Norberaren bidea, biderik zailena

Suzako Watek

«Pertsona konprometituak badira, baina ez idazle konprometituak».

Peter Handke

        Peter Handkeren esaldi hori bere testuingurutik ateratzen dut, nahita, aitzaki gisa erabiltzeko. Ateratzen dut errealitate batetik eta hizkuntza batek izan ditzazkeen arazoetatik gurera ekartzeko. Ez da zaila esaldi hori eztabaidatua izan zela sumatzea, eta nik irakurri dudan liburuaren solapan horixe bera jartzen du.

        Esaldi hori gaur egungo eztabaida subterraneo baten harira dator. Eta, hain oker, demokraziak ekarri duen eztabaidarako nekeak (nonbait parlamentuetan eztabaida behar da guztia) bazter guztiak ikuitu ditu (parlamentutan federik ez dutenenak ere); edo gu gazteegi izanik ez gara konturatzen hainbatetan eztabaidatuak izan direla gai hauek, eta nekatu ez ezik nazkatu ere egiten dutela.

        Baina bada eztabaidarik, subterraneoa agian hastapenetan dagoelako. Alde batetik "Egin" egunkarian agertutako I. Atorrasagastiren "Escritores progres", Rafael Castellanoren erantzun modukoa hurrengo egunean eta Erleren "Pello-pello" alegi gisako narrazioa; honekin batera SUSA 9.ean Pablo Sastrek eginiko deklarazio konfliktibo konflikto gabeak. Bestalde, zenbait berpiztutako dinosaurioren elkarrizketa-deklarazio eta praktikak konfiguratzen du eztabaida aborto honen panorama.

        Guzti horren atzetik inork esplikatzen ez duen errealitate bat. Ikusi nahi duenak ikusten duen errealitate hat. Hizkuntza baten egoera, eta literatura.

        «Escritores progres» dela eta

        Atorrasagastiren idatziaren aurrean egon den erreakzioa esanahi haundikoa da. Castellanoren artikuluaz gain ez da ezer egon. Idatzi hartan "sektore" konkretu eta zehatz bati eraso egiten bazitzaion ere, eraso horrek ez zuen inongo kontraerasorik ekarri; jasaten dugun polemika zentzu onenean antzutasunak piztuko lukeen erantzun eza kezkagarri da, besterik gabe.

        Arrazoinak bilatzen hasiz gero, "Escritores progres" horren akatsak aztertu beharko genituzke. Alde batetik, ez zeukan eztabaida pizteko funtziorik delako koktel horrek, gehiago zen konbentzituen artean baiezkotasun isila jasotzeko ikurra. Bestalde, eta oso loturik, Atorrasagastik, tamalez, gehiegi nahasten ditu idazleak, literatoak eta intelektualak; euskara, literatura eta beronen funtzioak nahasian botatzen dituen gisara.

        Guzti hori, "transiziorako" bidaia norberak ahal bezala, baina isilik eta krisian egin duelako. "Guztiok" biltzen zituen espedizioa bukatu ondoren norberak bilatu dizkio erantzunak bere problemei. Problema da, hain zuzen, orain beste egoera batetan gaudela, baina aurreko egoeratik gaurkorako pasabidea gehiago dirudiela aztikeria, eztabaida mamitsu, erabaki oinarritu eta abagunearen aztertze batetik etorria baino.

        Literaturaren funtzioa

        Bai, zeren funtzio bat eduki behar duela, are gehiago, baduela, argi dago. Norberarentzat, idazlearentzat esan nahi dut, besterik ez bada ere.

        I. Atorrasagastik honela zioen: "El escritor vasco tiene hoy una opción clarísima: utilizar su inteligencia y su pluma al servicio de la verdad y del pueblo vasco oprimido, y oponerse a la mentira y al imperialismo. El escritor vasco que todavía no ha comprendido ésto, no ha comprendido gran cosa de su misión hoy" (azpimarratua geurea da).

