—Pott bandaren praga—

Praga Franz Kafka-ren sasoiean

 

Austria - Hungariako mintzairak
mintzaira	mintzaleak	ehunekoa
Alemanera	12.011.000	23,38
Hungariera	10.120.000	19,71
Errumaniera	3.222.000	6,27
Eslabiera	23.416.000	45,59
Bertzeak	2.585.000	5,05
Austria-Hungariako jendaketa 1.910ean
	Austrian¬¬ ehuneko	Hungarian ehuneko
Alemanak	33,20	10,40
Hungariarrak	0,04	54,50
Txekiarrak eta eslobakoak	22,30	10,70
Poloniarrak	15,10
Rutenoak (Ukrainiarrak)	12,20	2,50
Serbioak, Kroatak, Eslobenoak	7,10	3,60
JUDUAK	4,60
Italianoak	2,70
Rumanoak	1,00	16,10
Bertze guztiak	1,80	2,20
	28.600.000 LAGUN	18.300.000 LAGUN

        Alemaneraz mintzatzen den herrietan, eta baita haiekin harreman hertsiak dituztenetan ere, oso ezagun da egun ere alemendarrek XIXgarren mendeko azken laurdenetik munduko bigarren gerra arteino Pragan sortu zuten literatura.

        Pragatarren urrezko haroa, Rainer Maria Rilke-k bere "Leben und lieder" ("Bizitzea eta kantuak") deitu liburua argitaratu zuen 1.894an (Alsaziako Estrasburgen zen kattentidt-etxean argitaratu ere) hasten omen da gehienen ustetan.

        Anitzek ez dakite non sartu behar duten Praga-ko alemanerazko literaturgintza, alemandarren edo austriarren edo, zergatik ez, txekiarren literaturgintzan. Txekiarren ustetan, Rilke, Brod, Kafka, Kisch, Weiskopf eta alemaneraz idazten zuten Pragako idazleak alemandarren kulturgintzan sartu behar dira, hain zuzen ere elemaneraz idazten zutelakotz. Pragako idazle gehienak juduak ziren, etxe onetako semeak, gaur egunean batzuek "burqeskume" deituko lituzketenak, noski, eta pragatar gehienak txekiarrak zirelarik, alemandarrak ezezik juduak ere zirelakotz, guttiengo bat baizik ez ziren. Pragan orduan 414.889 txekiar (ehundik 92,3) eta 33.776 alemandar (ehundik 7,5) bizi baitziren.

        Pragako alemandarrak, eta areago, juduak, irlaturik bizi ziren Pragan, alemandar gehienek txekiarrak gaitzesten baitzituzten, eta txekiarrentzat alemandarrak jauntxoak eta handikiak, hots, etsaiak, zirelakotz. Kulturgintzan gaizki ikusia izaten zen alemandarren artean txekiarren kultura ezagutzea, nahiz eta denek txekiera zekiten.

        Gure adinetakoentzat Txekoslobakia den estatua, Austria-Hungariako Habsburgotarren garaian, hots, 1.918garren urtera arte, bi zatitan erdibiturik zegoen: alde batetik txekiarren Bohemia eta Morabia, zeinen hiriburuak Praga eta Brün (Brno) ziren, legez Austrian sartutakoak, eta bertze aldetik Eslobakia aurkitzen zen, zeinen gaurko hiriburua Bratislaba (1.920garren urtera arte Pressburgo) den, orduan Hungarian sartutakoa. Morabia, Bohemia eta Eslobakia 1.918an batu ziren Txekoslobakian.

        Mintzairen aldetik íkusirik, Bohemia-Morabia partean txekiera zen gehien erabiltzen zen hizkuntza (nahiz eta alemandar izan gehienak, zenbait tokitan Bohemia-Morabiako ertz edo bazteringuruan batez ere, egungo Austria eta gerla aurreko Alemania aldeko eskualdetan). Munduko lehendabiziko gerla ondoren, Txekoslobakiako laurden bat alemaneraz mintzatzen zen (3 miloe) eta bertze guztiak txekieraz, eslobakieraz (guttiengo ttiki batek baita polskeraz, ukranieraz eta hungarieraz ere) hitz egiten zuten.

        Egungo Austriako Sudete herrian izan ezik, beste lurralde edo aurkientza guztietan alemaniera gizarteko goi mailakoen mintzaira zen, baina eslabiarren mintzairak gero eta indar gehiago hartzen ari ziren gehiengoen hizkuntzak ziren lurraldetan. Halere, eguneroko ogia zen mintzairen arteko burrukak eta gatazkak Austria-Hungarian, eta Bohemia-Morabian bereziki, eta areago oraindik Pragan, han bizi ziren alemandarrak beroien etsai suhartsuenen aldetik setiatu inguratu eta hertsirik baitzeuden, nahiz eta setiatzaileak, beren aldetik, beste alemandarrek inguratuak, zapalduak eta hertsirik egon. Mordoilo ederra.

        Alemandarren lehen unibertsitatea Pragan eraiki zuten Luxenburgotarrek Erdi-Haroan. XIXgarren mendean Karl-unibertsitate hau bi zatitan erdibitu zen, bata alemandarrentzat eta bertzea txekiarrentzat. Alemandar eta txekiar ikasleen artean etsaigo bizi-bizia zegoen, eta orduko ikasleen artean maiz antolatzen ziren ezpatazko dueloak.

        Pragako juduak XIXgarren mendean liberalak ziren. Egunean egunean beren goi-mailako egoera mehatxatuagorik ikusten zuten txekiarren aldetik, irlatxo batetan bizi zirelarik, bertze alemanerazko herrialdeetatik laguntza eta indar berriak ezin hartuz. Zituzten indarrak gordetzeko, alemandarrak elkarte edo bileretan batzen ziren, alemanerazko aldizkariak baizik ez zituzten irakurtzen, alemanerazko unibertsitatera (hala Pragakoa nola Biena edo Berlinekora) eta teatrora bakarrik joaten ziren eta "slavica non leguntur" (eslobakierarik ez da irakurtzen) erranez, baserik gabeko gizarte piramide baten erpina osatzen zuten, Pragako gizarteren erpina baitziren berak, nahiz eta basea guztiz txekiarra izan.

