—Euskal kulturaren panorama—

Euskal literatura geroari begira

        Iazko Abenduaren 19an, eta Euskal Liburu eta Diskoaren III. Azokari hasiera emanez, EUSKAL LITERATURA GEROARI BEGIRA izenburupean, mahai inguru bat ospatu zen. Bertan, Joxerra GARZIA moderatzaile gisa aritu zelarik, Jon KORTAZAR, Anjel LERTXUNDI, Felipe JUARISTI eta Joxe Austin ARRIETA izan ziren.

        Hasiera batean aurrikusirik ez zegoen arren, eztabaida aberats hartan botatakoak plazaratzea erabaki dugu. Hor doakizue, beraz, idazle eta kritikari ospetsuon eritzien transkripzioa.

J. Garzia: Bi kontzeptu geratzen zaizkigu mahai gainean eta horien bueltan, jiran osatuko dugu, beraz, printzipioz, mahai inguru hau, gero zuek nahi dituzuenak eta baraiek nahi dituztenak esateko modua izango delarik. Euskal literatura, beraz, batetik eta geroa bestetik. Literatura modernoan bezala, azkenetik hasiko gara, "gero" horretatik. Azken finean, eta Elliot eta Arestiren arteko hori gure komenientzira lardaskatuz, esan litekeelako denbora presentea eta denbora pasatua, biak daudela konteniturik denbora futuroan. Orduan, gaia honelakoxe hau izango da, lehendabiziko buelta batean: euskal literaturak ba ote du gerorik, edota Axularrena ote den euskal literaturaren Gero bakarra. Hori da, beraz, inpresio mailan jaso nahi genuena, alegia, zuek mahai inguru honen titulu orokorra irakurrita, printzipioz eta inpresio mailan, zer esango zenuketen, zer prolema, zer kontu aipatuko zenituzketen euskal literaturaren geroari buruz. Eskatuko dizuet, bertsolarietan esaten ohi den bezala, bertso bana, nahi duzuen doinu eta neurrian.

J. Kortazar: Beno, egunon denori. Etorkizunari begira, pentsatzen dut hiru elementu hartu beharko genituzkeela kontutan: nola izango den forma; zeintzuk izango diren idazleak bere buruari buruz eta bere lanari buruz izanen dituen idealak; eta, hirugarrenez, zein izango den idazle batek gizartearekin izango duen harremana. Horren inguruan hasi nintzen pentsatzen eta, orduan, lehendabiziko inpresioa eskatu zaidanez, pentsatzen dut, hasteko, hobe dela diseinu honetatik bat bakarrik aukeratzea orain, eta gero lan egitea horretaz. Dudarik gabe, idazle batek tresna batekin egin behar du lan eta tresna hori, nik dakidala, hizkuntza deitzen da. Pentsatzen dut egun hauetan horrelako ekintza kultural bat gertatu izan zaigula, eta ekintza kultural guztiak, edo gehienak, normalean sintomak dira —gero ikusiko dugu sintoma horren interpretazio zuzena ematen dugun ala ez— baina sintoma bat aipatu nahi nuke, eta da Mitxelenaren Orotariko Hiztegia publikatu egin dela. Kontuan hartuta Larramendiren Hiztegiak Euskal Literaturan segizio bat izan zuela, hau da, funeral baten osteko jende erreska bat, Azkuerenak ere bere segizioa izan zuela, suposatu nahi dut Mitxelenak ere segizio bat izango duela euskal literaturan. Esan nahi dut, eragin zuzen bat izango duela. Beste era batez esateko, euskal intertestualitatearen indarra askoz ere garbiago edukiko dugu hiztegi horri esker, edo hiztegiak eskeiniko dizkigu material batzu, tradizio hori hobeto ezagutzeko. Dudarik gabe, tradizioarekin bakarrik ez da ezer gertatuko, baina badirudi errazago egingo zaigula tradizioa egoztia eta espresabide zuzen batzu... Literaturaren zeregina, hizkuntza normalak agertzen dituen pitzaduratik sartzea da, eta hizkuntza aldatzea; hiztegian behintzat pentsatzen dut badirela bi elementu oso inportanteak literatura egiteko: batetik, pitzadurak, hizkuntza normalaren bide barriak; eta, bestetik, gure aurretik izan diren euskal literatoek euskaraz egin dituzten erreflesioen hainbat eta hainbat adibide daude. Eta hortaz pentsatzen dut, ez dakit sartuko garen, batzuk honi deitzen dioten neokontserbadurismo batetan, hizkuntzaren munduan... Dudarik gabe, pentsatzen dut, etorkizunean edo geroan euskal literaturak hobeto ezagutuko duela euskara, ez bakarrik hiztegiei esker, baita hiztegi honegatik ere, tradizioa askoz ere kontutan edukiko dugula, hobeto ezagutuz, eta orduan pitzadurak hobeto ezagutuz. Bakarrik bi froga eman nahi ditut sintoma honen adibide bezala: bata da Joxe Austin Arrietaren ba... esatera noa "Denbora, nostalgia" baina ez, "Manu militari", eta bestea da aurtengo pasa den asteko olerki saria, oker ez banago, Kerejeta deitzen den neskato batek irabazia. Ez dauka seguridadea Kerejetak hiztegian lan egiteko, ezta sari hau irabazi eta hurrengo astean Gipuzkoako Kutxak antolatzen duen "Orixe" sarian ere beste akzesit edo banaketa bat hartzeko. Poemagileak horrela ikusten ditut; hiztegiaren inguruan ez bada ere, hizkuntzaren erreflesio zehatz eta konkretu honen bideetatik.