        (Parentesi artean bada ere, esan heharra dago, hobe lukeela Atorrasagastik erakusten duen radikalismo hori bere huruari aplikatuz hasi, eta idatzi duen guztia euskaraz idatzi).

        Literaturaren berdefinizio baten beharra dago; Koldo Izagirre eta Bernardo Atxagak 1975.eko urtarrilan sinatutako "ez dezagula konpostura gal, halere" manifestuaren hasera hark ("Literatura bait da herriaren boza"), galdu du bere zera. Gaur egun lasaiago esan genezake, euskaraz ere, "Telebista izango bait da herriaren boza".

        "Pott"ekoen "hain da triste la vie de l'artiste" hura, "hain da triste l'artiste bera" bilakatu zaigulako. Galduta dabil eta pizti hori.

        Kasu partikularren laguntza

        Berdefinizio horietaz gain, kasuak aipatzea ere badago, lagungarri izan daitezkeelakoan, eta Euskal Herrian pertsonalizatzeak ematen duen nazkaren gaindi. Kanpora begiratuz, eta gehien hat hilobitarantz, hor daude Cortázar baten esaldiak: "...nunca he conseguido ni conseguiré jamás esa síntesis ideal que pretenden muchos revolucionarios, según la cual escritor y político deberían ser la misma cosa". Cortázarrentzat literatura on guztia da iraultzailea, lurralde herriak konkistatzeko laguntzen digutelako. (Castellanok bere erantzunean ere txar eta onaren arteko banaketa egiten du).

        Badago beste kasu aipagarririk. Lu Hsun-ena. Maok berari buruz esan zuen: "Lu Hsun literato haundi izateaz gain, pentsalari haundi eta iraultzaile haundia ere izan zen. Herriaren gehiengoaren ordezkaritzan, aurrekorik gabeko nazio heroe izan zen, zuzenena, ausartena, irmoena eta leialena etsaien posizioei kultur frontetik eraso egin zietenen artean". Lu Hsun beraren hitzak ere esangarri izan daitezke: "Badago literaturak iraultzan eragin haundia daukala sostengatzen duenik. Niri dagokidanez, zalantzak baditut. Literatura azken finean nazio baten kultura adierazten duen aisiaren produktu bat da. Hori da egia."

        SUSA honetan bertan aipatzen da Bergamín. Eta bere kasua ere ez da alde batera uzteko modukoa.

        Bestalde, iazko urtean argitara eman zen liburu bat daukagu: "Intxaur azal baten barruan / Eguberri amarauna". XX. mendeko anonimoa, Puerto de Santa Mariatik, literatura herriaren boza izan daitekeela egiaztatzeko balio dezakeen liburu bakarrenetakoa dugu. Liburu horrek izan duen arrakasta ezin da ezikusiarena eginez alde batera utzi. Kalidadeagatik besterik ez bada iraultzailea da liburu hori Cortázarren modura. Baina, edukiagatik, indarragatik, sentiarazten duen liburu bat da, eta errealitatearekin oso loturik, literarioki loturik.

        Azkenekotz, Joseba Sarrionandia aipatzen dut.

        Euskarak egiten al gaitu iraultzaile?

        Euskaraz idazteagatik soilik, euskal literatoa iraultzaile dela esatea, soilik, astakeria galanta da. Ezin dezake, euskal idazleak hori kontuan izan gabe idatzi, hau da, euskaraz idazteak zer dakarren kontuan hartu gabe. Baina hori ez da taula. Hori gauzak dauden moduan uzteko aitzaki ederra izan daiteke ezinbestean.

        Despistea aklaratzeko beharrean gaude. Eta norberak hasi behar du aklaratzen, "nik ez dakit zergatik idazten dudan"etik, "zertarako"ra saiorik egin daiteke. Horretan, zalantzarik gahe, norberak egingo duen bidea izango da zailena.

1984ko martxoan