        Hemeretzigarren mendeko hala-holako liberalismo ekonomi politikoaren garaia itzaltzen hasi zelarik, txekiarrek, bataz bertze alemandarrek baino pobreagoak ba ziren ere, hauteskundetan boza emateko eskubidea erdietsi zutenean, orduarteko Pragako gizarte nagusia, hots, alemandarrena, erortzen hasi zen. Burges alemandarren irlatxoa gero eta hertsiago, alemandarrak ehuneko gero eta gutxiago; Praga industrializatzen hasi zen eta lan egitera sartzen ziren langileak kanpoko txekiarrak ziren. Langileriaren indarrak atzartzen zihozen heinean eta txekiarren abertzaletasuna berpiztu ondoren, gero eta azkarragoa agertzen zen hogeitamar urteko gerlatik ("Mendizuri" gudutik, 1.620an) ordura arte populu xehearen berbeta baizik ez zen txekiera, bai kulturgintzan eta bai beste toki guztietan, zapalketa izugarria jasan behar zuen arren. Azkenan, Austria-Hungariako Inperioan bizi ziren guztiei hauteskundetan boza emateko eskubidea eman zitzaielarik, Pragako alemandarrei bistakoa egin zitzaien beren ahalmen politikoaren galtzea, eta konturatu egin ziren nola Biena eta Berlineko berehalako laguntzarik ez ba zen, txekiarrek gizarte hura erauziko eta alemandarrak gizarteko erpin gozo hartatik bota eta jaurtikiko zituztela. Bizkitartean, beren nagusigoak zirauen artean, Inperioko mintzairarik hedatuenaz baliatzen ziren, azken gizarte babestzat hartuz. Hortaz gainera, Pragan hitz egiten zen alemanera "Batua", Austria-Hungaria osoan zen ospetsua, beira edo kristala bezain gardena omen baitzen Pragako alemanera. Nola populu arrunt eta xumea alemaneraz ez zen mintzatzen, Pragan ez zen dialektorik mintzatzen. Ghetoko "yidix" lengoaia aspalditik hilik eta ehortzirik zetzan; "Hauzo ttikian" mintzatzen zen "Kleinseitner Deutsch" edo alemanera moeta ez zen berez alemanerazko hizkera bat, baizik eta txekiarrek hitzegiten zuten alemaniera-moeta bat, txekierazko hitz, erran, eta joskerarekin nahasia zen alemanera mordoiloa, XIXgarren mendeko Bilboko erdara edo egun ere Catalunya, Galizia, Balentzia eta Asturiasen baserritarrek erabiltzen duten gazteleraren modukoa. Hango zinezko alemandar eskolatuentzat guztiz arbuiagarria zen arras bestelakoak ziren bi hizkuntzen nahas-mahas ustel hura, nerabe-neskameentzako "sukaldeko alemanera" (Kücheldentsch) zeritzana.

        Ez zen beraz Pragan herri arruntaren alemanerazko euskalki edo berbeta, ezen, alemanak aberatsak ez zirenetan burges tipiak baitziren gutxinez, populuaz kanpo bizi zirenetakoak, eta giro hartan ezin zitekeen ez dialektorik sor eta are gutiago hiritarren argota egin. Alemanerari tokiaren usaina emateko, txekiarren ele edo hitz batzuek edo txekiarren toki edo gizakumeen izenez baliatzen ziren idazleak; hala ere "txekiar" (tscheche/esky) hitza baino "bohemiar" (böhmisch) alemanerazkoa nahiago izatea zuten. Bohemiarrak paraje hartan bizi ziren guztiak eta txekiarrak txekieraz mintzatzen zirenak bakarrik.

        Entente-koek 1.918garren urtean lehen gerra mundiala irabazi ondoren, Austria-Hungariako Habsburgotarren inperioa zatikatua izan zen, eta Txekoslobakiako Errepublika independienteak txekiera bere nazio-mintzaira nagusitzat hautatu zuen alemanera baztertuz eta izuugarrizko hizkuntza gatazka sorreraziz, batez ere Sudetelanden, non alemanera zen ezagutzen zen hizkuntza bakarra. Pragan, bertze herrietan bezala, alemanarren unibertsitatea, teatroak, aldizkariak, biltzar tokiak irauten zuten, baina jadanik ez ziren, lehen bezala, gizarte erpinarenak, gutiengo soil batenak baizik. Hirurehun urteren buruan jabe berriak zituen Praga-k, txekiarren eskutara itzuli zen hiria, eta 300 urte haietan nagusi eta zapaltzaile izandakoak gaizki ikusiak ziren, noski, Jan Hus, Vaclav (Benzeslao) edo Palackiren herritarren artean, eta hori zela eta alemandarrek are arrotzago ikusten zuten hainbeste maitatzen zuten "urrezko" Praga. Hradsxhin-en, hori da, Praga-ko gazteluan, inperioaren bandera beltz-horia jaitsi eta txekiar-slobakiarren bandera urdin-gorri-zuria eraiki zuten: gizaldi berri bat hasten zen. Errepublika burges eta txekiar hartan Praga-ko alemandarrentzat ez zen toki handirik eta literaturgintzan ziharduten gehienak Alemania edo Austria-ko errepublika berrietara bizitzerat joanak ziren, batzu lehenago bertzeak gero. Hala ere ezagunena, Kafka, Pragan geratu eta handik guttira hilgo zen. Brod, Kisch, Werfel eta bertze anitz Berlin, Biena, Leiptzig eta baita Praga artean bizi ziren. Baina gero eta gutiago zetozen bere jatorrizko hurira.

        Hitler-ek 1.939garren urtean Alernaniako kantzilertasuna erdietsi zuelarik, aldatu egin zitzaien berriro patua, eta beste alemandar askorekin batera Pragarat itzuli behar izan zuten iheska, baina Hitler, 1.938garren urtean, Pragan eta Bienan sartu zenean, bertan bizi ziren judu gehienak, alemantasunaren zaleak guztiak, hilak edo erailak suertatu ziren, eta horrela, zinezko kultura alemandarren defendatzaile agertu nahi zuten nazi basati haik mundu guztira aleman kultura hedatu zuten Praga, Biena, Berlin, Ctzernobitze, Krakobia, Frankfort, Budapest eta Lemberge-ko juduak akabatu zituzten.