A. Lertxundi: Euskal literaturaren geroaz eta, konkretuki, euskal narratibaren geroaz hitz egiterakoan, dudarik ez dago bi arazo maila desberdin daudela, eta batzuk lirateke arazo literario soilak, edo, soilak baino gehiago, arazo literario estriktoak, formekin, narratibagintzarekin eta hizkuntzaren burruka berarekin zerikusia dutenak, eta, dudarik ez dago, geroarekin. Geroaz hitz egiteko garaian, beste arazo sozio-kulturalek badute, baita ere, gero horrekin zerikusia. Eta nik, fundamentalki, arazo sozio-kultural horiekin, literaturtasunarekin zerikusi literagarria duen elementu bat kanporatuko nuke, hau da, euskararen, euskara beraren etorkizunarekin lotua dagoela eta, badirudi topikoa besterik ez dela, baina oso inportantea da, euskara beraren etorkizunarekin, bere garapenarekin eta herri honek euskararekin zer egiten duen horrekin baita ere lotuta joango dela neurri batean euskal narratibaren eta, oro har, baita euskal literaturaren etorkizuna ere. Bestalde, geroaz hitz egitekotan, hitz egin behar dut baita ere "gero"z; zenbatenaino "gero"? Hiztegia aipatzen zuen Jonek; zenbateraino "gero"; zenbateraino tradizioa kontutan hartzen den eta zenbateraino "gero" hau guk zubi egiten dugun "gero" hori plazaratzeko garaian edo, ez dakit, tradizio bat asmatzen dugun, duen zailtasun osoarekin. Beste arazo bat dago narratibaz zuzenki hitz egiterakoan, nik aipatu besterik egingo ez nukeena: generoen arazoa; hau da, euskal narratibak rre ezin du desarroilo handirik izan, ezin du aurrera egin bakarrik, piska bat kamikaze tankerara, ez baldin baditu erreferentzi lirikoak, ez baldin baditu erreferentzi entsaistikoak; adibidez, gaur erreflesio, burutazio nagusienak eta abar euskaraz egiteko ohitura aspaldian galdu denetik, entsaistika argitaletxe bat ez dugunean edo argitaletxeek poesia argitaratu nahi ez dutenean —arazo komertzialak bide direla eta abar— ba... Erreferentzi puntu horiek, beste generoenak, oso inportanteak dira. Beste arazo bat, dudarik ez dago, irakurlegoarena dela, askotan aipatu izandu da irakurlea benetan literaturtasun sena bategatik irakurlea dela, edo euskaltzaletasun bategatik irakurlea dela, edo, hirugarren maila batean, irakasleak horretara behartzen duelako irakurle dela, nolabait narratibagintzaren boom izugarria azken honi gehiago zor zaiolarik. Beraz, prozesu horretan baita ere, ez da bakarra euskaltzale edo euskararen ezagule, baita ere irakaslego jendeak edo irakaskuntza munduak zenbateraino sortuko dituen literaturzaleak edo, besterik gabe —eta ez da gutxi— hizkuntza zaleak, edo hizkuntz erabiltzaileak. Baina badago fenomeno inportante bat gaun, geroarekin zer ikusia duena, nolabait apuntatzen ari dena, eta da idazlegoaren finkapena; inoiz euskal literaturak izan ez duen idazlegoaren finkapena, eta ez dira hiru edo lau izen, askoz ere gehiago dira. Eta idazlegoaren finkapenanekin batera, baita ere, gero eta gehiago nabaritzen ari da nolabait bide baten ondoren batera-besterako pausu, zalantzak, nondik nora joko ote duen idazle honek eta abar, eta ikusten badira ere inzertidunbreak, noraezinak edo ezin jakinak, hala eta guztiz ere gaur, momentu honetan, idazlego bat finkatzen ikusten dugu eta idazlego hori gainera, bakoitza, idazle bakoitza, bere bide propioetan finkatzen; hau da, generoaren barnean, narratiba genero barnean baita ere idazleak narratibak dituen genero ezberdinetan finkatzen eta bideratzen. Eta, beno, beste zenbait gauza aipa daitezke baina nik neuk hauek, oraingoz, paratu egingo ditut.

F. Juaristi: Neretzat, imajina bat erabiltzekotan, euskal literaturaren geroa definitzeko, nik Oestearen imajina erabiliko nuke... Nahi dut esan, hor, indioak bakarrik zeudenean Oestean, ba, jende pilo bat joan zen Europatik Ameriketara, beraien lurretan bizitzeko lain ateratzen ez zutelako edo beraien lurraldetan edo nazioetan egoera politikoagatik behartuta joan ziren, aldegin behar zutelako, bestela urkatzera edo kartzela batetara joango bait ziren. Hori gentatu zen zenbait protestanterekin. Horiek Ameriketara joan ziren eta aurkitu zuten Ameriketan eremu zabal handi bat, eta orduan, batzu, pioneroak deitzen direnak, hasi ziren eremu zabal horietan ibiltzen; batez ere ehiztariak egin ziren eta

