «zaharrago» bat erabiltzen du sarritan, hitzak ulertzeko hiztegiaren beharra izaki. Mayiren ahotan, euskara batua hizkuntz huts bat besterik ez da izango, euskararen mamia galdu duen hizkuntz adulteratu bat; Aintzinako euskaldun baten ikuspegitik Euskal Herria ikusiz, Hegoaldeko tximiniak eta euskaldunen amore emateak sortu behar duen ondorio lojikoa.
Kontu handiz ibili beharra dago irakurtzerakoan, h, z, eta direlakoak Irigaray-k nahi izan duen eran erabili dituelako.
Tomax Goitisolo
«Eltzaorra»
«Ataño»
Auspoa Liburutegiko 189.a; 1985
Euskal literaturaren bide eskrutaezinetan barrena abiatuz gero, ez da estrainoa izaten «Ataño»ren gisako altxor bitxirik topatzea. «Eltzaorra» izeneko elaberri honen atarikoan Zapirainek berak aitortzen digunez, haurtzaroan berak aditutako ixtorioen birkreatze eta bilketaren ondorioa da liburua. Euskal baserri giroko «mafia»ren mundua deskribatzen du nobelak, pertsonai nagusi gisa «Dardar» izeneko artzai gazte sendoa paratuz. Bi ingurune agertzen dira nobelan zehar: borrokariena eta kontrabandoarena. Egileak ez ditu bi mundu horiek aurrez kondenatzen; bi mundu horietan gerta daitezkeen desbideraketak salatzen ditu. Alde batetik borrokarien kontura negozioa egin nahi izatea, gero indarrez pattaltzen direnean bazterrean uzteko. Bestaldetik, kontrabandoa norberaren probetxurako, eta herria kontutan hartu gabe egitea gaitzesten du. Euskal Doktore Jekyll eta Mister Hyde ere agertzen dira, Basajaun izeneko kontrabandisten buruaren eta herriko gizon prestu baten pertsonan. Nobela kapitulu motxetan egituratua dago, kontaerak «flash-back» erreiteratibo gehiegitxo dituelarik, folletoi modura argitaratua izateko pentsatua balego bezala. Kontaera bera desorekatua da, sobera dauden esplikazioak ere ematen dira; eta akatsik nabarmenena pertsonaien agerketa eta desagerketa arbitrarioa da. Amaiera alderarte ez da sortzen suspense apurrik, idazleak irakurlea bere abaila berean eramaten duelarik. Alde horretatik «Ataño» transparentea da. Pertsonaien izaerari dagokionez, «heroe»aren emaztearena da agian bitxiena, eta honi ematen zaion «status»a azpimarratzekoa iruditzen zait. Liburu bitxia benetan.
Mikel Antza
«Matalas»
Piarres Larzabal
Antzerti 69.a; 1984
Piarres Larzabal dugu antzerkigile prolifikoena gure artean. «Antzerti»k egindako argitalpen honetan agertzen den elkarrizketan aitortzen du ehundik gora antzerki-lar izkiriaturik dituela: «Uste dut ehun ta hogoi bat obra, handi eta ttiki, luze eta labur idatzi izan ditudala». Landartek berak aipatzen digu gisa horretako lan erraldoi batek errurik baduela... «Baina ez diezogun gehiegi eska». Elkarrizketa hori, bestalde, arras interesgarria gertatzen da garai bateko euskal antzerkiaren giroa, batikbat Iparraldean, nolako zen ezagutzeko; eta giro horretan Larzabalek berak jokatutako lanaren garrantziaz ohartzeko. Zortzi egunen buruan eskatutako antzezlana besapean zekarrela agertzen omen zen horietakoa zen Larzabal. Eta onik asko egin dio euskal antzerkiari, nola euskal kulturari. Irria eta nigarra, komedia eta trajedia konbinatzen jakin du Larzabalek, eta agian, garrantzi handiena historia kutsuko bere antzezlanek izango dute. Horietakoa dugu «Matalas» hau, hiru ekitalditako antzerkia. Luis XIV.aren menpean zeuden garaian Zuberotarrek errebolta egin zuten Mitikileko erretore zen Bernard de Goienetxe «Matalas» buru zutela. Errebolta pikutara joan bazen ere erregearen tropen menpean, antzerkia esperantza mensaia batez amaitzen da. Larzabalek erakusten digu erreboltaren arrazoia Pariseko gorteak eskatzen zituen zerga handiagoei erantzutea izan zela, Zuberotarrek ez bait zuten Louis XIV.a onartzen. Zazpi kontseilaritatik hiru kontra zeuden eta lau paristarren alde. Larzabalek badaki umorea eta une seriosak tartekatzen, eta, lehenetarikoa dugu Matalas eta Beñat bere ilobaren arteko elkarrizketa bigarren ekitaldiaren hastapenetan. Obra historiko bat gaur egunarekiko erreferentziak bilatzeko aitzakiarik bazterrean uzten duena.