        Batzuek ihes egin ahal izan zuten. Brod-ek Israelera jo zuen eta Tel-Aviveko teatro buruzagi izendatua izan zen. Werfel-ek ere ahal izan zuen aldegin Inglaterrat, Espainian gaindi. Urzidil New York hautatu zuen. Zenbait (Haas, Demetz, Fürnberg) Londresen egon ondoren Alemaniara bueltatu ziren, alemaneraz mintzatzen ez ziren herri eta hiriei arras arrotz zeritzatelakotz. Hau izan zen Praga-ko alemanerazko kulturaren akabantza.

        Mila bederatzirehun eta hemeretzigarren urtean, "Praga-ko Aleman Idazleak" deritzan liburuko aintzin solasean, antologiaren egileak Oskar Wiener-ek, hau adierazten zuen: "Hona hemen Praga-ko idazle alemandarren patu tragikoa. Eslabiar den giroaz kanpo, eslabiar den ingurutik oraino arras irlaturik geratzen eta gertu nahi duen gizarte baten semeak dira. Baina populuarengandik atera nahi dute mamia —eta zein idazlek ez luke hori beharko— eta murgiltzen dira arrotz zaien populu batetan; behartuak daude zirrara eta mamia txekiarren girotik ateratzera". Johanes Urzidil-ek zionez: "Alemaneraz idazten zuten Praga-ko idazleak, gehienak, juduak ziren, baina haien judutasuna ez zen bete barreneraino sarturik. Haundiagoa zen bere alemantasuna beren judutasuna baino. Praga-ko idazleak guttienez hiru iturri etnikotatik atera zezaketen idazteko hazkurria eta mamia: alemantasunetik (kulturaz, mintzairaz eta bihotzez alemandarrak baitziren); txekotasunetik (txekiar giroez iriguraturik bizi zirelakotz); eta azkenik, austriartasunetik, Austria-Hungariako erresumaren zati batetan jaio eta haziak zirelarik, inperio honi loturik zegoen haien bizimoldea, Austriako giroa onartuz edo gauza bat ala bestea gaitzezten zutelarik".

        Praga-ko alemandar idazleak, Geografia eta Historiaren ikuspegitik Austria-Hungariako alemandarrak baziren ere, Bienari baino Berlin, Leiptzig eta Munik-eri so eginaz bizi ziren. Gainera, gauza jakina zen Munduko Lehen Gerla aitzinean, Austria-Hungaria usteldurik zegoela. Inperioaren beherakada 1.866. urtean nabari izan zen, Prusiak hurbil dagoen Sadowako "niggra"tzen, horrekin Alemanian eta Austrian "Alemandar Gerla" eta Frantzian eta Espainian "Austro-Prusiar Gerla" deritzana amaituz, Austriari Alemaniaren inperioaren presidentzia kenduz eta Alemaniatik iraitziz edo egotziz. Orduan Austriako inperioa bigarren mailako estatua izateraino jaitsi zen.

        1.867. urtean hungariarrek erdietsi zituzten orduarte alemandarrek baizik ez zituzten eskubideak, Austria zena, Austria-Hungaria bilakatuz honela. Harrez gero hasi ziren alemandarrak beren nagusitasuna galtzen, nahiz eta inperioaren suntsidura arte beren eskuetan atxiki zituzten harmada, goi-mailako administrazioa eta ekonomia. Hala ere, erresuma, aurkintza eta hiri aunitzetan guttiengo bat baizik ez baziren ere, bertze nazionalitate guztietakoak baino "gehiago" zirelakotan zeuden, eta horregatík ez ziren makurtu bertze nazio eta herrien kultura ezagutzera, gaitzestu egiten zituztelako, eta legearekiko denek eskubide berdinak izan arren, bazekiten jakin, inperio guztian denek ezagutu behar zuten mintzaira bakarra alemanera zela. Zertarako, bada, "kultura kaxkarreko" hizkuntzarik? txekiarrei eta hungariarrei min ematen zien mentalitate honek, noski. Kinka horretan, bai txekiarrek eta bai Pragako alemandarrek ez ikusia egiten zioten elkarri, bai eta kulturgintzan ere, begibista ederreko itsuak baitliran, arestian erdaraz agertu den Rilkeren "Pragako Ipuinetan" argi eta garbi ikus daitekenez. Kritikalari batek Kainz aktore austriar ospetsuaren lana aipatu zuen eta eredutzat jarri. Honela ihardetsi zion Pragako aktore txekiar batek kritikalari bati: "Zer zatozkit Hamlet alemandar horrekin? Ez ote dezakegu geuk ere geure iritzia ukan? Shakespeare alemandar bat ote zen? Zergatik aipatzen dituzu bada alemandarrak orain?".

        Anitz kitikalarik erakutsi digutenez, Austria-Hungariako bertze hiri nagusietan ere kultur krisi haroa nabaria zen. Hala nola Bienan, Budapesten eta abarretan, denek ikusten bait zuten orduko gizartea hilzorian zegoela. Krisi haro hau nabarmenago zen Pragan, inperioko alemandarren abanguardian, Biena edo "atzeguardian" ziren bertze hirietan baino. Izan ere Pragan, inperioko arazo konpongaitz guztiak biltzen bait ziren: nazionalitate eta gizarte mailako borroka eta langileriaren borroka. Inperioko gizartearen krisi haroa eta beherakada Rilkek berak bere "Orenen Liburua" deritzan olerki sortako poema batetan adierazten du. Hona hemen hitzez hitz euskaraturik poema hau:

                Munduko erregeak zaharrak dira

                eta ez dute ondorenik ukanen.

                Haurtzaroan hil zizkieten semeak

                eta alaba hits eta zurbilek indarrari

                eman zizkioten haien koroa makal eta gaixoak.

                Jendailak xehatzen dituzte, sosak egiteko,

                gaurko munduaren jaun eta jabeak

                sutan luzatzen ditu makinak egiteko,

                zeinek purrustaka bada ere nahi duena dagien;

                baina zoriontasuna ez da makinaz erdietsiko.

                Mineraleak herrimina du.

                Eta bizitza hertsi bat irakasten duten

                txanpon eta gurpiletarik

                irten egin nahi du.