basoetara eta mendietara joaten ziren, piztiak eta akabatzen zituzten, haien larruak hartzen zituzten, eta gero, noizean behin, hirira jeisten ziren, saldu egiten zituzten larruak eta, sekulako mozkorra harrapatu ondoren, berriro bueltatu egiten ziren mendira, baina beste bide bat hartzen zuten, ezta? Orduan, neretzat, literaturan, edozein literaturatan, alde batetik pioneroak daude, pioneroak dira lur ezezagun baten bila dabiltzanak, eta aurkitzen duten lur ezezagun horretan geratzen ez direnak, baizik eta berriro beste lur ezezagun baten bila joaten direnak. Neretzat, literatura da lur ezezagun batetik egiten den ibilaldi bat; hori da literatura, lur ezkutu bat. Denok daukagu lur ezkutu hori eta, askotan agertzen badugu ere, ez gara behinere hor finkatzen. Pioneroek lur bat aurkitzen zuten eta galdetzen zuten, ba, lur hau ona izango da ganaduak jartzeko, orduan etortzen zen beste jende multzo bat karretatan eta —ikusiko zenituzten pelikulak— karabanetan etortzen ziren, finkatzen ziren leku batetan, eta behiak edo ganadua sartzen zuten, beste batzuk ardiak jartzen zituzten eta beste batzuk, ba, Europatik haziekin etorrita, garia edo sortzen zuten. Horiek izango lirateke, imajina hori erabiliz, literaturako epigonoak; pioneroaren atzetik etortzen direnak eta pioneroak lortu duen helburu horretan finkatzen direnak. Nere eritzian, momentu honetan, euskal literaturaren geroari begiratuta, esango nuke bi horien sintesi bat lortu egin behar dela; pioneroa beti da librea, libertatea nahi du eta behin ere ez da leku batetan geratzen, beti dabil errati leku batetik bestera, eta, noizean behin geratzen baldin bada behar duen baino denbora gehiago, jada pionero horren pionerotasuna galduta dago, jada hasten da bere atzetik etorri direnek bezala pentsatzen, eta bere atzetik etorri direnak kontserbatzaile bihurtzen dira; lur bat daukate eta lur hori gorde egin nahi dute, auzokoaren errespetoa lortzen dute, eta jada horrek ekartzen du ideologia kontserbatzaile bat, eutsi dagoenari. Pioneroak hori behin ere ez du egiten, pioneroa beti lur berri baten bila dabil; orduan, neretzat pioneroa izango litzateke euskal literaturan nolabait lortu ez dugun edo ez daukagun modernidade hori, eta atzetik etorri direnak epigonoak dira, tradizio horri eusten aritzen direnak; neretzat sintesi hori lortzen ez bada, euskal literaturak ez du gerorik edukiko, horixe da nik esan behar nuena.

J. A. Arrieta: Nik ez ditut nere idea koxkor hauek, Felipek egin duen bezala, metafora baten bidez adieraziko. Laburki, hiru puntu aipatu besterik ez. Bidenabar esanda, hire metafora asko gustatu zaidak, baina uste diat ahaztu egin zaiala aipatzea pionero horiek bertako indioak akabatu egiten zituztela. Lehen aipatuak dira hemen esango ditudan gauza gehienak. Euskal literaturaren geroa baldintzaturik dago, neurri handi batean, hizkuntzaren iraupenari berari, hori, Anduk asko azpimarratu duen gauza bat da, eta Jonek berak ere bai. Hiztegigintza berriaren eta horrek suposatzen duen etorkizuna zabaltzearen aurrean, ba, oso laburki esanda eta denok dakigun gauza denez, herri honek bere hizkuntzari eutsi nahi dion neurrian eutsiko dio herri honek ere bertako produkzio sektorial honi, literaturgintzari alegia, eta bestela, ba, pikutara joango dela; hori, hasteko zera bat. Gero, presupuesto hori ematen dela suposatuz edo —asko suposatzea ez baldin bada— gero hori minimoki garantizatzeko edo, beste gauza inportante bat, antolaketa inteligente bat egitea izango litzateke, hau da, ditugun giza baliapideen, eta kultur erakundeek suposatzen duten baliapideen, eta giro kulturalaren beraren ustiapen edo aprobetxamendu maila inteligente bat; ez energiak alperrik galtzea eta barreiatzea, baizik eta horrelako erakundetze edo antolamendu zera bat beharko litzatekela. Eta hirugarrenik, nik presupuestu edo aurresupuestu horiek ematen direla pentsaturik, eta aurrerantzean ere emango direla pentsaturik, hor egongo litzateke beste maila edo beste geruza bat literaturaren motorrean edo bere zeregin inpontantea duena, lubrifikantea edo nolabait dei litekeena, eta hau, zentzu zabal batean hartuta, irakaskuntzaren eta komunikabideen eta unibertsitatearen eta abarren artean eratzen den zirkuito kritikoa izango litzateke, literatur produkzio hori gizarteratzen eta sakontzen eta zorrozten lagundu behar duen zirkuito kultural zera bat. Beraz, hiru presupuesto horiek etorri zaizkit neri burura galdera horren oinarri.