Mikel Antza
«Bakarneren gaztelua»
Joan Mari Irigoien
Ereineko «Auskalo» saila; 1986
O.H.O-ko zortzigarren mailan dauden haur batzu, irakasleak eskeinitako puntu edo haseraren ondoren, ipuin bat osatu beharraren aurrean aurkitzen dina. Argiri, Belun eta Ludieta, hiru planetak bata bestearen ondoan daude. Bata argiz beterik gaurik ezagutzen ez duena; bestea alderantziz ilunean, betidanik gau itxian bizi dena, eta tartean Ludieta, bizitzarik ezagutzen ez duen planeta.
Argietako jendeak argiaren poderioz, ikusten duena baino ez du sinesten, hau da, errealitatea. Belun berriz, errealitaterik ezin duenez ezagutu, ametsez osaturiko mundu bat da. Bi planetetako haurrek ez dute besteen planeta ezagutzen, eta isolamenduzko bizitza horretatik at dagoena ezagutu nahi dute. Jakite premiak eraginda, beraiek egindako airontziz Ludietara iristen dira han elkar topo eginez. Hain ezberdin diren bi munduetako haurren artean maitasun sendoa jaioko da eta aldi berean Ludietako bizia piztuko: Amalur, Itsaso, Oilar, Haize...
Ludieta paradisu bihurtzen denean, «Huts» planetako bi biztanle iritsiko dira bertara, Herio eta Bekaizne. Hauek, denak engainatuz, beren semeak sortzen saiatuko dira, Bekaitza, Heriotza, Gorrotoa...; pixkanaka beraien nahiak lortuko dituzte, paradisua deuseztatuz. Haurrak elkarren artean akatuko dira eta Bakarne baizik ez da geldituko, berak hatu dituen azken arrastoekin gaztelu bat eraikiko du, Ludietaren leherketatik aterako den bakarra.
Ipuin polita da, gorputza badauka, baina munduaren sorketen gaiak nahiko esplotaturik daude. Ez du eskeintzen, beraz, orijinaltasun handirik, baizik eta idearen tratamendu polit bat. Umeentzako eginiko ipuina dugu, pertsonaiei eta ematen zaien tratamendua halakoxea da, baina hizkuntza, batez ere deskribapenetan erabiltzen dena nahiko zaila egingo zaie, estruktura aldetik nahiko konplikatua delako adin baterako. Beraz gaia eta eman zaion tratamenduaren artean desproporzio hat dago nere ustez.
Tomax Goitisolo
«Zikoinen kabian sartuko naiz»
Joxemari Iturralde
Pamielako «Tamaina ttikia» saila, 1.a; 1986
Atsegina da "Pamiela" argitaletxeak eskeintzen digun liburu hau, baina «Le petit Nicolas» liburuarekin konparaketa salbuezina da. Esan bezala Iturralderen liburu hau frantsesaren ildo beretik doa, hau da, ume baten ikuspegitik gertaerak aztertuz, zaharragook ditugun eskemak erabat apurtuz. Ipuinak, hizkuntz arin baten bidez, deskribapen gehiegitan erori gabe eta batez ere mutikoen hizkuntz sinplea erabiliz bizitasun sentsazio goxoa ematen digute.
Baina liburu biek antza handiegia dute elkarren artean, bai forma bai eduki aldetik. Nere ustez frantsesa biziagoa da, hobeki estrukturaturik dago, abenturak landuagoak daude eta liburuak gorputz sendoagoa dauka.
Iturraldek hitzekin jolastu du motikoen hizkera berezi hori lortzeko, bai errepikapenak duela medio bai hitzak erabat aldatuz, aho hizkuntzan moldatuz, eta liburuaren egilea ume bihurri bat dela guri sinestaraztea lortuz. Hala ere pertsonaiak «Le petit Nicolas»-en agertzen direnen ondoan pobreagoak suertatzen dira.
Bukatzeko, gaztetxoak gustokoa izango dutela esan behar, batez ere holako tratamendua behingoz euskaraz egin delako. Baina esan bezala ez zaio aurkitzen orijinaltasunik, egileak erabiltzen dituen «ataerak» eta «kolpeak» aipatutako liburuan bizitasun askoz ere handiagoz gauzaturik daudelako.