                Eta fabrika eta kaxetarik,

                bere ondotik hertsiko diren

                mendi zabaldutakoen meatzetarat

                itzuliko da berriz ere.

        Alemandar expresionismuaren aurrehistoria:

        Alemandar expresionismua 1.911an, Abenduaren 16ean jaio omen zen, Max Brodek Berlingo estudiante batzuei Werfel-en "Irakurleari" deritzan olerkia irakurri zienean. Werfelen "Munduaren Adiskidea" deitu liburua ere egun haietan agertu zen. Erran daiteke, beraz, Pragatarren literatura Pragaz kanpo ezagutzen hasi zela, eta Berlinen, Alemaniako hiriburuan hain zuzen ere, eta ez Bienan, Austria-Hungariako inperioaren hiriburuan. Giro berrien bila zebiltzan ibili pragatarrok.

        Lehen aipatu denez, 1.880garren urtera arte Pragako alemandarrak, Austriako alemandar burges gehienen antzera, oso liberalak izan ziren, "alemantasuna eta aurrerakuntza"ren aldekoak. Eslobiarrak gero eta indartsuago agertzen ziren heinean, alemandarrak liberalismoa uzten hasi ziren, batzuk sozialismorantz jotzeko eta bertzeak Schöneger-en antisemitismo eta abertzaletasun itsu batetara jo zuen. Pragako alemandarrek, ordea, liberal iraun zuten Eslabia inguruan, eta Bohemiako alemandarrek "Pragatik kanpo", hau da, haiek guztiz eslabiar zuten Pragaren itzaletik itzuli nahi zuten "etxera", hau da, alemaniaren babesera. Azkenean, Pragatarrak ohartu ziren bi abertzale mugimendu gogorren artean, liberal bakarrak suertatu zirela. 1.885garren urtean, "Juduen Arazoak Zaintzeko Elkarte Zentrala" sortu zen eta beranduxeago "Judu Sinismeneko Alemandarren Elkartea" bere ateak iriki zituen. Azken elkarte honen sortzaileen artean, Max Brod, Willy Hass, Franz Kafka eta Franz Werfel-en aitak ziren. 1.892garren urtean Pragako alemandar nazionalistenek eta antisemitek "germania" zeritzan elkartea sortu zuten, ordurarteko alemandar liberal guztien biltokira, hots, "Pragako Ikasle Alemandarren Irakurtzeko eta Mintzatzeko Gelara" ez joateagatik. 1.893garren urtean, judutar suharrek bertze batasun bat eratu zuten: "Pragako Ikasle Juduen Bar Kochba elkartea", sionismoaren aldeko asmoa aldarrikatzeko. Urte berean "Bohemia" izeneko "Israeldarren Elkarte Humanitarioa" sortu zen; elkarte honek gazteentzako elkarte berezi bat egin zuen 1.910garren urtean: "Johan Gottfrier Herder Elkartea". Orain ikusiko dugu zergatik sartu zuten Herder, elkarte honen izenean. Herderrek alemandarren eta eslabiarren artean humanismo berri bat sortu zuen bere "Humanisten Eskutitzak", "Herrien Abotsak Kantuetan" eta batez ere "Ossian eta Herri Zaharren Kantuak" liburuekin. Liburu hauetan herri txikien eta batez ere eslabiarren literatura herrikoiaren alde agertu zen, herri tikiek usteldu gabeko humanismoa zutelarik, herri nagusiek tipiengandik gauza anitz ikas dezaketela eta ikasi beharko zutela esanez. Juduek batez ere anitz maite zuten giro tolerante eta humano hura, eta eslabiarren artean izugarrizko arrakasta ukan zuen, eslabiarren herri tiki gehienak alemandarren, ungariarren eta turkoen mendean zapaldurik bizi bait ziren, eta bertze zenbait herri tiki eta ez hain tiki (poloniarrak, ukrainiarrak, Baltiko aldekoak) Errusiako inperioaren mende bait zeuden. Beraz, herri tikien nortasunari, batez ere eslabiarrei, indar berriak ernan zizkion Herderrek herri nagusien jakintza abstraktoaren aurka herri apalen kanta eta jakintza humanoagoa goratuz eta juduen aldeko tolerantzia eta sinpatia alemandarren partean hedatuz. Hala ere, ez dugu ahantzi behar, Pragako juduak guztiz alemandarrak zirelarik, eslabiarren literatura ez zitzaiela batere laket, Herderren humanismoa eta juduenganako sinpatia baizik ez bait zen hura.

        XIXgarren azken urteotan Pragako idazle alemandarrak "alemandarren kasinoaren" babesean zen "Concordia" deitu elkartean biltzen ziren. Idazle gazteek ez zuten Concordiako giroa atsegin, "fosila", "zaharkitua", "hautsez estalita", "atzeratu eta gibelera begira beti", "hertsia", "burgeskeriaren pedanterian eroria", eta gehiago ere erraten zuten "Concordiako giroaz".

        Horregatik hasi ziren idazle gazteak elkartzen, alde batetik honela indar gehiago biltzeko, bertzetik Pragaz landa egiten zen Alemaniako eta Austriako literatura alemandarra ahal zuten ongien ezagutzeko, eta azkenik txekiarren literatura eta arazoei buruz alemandarrek ezarririko harresiaren ateak zabaltzeko, honela haiek ere alemandarren irlatxotik irten ahal zitezkeelako. Idazle gazteek aldizkari berri batzu atera zituzten, bainan gehienek guti iraun zuten. Giroa hertsi-hertsia zelarik, zinezko "alemanen asko herrira" abiatzen hasi ziren idazle kementsu batzu: Rilke (1.896garrenean), Meyrink (1.900garrenean) eta, giro zabalago batetan errazago idatzi ahal izateko Pragako kamarilla kulturaletik iheska ibiliz.

        Pragan geratu ziren idazleak, aldiz, "GU" aldizkarian poema eta ipuinak argitaratzen hasi ziren 1.906 eta 1.910garren urte tartean. Orduan ezagutzen hasi zen Pragaz kanpo hango alemanerazko literatura. Lehenik Max Brodek "Hil bitez hilak!" argitaratu zuen 1.906garrenean, Franz Werfelek aipaturiko olerkien bilduma 1.910garren urtean, eta bizkitartean Baum, Werfel eta Kafkaren lehen biziko olerki eta ipuinak argitaratzen ari ziren Max Broden gidaritzapean.