J. Garzia: Geroatik hasi gara, piska bat inpresio mailan, eta orain geratzen zaigu beste puska, beste kontzeptua: euskal literatura. Hor daude hemen aipatu diren arazo batzu; generoaren arazoak, lirikarena, promozioarena... Hori baino lehenago, hala ere, nik hartu dut inpresioa, hemen planteatu diren guztiak ez ote diren bere normaltasuna lortu nahirik dabilen literatura baten arazoak. Galdera hori bai edo ez erantzuteko modukoa ez dakit den, baina estimatuko nizueke erronda azkar bat, edo batek esan eta besteek konformidadea edo ezkonformidadea agertzea... Euskal literaturaren mementu honetako egoera, beraz, presenteko egoera, nolabait esateko eta zakar esateko, literatura anormal baten edo subnormal baten arazoa da? Uste dut hau bera planteatu izan bagenu alemaneraz edo ingelesez egiten den literaturari buruz, ez litzatekeela hori aterako; nik ez dakit, orduan, iraupen arazoak al dira nagusienak, iraupena bera al da arazo nagusia momento honetan euskal literaturak duena geroari begira, edo hazkundea bakarrik falta zaio?

J. A. Arrieta: Oso zakarki erantzunez baita ere, nahi baldin baduk, bistan da nere ustez, gure literatura, ez zekiat subnormala, baina anormala dela bai...

J. Garzia: Subnormalak esan nahi dik, normalean ez direla horrela... Azpinormala esan dezagun...

J. A. Arrieta: Beno, bai, subnormala ere izan daiteke, eta arrazoiak, ba, historikoak, politikoak, eta abar, denok dakizkigunak dituk.. Baina resultadoari begiratuta, nere ustez, bistan da oraindik gure hizkera literario standar hori ez dugula behar adina landuta; hau da, tresna nagusia, ez hizkuntza orokorki, baizik eta hizkuntza horren erabilera literarioa, oraindik ez dago behar bezala heldurik.

J. Garzia: Esan dugu beraz, ez-normala dela gaur egungo euskal literaturaren egoera; egin dezagun diagnostikoa, zein sintoma dauzkagun: hizkera literariorik eza..., beste batzuk aipatzeko badauzkagu...

A. Lertxundi: Normalidadearen arazoa, beti, erreferentzi kontu bat da; eta nork planteatzen du normalidadea? Noski, eroen herri batean normalidadea planteatzea..., ez dakit, zer ero klase izango litzatekeen herri hartako eroa eta azkenean, ba, esaera horrek dioena: "en pueblo de ciegos, el tuerto es el rey", eta gorabehera guzti horiek, ezta? Azkenean, normalidadea nola planteatzen den, erreferentzi kontu bat da, ze, noski, planteatzen baldin bada parametro okzidental estipulatu horien arauera, eta ingelesaren eta beste hizkuntz parametroen arauera, dudarik ez dago: gunea ez da subnormala ere, auskalo non legokeen! Baina hemen arazo bat oso inportantea dago, eta zera da: parametro horien arauera, gure literatura inoiz ez dela izango normala; beraz, normaltasunaz hitz egiterakoan, erreferentzi puntua "ad intra" hartu behar dugu. Nolabait, herri txiki eta hizkuntza —pentsa dezagun ideal batean— minoritarioa, ez minorizatua, herri bat, beno, azken finean herria bera txikia delako, parametro horien arauera normalizazioa zen den jakitea, beste gauza bat da beste parametroen erabilkeraren arauera. Eta, dudarik ez dago, azken azkenean guri dagokiguna, idazle bezala, irakurlegoaren sostengatzea da; hau da, elementu soziokultural horietan eta abar guk inziditu genezake ziudadano garenez, hiritar garenez, noski, beste hiritarrek bazalaxe inziditu genezake puntu guzti horietan. Baina zerbait berezi eta espezifikoa dugunez, noski, ekintza literarioan egin eta plazaratu behar dugu normalizazio abiadura hori; eta alderdi horretatik, gure ekintza —ni behintzat horretan guztiz sinistuta nago— Joxe Austinek planteatzen zuen bide horretatik dago, eta azkenean gizarteak guri erantzunkizun nagusiena eskatu behar digula, baldin eta normalizazio literario eta, azken azkenean, hizkuntzaren normalizazioan inziditzen duten pauta horietan sakontzen edo inziditzen ez dugun eta hor indarra egiten ez dugun neurrian eskatu beharko zauzkigula erantzunkizunak, gainontzeko guztietan, hiritar bezala ere, noski, eskatu behar zaizkigun bezalaxe.