Tomax Goitisolo
«Conversaciones íntimas con Truman Capote»
Lawrence Grobel
Anagramako «Contraseñas» saila; 1986
Elkarrizketa jenero literario bat dela ez da zalantzan jartzeko baieztapena. Liburu hau irakurri ondoren izan daitezkeen zalantzarik ttippienak ere ezabatzen dira. Grobel idazlea elkarrizketatzaile ona dela ohartzen gara liburua irakurriz; baina elkarrizketatzailearen kalitatea ez datza egiten dituen hamar liberatako galderatan, galdera sinpleak dira, apika aurrean daukan (zeukan) monstrua Truman Capote zelako eta daikiriak etengabe edaten zituelako. Kazetariak, lema kolpe ttikiz gidatzen du elkarrizketa Capote nahi duen terrenora eramanez. Agian, galdera banalegiak egitea egotzi geniezaioke Grobeli, anekdotarioa osatu nahiko balu bezala. Elkarrizketaren zati luzeak txutxumutxu eta konpondu gabeko aferen errepasoak badira ere, artisten barne-mundua paregabeki ezagutu zuen idazle bat topatzen dugu liburuan zehar. Politikoei buruzko eritzi bitxiak dituena eta bere kolegekin kupidagabea dena. Liburuaren alderdirik garrantzitsuena eta profitagarriena «In Cold Blood» eta «Breakfast at Tiffany's» liburuen egileak bere obrari buruzko eritziak ematen dituenekoa dateke. Agian, liburua, bere etsaiak putakumeka erabiltzen zituen ñañu harrigarri horren hilotzari ahalik eta zuku gehien ateratzeko saioa da. Batek daki, hain urrun dago New York.
Mikel Antza
«El contrabajo»
Patrick Süskind
Seix Barral; 1986
Guztiz arbitrarioa izan daiteke Süskind-en lan hau antzerkiaren arloan sailkatzea; baina, nonbait sailkatzekotan sail horretan bertan sartu beharko litzatekeela uste dut. Lokutore ezezagun bati zuzentzen zaion monologoa dugu. Gela insonorizatu batetan orkestra nazional batetako kontrabaxu joleak bere musika-tresnarekiko, musika berarekiko, artearekiko eritziak desarilkatzen ditu, bere bizitzaren pasadizuak kontatuz eta garagardoa edanez. Brahms-en Bigarren Sinfonia entzuten da hasieran eta Schubert-en Amorrainen Kintetoarekin amaitzen da. Musika klasikoa deritzonari buruzko eritzien artean, obra desberdinen balio eta balio-ezaren atzetik artistaren jarrera etikoaren agerpen kritiko bat iristen zaio interlokutore ezezagun horri. Frustrazioak gela itogarri horretan garagardoaren aparrak bezala gora egiten du obra aurrera doan heinean. Süskind-en lantzamendu internazional honetan ezagutzera eman den bigarren lana da. Lehena, «El perfume» izan zen, eta Bavierako Ambach herrian 1949an jaio zen idazle honek kritikaren ezagupena jaso zuen. Mesfidantza sortu ohi du gisa honetako lantzamendu batek, batez ere, egilearen ipuin bat aldizkari ez espezialduetan agertu berri denean. Aurrerago ikusiko da nolako tamaina ematen duen Süskind-ek, «El contrabajo» honetan, «El perfume»n bezala, ongi dokumentaturiko idazlea dela erakusten du, zorrotza bezain dokumentatua.
Mikel Antza
«Dorian Grayren erretratua»
Oscar Wilde
Elkar 34.a; 1986
«Elkar» argitaletxea dugu mundu zabaleko literatur lan «klasikoak», edo nolabaiteko erakarpena aurresuposatzen zaien horietako lanak, argitaratzeko politika daraman editorial bakarra. Tamalgarria da, euskaratzen den liburu bakoitzeko itzulpenari buruz hitzegin beharra, baina halaxe gertatzen da, oraindik gaur egun: gure artean itzulpenak obrak berak baino zeresan gehiago eman ohi du; edo, bestela, itzulpena izateak deitzen digu adiera beste ezeren aurretik. Bittor Hidalgo dugu Wilde-ren literatur lanetarik ezagunena den «Dorian Grayren erretratua» euskaraz eman duena. Ez da ez, pieza makala, eta itzultzailearen izerdiak irudikatuz, batek ez daki zenbateraino egin daitezkeen kritikak. Baina, egia da, itzulpenaren ezaugarria dela malgutasun eza. «Eskola ingeles dekadentearen gailena bezala konsideratu izan ohi» den obra hau euskarari berreskuratu uste izan dizkiogun baliapidetatik apur bat urrun geratzen ez ote den susmoaz amaitu nuen. Agian, besterik gabe, Wilderena da obra aspergarri bat idaztearen errua. Lord Henryk hain maite dituen rollo itzel horiek jasangaitz gertatzen dira; beste zenbait pasartetan erritmoa askoz hobekiago hartua dagoela egia bada ere. Batez ere Dorian Gray eta Sibyl Vaneren arteko hartuemanek liburuaren mamia hartzen dutenean. Amaitzeko, Oscar Wildek ingeles idazten zuenaren susmoa nuela, eta beraz, liburua ingelesetik itzulia izan zela... Orduan zertara dator 82. orrialdeko oharra? (Ingelesez originalean. Broma eta trufazko uneak).