        Oskar Baum-ek erraten zuenez garai hartako Austriako juduen aitatxiak ghettotik irtenak ziren eta ghettotik harturiko heziketa tradizionalean bizi izan ziren; gurasoak kosmopolita bilakatu ziren, liberal suharrak, ghetoko heziketari gibela eman zioten behin betikoz, aurrerakuntzaren aldekoa, aurrerakuntza industrial hori eta kosmopolitismoa bera ere eskolan eta aldizkarietan irentsiriko abertzaletasun austriarrak aski mugatzen zuen arren; semeek aurrerapen guztien erpinetik abiatu zirelarik, nagusitasun intelektualez beteta, iragandako guztien gainean, zibilizazio aurreratzaile haren produkto finada haiek beraiek zirela uste izan zuten.

        Mende honen haseran, bere errogabeziaz harro zen belaunaldi kosmopolita baten ondoren mundura heldutako judutar gazteria berria mintzatzen zenean, erdizka eginiko iraultzen ondakinak baizik ez ziren gurasoen erran liberal gezurti eta zaharkitu haietan itotzen ari zela adierazten zuen.

        Gurasoek uste izaten zuten munduaren aurrerakuntza erdiesteko, gero eta gehiago produzitu behar zela, diru gehiago irabazi ahal izateko, eta, zenbaiten ustetan, gero eta obekiago banatu behar zirela lana eta irabazia. Herri guztietako gazteria "ideal" haren aurka jarri zen.

        Austrian bereziki bainan baita Alemanian ere oso hedaturik zen pentsamolde honen kontra Karl Kraus-ek bere "SUZIA" (Die Fackel) deitu aldizkari literarioan.

        1.910garren urtean, Abenduaren 12garren egunean egin zuen Karl Krausek bere lehenbiziko mintzaldia "Pragako Ikasle Alemandarren Irakurtzeko eta Mintzaldiak Egiteko Gelan"; guztitara 57 hitzaldi eman zituen. Kafkaren egunkarian, 1.911ko martxoaren 26garren egunean aipatzen dira Krausen "Heine eta ondorioa" eta Adolf Loos-en "Apaingailuak eta krimena" izeneko hitzaldiak.

        1.910garren urteko Martxoaren bigarren egunean egin zuen Max Brodek bere lehen Berlingo mintzaldia "Klub Berria" deitu literatur zaleen biltzarrean, non Berlingo literatur zaleen belaunaldi berria elkartzen zen, zeinentzat Broden "Nornepygge jauregia" nobela sensazio handia izan zen.

        Aldi hartan hasi ziren Kafka eta Broden harremanak ekialdeko judutarren teatro talde batekin eta baita judutasunarekin. Lehen aipatu dudanez, ordura arte Pragako juduei judutasuna ez zitzaien axola, baina harrez gero intelektual gazteak judutasunari hasi zitzaizkion hurbiltzen, bereziki Martin Buber-en "Hiru Mintzaldi Judutasunari Buruz" entzun ondoren. 1.913garren urtean Karl Wolff-ek argitaratu zuen Broden "Judutasunaz" deritzan liburua.

        Urte berean, 1.910ean, Bohemia eta Pragako juduen elkarteak "Interes Idealak Bizkortzeko Johann Gottfried Hender Elkartea" fundatu zuen, asimilazio erradikal, sionismo eta ortodoxia judutarraren aurka liberalismo humanitarioaren asmoak azkartzeko. Elkarte berri honek "Hender Orrialdean" argitaratzen zituen, bainan nahiz eta zenbaki guti atera, orrialde hauetan idazten zuten intelektual gazte guztiek, batez ere "gurasoen munduari" gudu egitekotz hots, fundatzaileen liberalismo gezurtiaren aurka: "Liberal sans phrase: contradiction in adiecio". Broden ondoan "Hender Orrialdeetan" zihardutenek (Baum, Eisler, Fuchs, Haas, Janowitz, Werfel, Kafka, Kuh, Pick, Popper) alemanerazko literatur zaleekin harreman hertsiak zituzten:

        —Hugo Von Hofmansstahl.

        —"Suzia" (Die Fackel) aldizkariaren buru zen Karl Kraus eta bere lagunekin.

        —Kurt Hiller eta Ernst Blass-ekin zebiltzan Berlingo idazleekin.

        —Innsbruck-en argitaratzen zen "Den Brenner" (Brennero) aldizkariarekin.

        —Heidelberg-eko "Saturn" aldizkariarekin.

        —Hellerau-rekin eta Adler-tarrek argitaratzen zuten "Orrialde Berriak" (Neue Blétter) izeneko aldizkariarekin.

        —Franz Blei, Alfred Kubin eta Heinrich Mann-ekin (Thomas Mann-en anaia azkeneko hau).

        "Hender Orrialdeetan" plazaratu zen Pragako literatura. Gero "ARKADIA" aldizkariak "Hender Orrialdeen" lekua bete zuen, "kritika latzak, polemikak eta alderdikeriak alde batera utziz" literaturgintzan baizik ez aritzeko. "Hender Orrialdeek" zirauten artean "Café Arco"-n biltzen ziren Pragako literatur mogimenduan ziharduten guztiak, eta Uerfel-en "Munduaren Adiskidea" argitaratu zenean, 1.911garren urtean, Otto Pick-ek aitortuko zuenez gero, "denek bat" ziren, hain zuzen ere erran daiteke, Pragako idazle guztiak, Rilke izan ezik, oraino Pragan bizi zirela urte hartan, 1.911ean, gorpuztu zela ordura arte mugagabeko mogimendu baizik ez zen Pragatar idazle batzuen elkartea; hau izan zen Urzidil-ek bere "Pragako Triptikoan" hain ongi erakusten digun Café Arco-n urrezko haroaren giroa.

        Ondoko urtean, 1.912garren urtean, Abenduaren laugarren egunean irakurri zuen Franz Kafka lehenbiziko aldiz bere "Epaitza" (Das Urteil) Hender Elkartean.