J. Kortazar: Beno, gure aita santuarekin elkar hizketa mozteko, Joxe Austineri gauzatxo bat: pentsatzen dut, egia esan, hizkera literario standarra aipatzen denean, hor kontradikzio bat dagoela, edo standarra da ala literatoa da, baina... beno, nahi baduzu geroxeago hitz egin dezakegu horretaz... Bakarrik esan, lehenik, hiru direktorio apurtzea. Bigarrenez, normalizazioaz hitz egin duzue asko eta asko.. Nik, berriro, piska bat arazo soziologikoak alde batera utzita —ez dakit zein neurritan utzi daitezkeen, baina utzita—, hotz hotzean pentsatuta, pentsatzen dut ez dela horrenbeste hizkera prolema bakarrik, edo ez dela horrenbesteko hizkeraren arazoa, euskal literaturak duena momentu honetan. Nere eritzia da momentu honetan badela, eta horrek eragin ikaragarria daukala; baina, nik uste dut oraindik badela beste prolema handiago bat, eta da errealitatearen —eta badakit errealitateak hainbat mutur dituela— isladatzea oraindik ez dugula lortu, edo horren sintesi oso bat sortzea; nik uste dut hor badagoela prolemaren bat. Eta, gero, pentsatzen dut baita ere, literatura batek nolabait, batzutan, rebalida bat pasatu behar izaten duela —eta ez dut esaten gure iraganeko literaturak; hau da, gure iraganarekin, baharbada, ezin dugu urrutiegi joan, Anjelek berak ere planteatu duenez—, baina gure euskal literaturak, noiz edo noiz, kanpoan eraginik izango balu, gure obraren batek, gauregun, Andaluziako literatura moldatuko balu, orduantxe pentsatzen dut hitz egin dezakegula literatura "normal" batetaz. Gure esamina ez dago bakarrik barruan, gure esamina kanpoan ere badago. Ez dakit, entzun egiten da, baina euskararen kontuak direla eta ez direla, oso normala da horrelako esaldi bat entzutea: "ba, nik, euskal idazle bezala, Euskal Herri osoarentzat idazten dut"; nik pentsatzen dut hori tranpatxo bat dela, ze, badago beste esaldi bat, beharbada kontutan hartu beharko genukeena: "ba, nik, idazle bezala, mundu guztiarentzat idazten dut"; eta, beharbada, rebalida hau pasatu arte, ez dut pentsatzen... Beno, arituko gara inguru-mingurutan, baina... Eta ez dut esaten horrelako eragin ikaragarrizko eta garrantzizko eta betirako bat, ez bada ere momentuan momentukoa. Gaur urte batzu barru izango bagenu eraginen bat, ez dakit, Txillidak beharbada eskulturan daukan modukoa, orduan beste arazo bat izango liizateke.

J. A. Arrieta: Ni konformatuko nintzateke gure "ad intra" horretan, barne erreferentziei begira, iristen garen baino publiko gehiagorengana iritsiko bagina; ni konformatuko nindukek, hasteko. Mundu osoarentzat...

J. Garzia: Nik uste dut, neurri batean, eman zaigun gaitik iheska ari garela hemen, eta arrisku hori bazegoen hasieratik, euskal literaturaren gaurko miseriaz edo ondasunez ari garela, ezta? Ez dut ukatzen hori arazo handia denik, gainera nik uste dut Lasagabasterrek azken aspaldi honetan behin eta berriz aipatzen duen arazo bat dela: errealitatearekiko beldurra; uste dut formulazioa ildo beretik doala edo balitekeela behintzat. Beno, beraz, hemen apuntatuta geratzen dira momentu honetan hizkera literariorik eza eta errealitatearekiko nolabaiteko beldurra edo, behintzat, errealitatea erabat isladatu ezina. Gero, nik, Jonek aipatu duen horretan —eta hemen bai ikusten dut nik koneksio bat geroari buruz—, delako obra unibertsal izan daitekeen hori, horren esperoan egote horrena, ez al da, Jon, arazo oso zaharra? Hau da, Orixek "Euskaldunak" idatzi zuenean, bazegoen konsensus bat, euskal literaturak salbazioa lortu ezkerotan, halakoxe obra mundial bat, unibertsal bat behar zuela; gero badirudi ondorengo urtetan jendeak esan zuela ez, ez, hemen etxeko lana egin behar dugu apal-apal", eta hire idea hori, obra unibertsal horrena, ez al da berriz ere lehengo sinistea? Eta galdetu nahi nian aurrerago, garai batean obra salbatzaile hori poema epiko bat, edo euskalerriaren poema epiko hori eraikitzea izan zen bezala, orain izatekotan, zer izango litzateke obra monumental hori?

J. Kortazar: Arazoa ezberdina da, eta, batetik, nik ez dut pentsatzen obra honi salbatzailea denik, bigarrenez, mundu osoa aipatzen dudanean, badakit azken batean mundu osoa ez dela izango. Garbi dagoena da oso gremio laburra garela, eta, orduan, ba, irakurleak aipatu nahi ditut; nik esaten dudanean mundu osoa, esan nahi dut irakurlea, irakurle normalak, eta beharbada jendea urriago aipatuz, ba, beste idazleren batzuk. Ez dakit helduko garen ala ez, jendeak ezetz dio, baina noiz edo noiz heldu beharko dugu. Adibidez, nik planteatzen dudana beste hau da: dirudienez "Etiopia" katalaneraz argitaratzen da laster, eta "Etiopia"k izango balu idazle katalan batengan eraginik eta, ez dakit, Giusseppe Douce deitzen den hamazazpi urteko Valenzian bizi den ume mukizu batek, bere lehendabiziko poema "Etiopia"ren liluraz idatziko balu, pentsatzen dut nahikoa eta sobran dela. Hortik planteatu nahi dut, askoz ere arazo intimoagoa dela, eta ez horrenbeste arazo politikoa Etxaidek eta Orixek planteatzen diguten bezala.

J. A. Arrieta: Oso ondo, baina nik neuk nahiago nikek Valenziako Giusseppe Douce horrengana iritsi baino lehen, hemen, Irun bertako hamazazpi urteko mutiko batengana iristeko modurik izango balitz, eta ez aparteko mania berezi batengatik, baizik eta hurbilago dagoelako; eta hala ere, badakik, hor hizkuntzaren prolema, hizkuntzaren "pareta" tarteko dela eta, agian, beste hizkuntza "handicap" hori gainditurik baldin badago ere, zirkuito kultural komunikatibo egoki batzuen faltaz iristen ez naizela; alegia, lehendabizi hori gainditu nahi nikek.