Mikel Antza
«Hiltzaileak»
Martin Ugalde
Erein, Literatura Saila 25.a; 1985
Amaitu egin dira antza, literatura politikoa idazteko garaiak. Epez kanpo ari gara. Lehenago bai, orain funtzionario autonomikoak izatera heldu diren abertzaleek lehenago literatura politikoa idazteko eskubidea zeukaten. Egun, aldiz, hobe dugu artea artearren, otoi aldarrikatzea. Horrexegatik, hain zuzen ere, txibatoen historiek ez dute zentzurik, baina baten batek txibatoa zer zen lehen jakin gura badu, hara Martin Ugalderen «Hiltzaileak» liburuko azken errelatoa, Zelaketa tituloduna hain zuzen ere.
Badakizue, irredentoek ezik beste guztiok, aintzinako sardina zaharrak, egun gure «Hertzantzarekin» batera ordenu konstituzionala jagoten ahalegintzen diren hoiexek, bai, lehen txarrak ziren eta orain berriz, onak. Ze karajo, ezta Martin Ugalde. Irakur, irakur ezazue, Alperra ipuina eta ikusiko duzue.
Edo, bestela, tortura eta tratu «desegokiak» zertan ziren jakin nahi izanez gero, irakur ezazue Xabaleren hazia. Eskerrak ez duen inork ere halakorik jasan behar egungo Euskal Herrian. Zertarako jarraitu? Liburua E.T.A.ko militanteren batek idatzia izanez gero, akabo! Zorionez, Martin Ugaldek «Hiltzaileak» liburuska honetan diren ipuin ederrok Venezuelako atzerrian idatzi zituen. Haiek gariak! Liburua, Caracasen 1961-Urtarrillak, Agirre lehendakari bikainari, eta berak bezala bizia Aberriari eskaini dioten euskotar guziei eskeini zien Ugaldek. Gaurkoak, aldiz, terroristak ei dira nahiz eta bizia aberriari eskaini, Konstituzio elegante horri esker! Nola aldatzen diren gauzak, kamarada.
Antonia Ormaetxea
«Les films libèrent la tête»
Rainer Werner Fassbinder
L'Arche; 1985
eta
«Fassbinder»
Askoren artean
Rivages-eko «Cinema» saila; 1986
Zinegile alemandarra egunez egun preziatuagoa bilakatzen ari da bere heriotzaz geroztik. Bere antzerki lanen estreinaldi berriek zinegile huts zela uste zutenen artean nolabaiteko sorpresa sortu bazuen, bi liburuok irakurtzerakoan Fassbinderren dimentsio osoa hartzen hasteko bidea antzematen da. Lehenak bere idazlanak biltzen ditu, bere artikulu, kritika lan eta projektuak. Bere erreferentziak eta bere ideologia. Bigarren liburuan bere antzerkigintzaren berri ematen zaigu, telebistarako eskeinitako bi elkarrizketaren transkripzioa irakur daiteke eta baita bere filmografia komentatua.
Bi liburuen bidez garai bateko ideia kolektiboetan amets egin zuen zinegile baten trajektoria usmatzen da. Gizakia bere obraren zentru bilakatu zuen artista bat zen Fassbinder, eta beroriek ezagutzeko, ezagutzen zituen baino gehiago ezagutzeko lan egin zuen. Ideia kolektiboetatik jarrera indibidualizatuago batetara emandako pausoaren zergaitiak antzematen dira; Fassbinder ezkertiar bat deskubritzen zaigu, Fassbinder konprometitu bat. Arrakastaren zurrunbiloan bezala frakasoaren zuloan, ekin gabe bizi ezin zitekeen Fassbinder bat.
Mikel Antza
|