        Geroztik lau haizetara barreitu ziren Pragako idazle alemandarrak, eta geratu zirenak 1.914garren urtean soldadutzara joan behar izan zuten Austria-Hungariako inperial harmadan Munduko Lehenbiziko Gerlan gudukatzeko. Kafkak ere idatzi zuen bere egunkarian "Betiko kezka: 1.912an hemendik joan banendi, nire indar guztien jabe nintzelarik, burua argi nuenean, eta ez orain bezala nire biziaren indarrak zapaltzeko ahaleginek horskatua eta jana".

        1.913an Kurt Wolf-ek argitaratu zituen Franz Werfelen "BIZIAREN KANTUAK" (Lebenslieder). Kantu hauk eta "BIKTIMA" (Das Opfer) deritzan olerki dramatikoa irakurri zizkien Werfelek "Café Arco-n" bere lagunei eta denak olerki hauekin hunkiturik, liluratuta geratu ziren, Franz Kafkak bere egunkarian aitortu zuenez 1.911 eta 1.912an hasi ziren Arco-koak beren kultur-horizonteak Austria eta Alemaniara zabaltzen eta baita txekiarren artera ere.

        Brodek argitaratu zuen bere "nobela txikia": "Nerabe txekiar bat" eta "Iduri Itsusien edertasunaz" 1.913garren urtean.

        Egon Erwin Kisch-ek argitaratu zuen "Pragako Karrikez eta Gauez" 1.910garren urtean, Paul Wieglerek piztu eta bultzaturik. Oto Pickek "Hender Orrialdetan" erran zuenez "txekiarren literatura berriari buruz" "Orain arte gure alemanerazko aldizkariek txekerazko literaturarik ez balego bezala ihardun dute, informazio gabeziaz edo gure aldizkariak artearen aldetik begiraturik onar ez ditezken arrazoiak direla eta. Hemendik aurrera "Txekerazko Literatur Berriaren" izenpean aurkeztuko dizkizuegu, gure eritziz oraintxe gorantz doan literatur honen gauzarik hoberenak.

        Orduan Rudolf Fusch-ek alemanera itzuli zituen Petr Bezruc-en "Silesiako kantuak" Franz Werfelen aintzin-solasarekin, non alemandarrei azaldu bait zien Silesiako mehatz langile txekiarren kinka lamia, ugazabek, gehienak alemandarrak, poloniarrak nahiago izaten zituztelako txekiarrak baino, guttiago irabazteko gertu zirelako, honela txekiarrak beren herrian gizarte mailaren aldetik eta baita txekiarrak ziren partetik ere zapaltzen zituztelarik. Munduko Lehen Gerlaren aintzinean, Otto Pick-ek Sramck, Brezina eta Capek-en obrak alemanera itzuli zituen, txekiarren literatura berriaren obrarik onenak alemandarren artean hedatzeko eta herri biek hobeki elkar ezagutu zezaten, Franz Werfel-ek 1.937garren urtean aitatu zuenez.

        Laster hasi zen lehenbiziko gerla eta, Daniel Spitzer-ek erraten zuenez ordura arte lagun artean gogotik iharduten bazuten ere Austriaren beherakada egiazko gerla batek eragingo zuela somatzeraino ez zen inor iritxi. Denak ohartu ziren zinezko iraultza gertatuko zela, monarkiaren indar urriak laster ahituko zirelakotz eta gerlan ordura arte ezagutu zuten gizartea hilgo zela. Bizkitartean, aldiz, monarkiaren azken indarrak barneko etsai guztiak hatzeman, menderatu eta deuseztu behar zituen gerla hura irabazi asmoz. Horretarako burokrazia gero eta gogorrago ari zen etsaiak izan zitezkeela somatzen zituenen kontra. Estatuen irdarrak leku guztietan sartzen ziren, denak kontrolapean ukaiteko. Giro gaizto hartan idatzi ziren Kafkaren "HAUZIA" (Der Proces) eta "GAZTIGU KOLONIAN" eta baita Werfelen "EURIPIDES EDO GERLAZ", gurasoen munduaren instituzionalizapena eta haren gogorkeria gizarte barnean adierazteko, edo Werfelek berak esan zuenez "estatu guztiak gizon zaharren sinboloak baizik ez dira"; Kafkak berak trilogia bat idazteko asmoa zuen, eta trilogia honen liburuen ordenak, ondo baino hobeto erakusten digu nola ari ziren zabaltzen mundu zaharkituen indar zapaltzaileak bizitzaren maila guztietan: "EPAITZA", "BILAKAERA" eta "GAZTIGU KOLONIAN".

        Gerla artean, hots, 1.914tik 1.918ra arte, Praga gaitzat hartu zuten nobela batzuk agertu ziren: Paul Leppin-en "SEVERINen ibilera iluntasunera" (1.914.ean); Egon Erwin Kischen "NESKAZAINA" (1.914.ean), Gustav Meyriak-en "GOLEM" (1.915.ean), Max Broden "TYCHO BRAHEren JAINKOARENGANAKO BIDEA" (1.915.ean), August Hauschner-en "LEHOIAREN HERIOTZEA" (1.916.ean), Ernst Weiss-en "GUDUA" (1.916.ean), Gustav Meyrink-en "SANTA BALPURGISen GAUA" (1.917.ean).

        "Pragako Nobela" hauek Pragaren irudi berezi bat hedatu zuten alemandarren artean lehenik, eta kanpotarren artean gero, Werfelek berak aitortu zuenez; batez ere Meyrink-en nobelak atzerrian arras ezagunak izan zirelarik.

        1.916garrenan haro berri bat hasi zen Pragako idazle alemandarren artean, gerlak eraginda politika arazoetan eta arloan sartu bait ziren. Kurt Hiller-ek argitaraturiko "XEDEA" (Ziel) urtekarian Werfel, Brod, Weltsch eta bertze zenbaitek idatziriko lanetan gízartearekin eta txekiarren kultura eta arazoei buruzko ikuspegi berri bat arras nabari da.