J. Kortazar: Badakik zein zen ideza, ezta?; Lasagabesterren ideia hori errealismoari edo errealitateari beldurra diogula. Baina, noski, guk hori interpretatzen dugu esanez euskalerrian bizi dugun errealitateari beldurra diogula, eta ez da hori. Nik uste dut, euskal idazle batek interpretatu behar duen errealitatea izango da, eta bada, euskalerrikoa, baina euskararen bitartez, eta euskaraz ematen den interpretazioaren bitartez, mundu okzidentalaren errealitatea azaldu beharko duela moldez eta onez. Berriro esan nahi dut, garbi daukadana da anbizioak beste batzuk izan behar direla. Beharbada, prolema bat hementxe dago, eta nik uste dut planteamentu honetara ere noiz edo noiz heldu behar dugula. Noski, beste filosofia, zabalduta dagoen filosofia bati atxikiz eta dartuz.

A. Lertxundi: Lasagabasterrenak, eta Jon Kortazarri ere askotan entzundakoak, zera, errealitatearekiko beldur hori, eta nolabait brreziz forma narratiboen desarroiloa eta errealitatearekiko atxikimendua, edo errealitatearen isladatze gorabahera guzti hori, nik, hipotesi bezala, planteatzen dut zenbateraino orduan eta gehiago aurreratzen ari garen formen desarroiloan, eta garbi daukagu azkenekotako adierazpide bat, "Manu Militari", zenbateraino erreflesio narratiboak ez dizkigun plazaratzen bide egokiagoak errealitate hori isladatzeko, eta zenbateraino errealitatearen isladapenari ez genioke kalte egingo eta errealitatea oso gaizki, hain zuzen ere, isladatuko genuke beste erreflesio hori ez dagoelako, eta, azkez azkenean, forma literario hori, eta ez errealitate hori, askoz ere hobeto isladatzeko modua delako literaturak duena; hau da, hipotesi bezala planteatzen dudana da, forma literarioen, forma narratiboen desarroiloak laguntzen digula, hain zuzen ere lehen genuen beldur hori isladatzen, baina ez errealitatearekiko beldurragatik, baizik gure tresnaren ez menderatzeak guregan sortzen duen beldurragatik; eta tresna menderatzen duzun neurrian, orduan askoz ere errazago atxikitzen zara errealitatera.

F. Juaristi: Nik galdera bat daukat hemen egiteko. Ari gara errealitateaz hitz egiten eta neri etortzen zaidan lehendabiziko galdera da, zer da errealitatea? Esan nahi dut, adibidez, mendi punta batean dagoen gizon bat, ez da kalean dagoen bat bezalakoa; hau da, goitik, menditik, ikusten da harana edo bailara, eta ibai bat horrela joaten dena, eta han, urrutirage, beharbada, ikusiko dugu itsasoa eta goitik gauzak beste era batetara ikusten dira behetik baino. Esan nahi dut, behetik ikusten da mendia eta esaten da: jo, han nola biziko naiz, ba, ni; eta goian dagoenak esaten du: hemen bai ni bizi naizela ederki; haizea, mendia, eta ez hor gizon txiki horiek bezala, haranean edo bailaran edo herri batean dauden bezala. Goian bizi denak errealitate bat du, bere ingurukoa, eta behean bizi denak ere, noski, bere errealitatea du. Errealitate bat ez dago, daude errealitate txiki asko; idazleak, pertsona bat bezala, errealitatea ikusterakoan filtro bat dauka, bere pentsamenduaren, bere ideologiaren eta bere inguruneak eragiten duen filtroa, eta hortik ikusten du errealitatea; ezin daiteke esan Irungo baten errealitatea, Asteasuko baten errealitatea denik, eta gutxiago New York-en bizi den baten errealitatea denik. Hori, errealitateari dagokionez. Forma aldetik, nahi dut esan, orain Anduk forma eta euskara literarioa aipatu du, hau da, eztabaida hau, euskara literarioa eta forma, nik uste dut, herri txikietan eta euskalerrian bakarrik ematen ari dela. Beste lekuetan, suposatzen da hori menperatuta daukalako idazten duela. Eta, Frantzian, inor ez da izango literato edo, behintzat, jendeak ez du literato kontsideratuko, frantsesa ondo menperatzen ez duen bitartean; Inglaterran berdin... Nahi dut esan, badaudela idazle asko oso onak; itzulita hartzen ditugu eta esaten dugu: hau zoragarria da, baina bere herrian ez dira hain zoragarriak ingelesa edo frantsesa menperatzen ez dutelako. Hori hemen gertatzen da, ba, oraindik hemen euskarak daukalako balore bat hizkuntza honetan ez duena, eta da erantzunkizun bat duela oraindik euskarak jendearekiko; jende asko ez dago afektatuta, jende askok ez du menperatzen euskara, orduan idazleak erreferentzia bat eman behar dio jende horri, deferentzia bat esango nuke, eta, horregatik, zaila da hitz egitea euskara literario edo forma literario batetaz.

J. Garzia: Hemen hizkera eta abar aipatu da, eta, zenbaitetan, esan izan da hemengo errealitatea isladatzeko ezinbestekoa dela elebitasuna; adibidez, "100 Metro" aipatzen denean, beti ere meritu bera ematen zaio bi hizkuntzen tratamendu orekatuari. Hori ez al da, azken finean, euskararekiko konfidantza falta bat? Eta gauza bategatik diot; badakizue "100 Metro" hizkuntza dexentetara itzulia dela, uste dut itzulpenik onena italianora egin dena dela, eta ingelesezko bertsioan eta italianoan ez dago prolemarik: testu nagusia, eta, beraz, euskarari dagokiona, ingelesez nahiz italianoz dago eta, gero, gazteleraz dago polizien arteko elkarrizketa. Beraz, badirudi ez duela funtzionatzen, ez lukeela funtzionatuko "100 Metro" horrek eta horrelako nobelek hizkuntza bakar batean, euskaraz adibidez. Hartzen baldin badugu gaztelerara egin den itzulpena, oker ez banago, dena gazteleraz dago, eta badirudi funtzionatzen duela, edo badirudi inor ez dela eskandalizatu han, hemengo bertsioan euskaraz ari direnak gazteleraz aritzeagatik, eta poliziak ere neurri berean. Beraz, zergatik gazteleraz bai, hizkuntza bakarrean, eta euskaraz ez? Elebitasunaren arazo hori nola ikusten duzue, elebitasuna, nahi eta nahiez sartu beharreko hori...? Anduren azkeneko nobelan ere, pasarte elebidun batzu badira...

A. Lertxundi: Eta "Manu Militari"n, eta hainbat eta hainbat testutan agertzen dira. Beno, nik egin dezakedana da nere esplikazioa eman. Nik garbi daukat, hurrengo nobela idazten dudanean, nahiz eta oraingo nobela honen arazo berdinak izan, desagertu dela prolema hori, nere ustez, nik gainditu dut hori. Baina, nobela honetan, kasu konkretu honetan, Orion hasten den desarroilo bat eta nobelaren erdia Orion desarroilatzen dena, eta, kolpean, bertan gertatzen diren gauza batzurengatik, Madrilera pasatzen dena, neri kostatzen zait, lehendabizi, Orioko pertsonaia gero Madrilera joan eta taxistekin euskaraz hitz egiten ihardutea, nik neuk ez bait dut superatu hori egon naizen bi urte hauetan. Beti tokatu zait bi edo hiru hilabete Madrilen egotea, pelikulen arazoengatik, eta, beraz, lehendabizi nik sinistu behar nuen; orduan, nik nuen arazo hori nobela honekin gainditu dut, baina lehendabizi nik gainditu egin behar nuen hori, Dudarik ez dago nobelagintza guztietan egiten dela gaur, ingeles batek idazten duenean, eta nahiz eta nobela Italian desarroilatu, ingelesez lasai peto idazten duela; baina, baita ere, egia da literatura unibertsalean badaudela alderantzizko kasuak; hau da, badirela, beharbada ez hainbesteraino eramanda, baina badaudela "100 Metro"ren tankerako erreferentziak, eta beste hizkuntzen erabilerak. Nolabait, errealitatearen konformazio horretan, hizkuntza ezberdinen konformazioa ere beste errealitate bat gehiago delako; orduan, beste kontu bat da hori nola trasladatu behar den nobelara. Kasu batzutan trasladatu liteke beste hizkuntza horiek inkorporatuz, edo plazaratu liteke, nolabait, tabuak lasai eginez, eta hizkera narratiboa ezberdintasun honen gainetik balego bezala jokatuz. Baina, azken azkenean, nik uste dut, gure artean, tradizioa osatze horren prozesu batean dagoela eta klasizistek oso ondo definitzen zuten fenomeno hartan: berosimilitudearen gorabeheran, baina berosimilitude hori finkatzen denean, orduan, noski, berosimilitudearen aldetik beste pauso batzuk eman litezke, baina, lehendabizi, flnkatu egin behar du eta, nik uste dut, piska bat finkatze horren aldetik doazela egin diren ahalegin asko eta asko.

J. A. Arrieta: Beno, anekdota txiki batez hasiz, ni mutil koskorra nintzela, beti atentzioa deitzen zidan —ez dakit beti hizkuntzen asuntoagatik edo piska bat obsesionaturik egon izan naizelako edo— nola, Capitan Trueno eta bere lagunak, tebeo guztietan, edozein tokitara, munduko edozein bazterretara joaten zirela ere, inoiz ere zutela hizkuntza prolemarik izaten; berdin Egipton, Terranovan edo edozein tokitan, beti hizkuntza inperialean mintzatu eta denek ulertzen zioten... Beno, hau anekdota bezala, baina prolema oso zaila eta bihurria da, eta nik uste dut, gaur egun, euskal literaturaren inguruan dabilen polemika nagusienaren korapilo gordianoa edo, hauxe dela. Zergatik? Oso xinple esanda, beste hizkuntzen literatur ihardunean konbentzionalismo zilegitzat jotzen dena, gurean simulakrotzat jotzen delako, gu beti gaituk, ba, munduko tontuenak; orduan, ez dago eskubiderik, beste hizkuntza guztietan aurrepremisa bezala jartzen den konbentzionalismo horren arauera egiten den gauza berbera, guk egiteko eskubiderik ez izatea. Eta, ez dut aipatu nork plazaratu duen, baina buruan daukagu...