        1.916garren urtean, Thomas Mann-en anaia zaharrena, Heinrich Mann, Austrian eta Alemanian guztiz ezaguna bere nobela kritikoak zirela eta (SUBDITOA, UNRATH PROFESOREA), etorri zen Pragara mintzaldi bat ematera. Denen ahotan zegoen sozialista zela eta urduri, artega ziren Pragako intelektual guztiak, bere "GOGOA ETA EKINTZA" zeritzan artikulua XEDEAn (ZIEL) irakurri ondoren, zer erranen zien zain. Denek zekiten, Austriak eta Alemaniak gerla izugarri hura galtzeko zoria zutela, eta gerla hartatik gizarte berri bat sortu behar zukeela. Europa erdiko estatu bien kinka larria adierazteko (Johannes Urzidilek bere "Pragako Triptikoan" erraiten digunez) Zolaren Freyfus kapitulua irakurri aurretik kontuz eta emeki-emeki adierazi zien zergatik hondatu zen Frantziako Napoleon IIIgarrenaren bigarren inperioa, erranez gerlek ez zezaketela inperio edo estatu azkar eta sendo bat honda ahal; barneko ustelkeriak, ordea, luzarora estaturik handiena erauz zezakeela.

        Entzule gehienok, kazetari eta literatur txekiar eta alemandarrak ziren, eta erre-erre entzun zuten Heinrrich Mannek errandakoa, denak ohartzen bait ziren inori ez zitzaiola axolarik Napoleonen bigarren inperioa, Austria, Bohemia, Alemania, Hurgaria, Polonia, hots Europa erdian zeuden herriez ari zela hain zuzen ere.

        Gero, Heinrich Mannek EKINTZA (AKTION) aldizkarian idatzi zuen, ahaleginak egin zituela gela batetan elkartu ziren intelektual txekiar eta alemandarrei adierazteko, txekiarrak, taktikaz eta, zuhurrak zirelarik, alemandarrekin bizitzeko konponbide bat edo antolamendu bat bilatu nahi zutela, eta bera pozik zela idaztea eta mintzatzea jendeak eta herriak bereizteko baizik egiten ez ziren une hartan, jendeak eta herriak elkartzeko mintzatu zelakotz.

        Hitz hauk haintzat harturik, Franz Pfempfert-ek 1.916garrenean "Txekierazko Lirika Berriena" deritzan antologia argitaratu zuen EKINTZA argitaletxean, alemandarrek txekiarren olerkigintza ezagutu zezaten. Antologia hark zekartzan Capek, Bezruc, Brezina, Dyk, Fischer, Hanus, Hlavácek, Karásek ze Lvovic, Kodicek, Kricka, Machar, Neumann, Sova, Srámek, Taussig, Theer, Toman, Weiner eta bertzeren olerkiak, Pick, Fuchs, Eisner, Löwenbach, Pollack eta Saudek-ek alemanera itzuliak.

        Denbora berean Eisnerrek argitaratu zituen bertze "Txekierazko antologia" eta "Berzruc-en Silesiako Kantuak".

        Werfelek honela erran zuen: "Gure bihotzak nazioartekotasuna sentitzen du herri guztietako zapalduekiko. Gure gogoak gorroto eta herra die herri guztien indarrari eta abertzaletasunari". Hau izan zen Werfelen anarkismoaren aldeko lehen aitormena. Urte hartan agertu zen Werfelen "GUTUN BAT ESTATU GIZON BATI" eta "ASMO EDO XEDE GIRISTINOA" ere orduko alemandar ezkertiar aktibismoaren aurka eta anarkismo giristino eta zabal baten alde, erranaz, aktibista alemandarrek "estatua deuseztu eta suntsitu behar bidean, zuzendu eta hobeagotu nahi zutela" eta "legeen paradisua edo CIVITAS DEI", bainan anarkisten paradisua "SOCIETAS DEI zela". Hortakotz estatua, definizioz ere, arras ezezkoa, guztiz negatiboa zela.

        Max Brodek, aldiz, politika sionistaren xede konkreto eta urbilen alde ziharduen alde batetik, eta bertzetik, txekiarrek eta alemandarrek elkarrekin ongi konponduz herri ttikien interesak zaintzeko elkargo batetan lan egin zezaten saiatzen ari zen. Orduan argitaratu zituen Brodek "AUSARDIA HANDIA", "ESTER, ERREGINA BAT" eta "KONTRAKO LIBURUAK", iraultza orokorraren aldeko aktibismoari gibela emanaz.

        Pragako irlatto alemandarren bizitza literarioak bultzada berri bat hartu zuen 1.916tik 1.918garren urtera arte, oraingoan teatrogintza expresionistaren eskutik, Austrian eta Alemanian bezala. Ez dugu ahantzi behar hala ere, anitz pragatarrek ziharduela Berlingo eta Bienako teatro expresionistetan.

        1.916garren urtean, Euripidesen TROERINNEN (Troiarrak), Werfelek moldatua lehenik Berlinen eta gero Pragan aurkeztua izan zen. Urte hartan ere PRAGAKO TEATRO ALEMANDARRAK eman zuen Hasenckever-en "SEMEA" eta, hain zuzen ere, "honekin izan zuen teatro expresionistak lehenbizikoz arrakasta".

        1.917 eta 1.918garren urteetan aurkeztu ziren Pragako alemandarren zenbait obra:

        —Paul Kornfeld-en "ENGANIOA" tragedia Frankfurten 1.917garren urtean.

        —Max Brod-en "SENDIMENDUAREN HANDITASUNA" Dresdenen 1.918garren urtean.

        —Max Brod-en "ESTER, ERREGINA BAT" Königsberg-en (egun Kaliningrado, Errusian) 1.918garrenean.

        —Franz Werfel-en "ELISEOTIK AGERRALDIA" Berlinen.

        Orduan agertu zen Franz Kafkaren "ANAIA HILKETA BAT" deritzan ipuin laburrean aurkitu omen daiteke "teatralkeria karikaturizatuaren kutsua", Kornfeld-en kutsua hain zuzen ere.

        Bizkitartean Austriako alemandarrak, egiazko Austriarrak halegia, ohartzen ziren ordura arte ezagutu zuten Habsburgotarren Austria handia hilzorian zela. 1.916garren urtean Leo Winder-ek erran zuenez: "Geronek, austriarrok, badakigu zer izanen den gure gain gerla honen ondoren." Pragako idazle alemandarrek bazekiten jakin gauza hau bertzeek baino hobekiago eta 1.918garren urtean, haien austriartasuna guztiz txikia zen, denek bait zekiten gizarte hura iragana zela eta inoiz ez zitzaiela itzuliko. Orduan idatzi zuen Ludwig Winder-ek bere "Agur Austriari": orain, agur egin behar dugu, bai. Une honetan hain zuzen ere ohartzen dira lehenik estatu honetako bizilagunak, estatu bat baino guttiago eta era berean estatu bat baino gehiago izan dela Austria. Orain, agur eginaz, denek dakite Austriarrak direla... Orain, inoiz baino hobeto badakigu jakin, zer izan zaigun Austria.

        1.918garren urtean, gerla amaitu zenean, txekiarren eta alemandarren indarren oreka txekiarren alde hautsi zen. Txekiar burgesiak ahal zuena egin zuen, erdietsi zituen ahalmen politiko guztiak txekiarrak ez ziren nazionalitateen kontra erabiltzen, eta batez ere, ordura arte bohemiako nagusi izan ziren alemandarren aurka. Alemandarrek berriz ahaleginak egin zituzten ahal zuten guztia egiteko, gerla aintzinean zuten ahalmen politiko eta ekonomikoa berriro ere erdiesteko. Borroka honen azkena Bigarren Gerla Mundialean, izugarrizko odol isurtze artean gertatuko zen.

        Lehendik, mundu mailako bi gerlen artean, txekiarrek bertze nazionalitate guztiak garaitu zituzten. Weiskopf-ek idatzi zuen egun eta urte hartaz bere "Eslabiatarren Kanta" nobela "Austriarren azken egun eta Txekoslobakiaren lehen egunei buruz". Nobela honekin burutzen zen Pragako alemanerazko literaturaren haro bat.

        Pragako idazle alemandarrak Alemania eta Austrian zehar barreiatu ziren, haien artean ez zen batasun handirik. Egon Erwin Kisch komunista bihurtu zen eta bera bilakatu zen Bienako Guardia Gorriaren buruzagi, Franz Werfelek lagunduta; bere anaia ere Bienan zen eta eskubitarren egunkari baten zuzendaritzan zegoen. Egon Erwin bere Guardia Gorriekin egunkari hura "hartzera" joan zenean, anaiak, honela ihardetsi omen zion: "indarkeriaren aintzinean amore ematen dut, bainan amari esango diot!".

        Max Brod "Judutar Kontseilu Nazionala" sortzen ari zen bitarte honetan. Willi Haas, Ernst Popper eta Arthur Rosen-ek "Judutar Ekintza" idatzi eta argitaratu zuten, "Herder - Elkargoa" berriro sortzen, elkarte honek sionismoaren nazionalismoaren aurka eta internazionalismoaren aldeko asmoak heda zitzan.

        Werfel eta Brodek espresionismoaren "gizon berria" egiteko asmoari gibela eman zioten eta "gauza arrunt eta apala", "bizikera arruntaren alde", "errealitate berri batetan" dei egiten zuten, Werfelen "Hiltzaileak ez, hilak du errua" nobelan ageri denez, aita eta semeen arteko borroka erarik gogorrenean erakustean. Garai hartan agertu zen Kafkaren "GUTUNA AITARI", gurasoen munduari azken gudua eginaz eta betikoz adios erranaz.

        Erran denez, ordura arte iraun zuen "batasun poetikoa" itzalia zen betiko. Kafkaren egunkarian diren "behin betiko azken lerroetan", eta garai hartako (1.920garren urteko) Kafkaren gutunek eta Johannes Urzidilek argitaraturiko Karl Brand-en "Gante Baten Azken Nahiari" Werfelek idatziriko aintzin solasak erraten digute Pragako literatur haroa amaitua, iragana zela; "belaunaldi" hitza bait darabilte, historia iragana balitz bezala.

        Harrezkero, pragatarren literaturgintza ez zen Pragako eskolakoa. Bakoitzak bere estilo berezi bat hautatu zuen. Bertzalde, gehienak Pragatik Berlin edo Bienara joan ziren bizi izatera: 1.920garren urterako Willy Haas, Egon Erwin Kisch, Ernst Weiss eta azkenean Franz Kafka bera ere Berlinera joan ziren.

        Erabili ditudan liburuak

        1.— "Weltfreunde" (Munduaren adiskideak)

        Konferenz über die Prager deutsche Literatur.

        (Akademia, Verlag der Tscjekoslowakische Akademie der Wissenschaften, Prag. 1.967)

        1.1.— "Die Prager deutsche Literatur als historisches Phänomen"

        Prof. Dr. Eduard Goldstücker

        Prof. für deutsche Literatur

        Leiter des Katheders für Germanistik an der Philosophischen Fakultät der Karls-Universität Prag.

        1.2.— "Zur Geschichte und Vorgeschichte der Prager deutschen Literatur des "expressionistischen Jahrzehnts"

        Kurt Krolop

        Oberassistent des Germanistischen Institus der Martin-Luther-Universität Halle-Wittenberg.

        2.— "Prager Triptychon"

        Johannes Urzidil

        (DTU, München, 1.963)

        3.— "Die verlorene Geliebte — Erinnerungen an Prag"

        Johannes Urzidil

        (Goldmann, München)

        4.— "Gesammelte Werke"

        Egon Erwin Kisch

        (Anfbau — Verlag, Berlin, 1.968)

        5.— "The Dissolution of the Habsburg Monarchy"

        Oscar Jászi

        (The University of Chicago Press — Chicago-London — 1.920/1.971)

        6.— "Relatos de Praga"

        Rainer Maria Rilke

        Fontamara, Barcelona, 1.979

        Gaztelako erdaraz ikusi ditudan liburuak

        Werfel, Franz... "Crepúsculo de un mundo"

        Brod, Max... "Kafka"

        Kafka...        Carta al padre

                        Cartas a Felice

                        Cartas a Milena

                        El castillo

                        El proceso

                        Metamorfosis

                        Diarios

                        Obras escogidas

                        Obras innnortales

        Perutz, Leo... "Maestro del Juicio Final"

        Rilke...         Antología poética

                        Cuatro estaciones

                        Epistolario

                        Poemas de la rosa

                        Sonetos a Orfeo

                        Testamento

                        Cuentos de Praga