J. Garzia: Horregatik esan dut nik, galdera hau egiterakoan, ez ote den elebitasunaren aukera hori, piska bat, euskararekiko konfidantza falta edo balorazio gutxiesle baten moduan. Hik esan duana, beste hizkuntzei onartzen zaien konbentzionalismo hori ez da onartzen euskaraz.

J. A. Arrieta: Hizkuntz simulakroa, eta, beraz, gaitzesgarria.

J. Garzia: Hori da. Beraz, euskarari ez zaio onartzen beste hizkuntza batzuk duten ahalmen bat, edo ez zaio aitortzen.

J. A. Arrieta: Hori hasteko. Gauza askoz ere gehiago mantendu daitezke: gure errealitatearen berezitasuna, eta abar. Hori hor sartuko litzateke.

F. Juaristi: Nik uste dut horiek direla, nolabait onartu beharreko lizentzia batzu, eta alderantziz egingo balitz ere bai. Esan nahi dut, Anduk bere nobelan jarri izan balu bera Madrilgo faszista batekin ere euskaraz hitz egiten, hori lizentzia bat dela, eta hori, mundu honetan, onargarria dela. Nik ez dakit, baina atzo —nik nere bakeroen historiarekin segituko dut— pelikula bat ikusi nuen telebistan, "Dos hombres y un destino", eta gauza batek deitu zidan atentzioa, eta zen bi zalditan zihoazen momentu batean, zaldien atzetik jende pilo bat zeukatelarik, eta, orduan, batek esaten du, listoak: "egiten badugu zaldi batean biok igo, eta zaldi bat libre utzi, seguraski zaldi horri segituko diote"; orduan, biak hasten dira zaldi batean, eta hogeitalau ordu pasatzen dituzte zaldi batean; eta nik esaten nion neure buruari: baina, nola daiteke? Zaldi batek nola aguantatuko ditu bi pertsona?

A. Lertxundi: Hitz egiterakoan, gu euskaraz hitz egiten ari garenean, eta euskaldun peto petoak izanda, beti erdararen errekurtsoa egiten ari gara, zerbaitetan espresio bat indartu nahi dugunean eta abar askotan ekibalenterik, behintzat peto petoan, topatzen ez badugu, erdararen erreferentzia egiten dugu; ni orain oroitzen ari naiz nola hasiera batean neuk esan dudan "erdal esaerak dioen bezala", eta, gainera, konbertsazio normal batean, ez nuen esango nik "erdal esaera batek dioen bezala", ez nuen justifikazio hori botako, esango nuen, peto peto, "país de ciegos..." eta abar, konbertsazio normalean. Orduan, espresioaren aldetik badago, baita ere, ekibalenteen arazo bat, guk gainditu egin behar duguna, eta horretan saiatu egin behar duguna, baina nik esaten dut badagoela arazo hori ere, besterik gabe.

J. Garzia: Hemen, bateren batek aipatu du errejistroen, hizkera literarioaren arazoa, eta hori finkatu beharra, eta hizkera normalaren, edo normalduaren, pitzaduretatik sortzen dela hori; eta, noski, badakigu, lehenengo, hizkera literario bat eratu ahal izateko, beharbada, arazoa eskolari, komunikabideei pasatu beharko diegula, lehendabizi beraiek standarra den modelo hori eraiki dezaten, gero literatoek jolastu ahal izan dezaten, edo egin ahal izan dezaten horren kodigo standarizatuaren apurketa; baina kodigo standarizatuaren normalkuntza, zeinek egin behar du? Beraz, uste dut hori gaiz kanpo geratzen dela, baina kontutan hartzeko arazoa dela... Ez dakit Jonek besterik esateko duen..

J. Kortazar: Bakarrik gauza paretxo bat. Batetik, oso konforme nagoela Joxe Austinek esandakoarekin; konbentzioak hor daude eta, aprobetxatuz... Esan nahi dudana da, literatura egiteko modu asko daudela; bata da errealitateari atxikituz; hala eta guztiz, nik ez dut inoiz esan —eta hitzaldi honetan ere ez— literaturak errealitatea atxikitu egin behar duenik, baizik eta beste historien errealitatea isladatu, errealitatea interpretatu... nahi duzuena; eta, hortik ez atera, mesedez, beste ondoriorik. Nik ez dut defendatzen, momentu honetan, elebitasuna nobeletan. Badira idazle batzu, Biblia hutsez baliatuz, lan literario oso ederrak egin dituztenak, baina lirikan. Diferentea da, garbi dago, Euskal Telebistan beltzak euskaraz egiten ikusten ditugunean, ez dela ezer gertatzen ere, eta mila gauza. Hala eta guztiz ere, bueltatu nahi dut Anjelek planteatu duen puntu batetara, hau da, gero eta teknika gehiago jakin, gero eta teknika narratibo, hizkuntza narratibo gehiago jakin, gero eta beldur gutxiago ematen duela errealitateak. Nik uste dut klabea hortxe dagoela, ez bakarrik euskararen normalkuntzan ala ez, ez bakarrik filosofia bat proposatzen den momentuan ala ez; teknikarena, eta nik hori esaten nuenean, Flaubert neukan gogoan... Dudarik gabe, nobelista bat ez da ona izatera iristen, errealitatearekiko bere ikuspegi hori adierazteko tresna narratiboak ez dauzkan arte; eta tresna narratibo horiek zeintzuk diren...? Asko daude, baina badirudi batzuk egokiak suertatzen direla eta beste batzuk ez; esan nahi dut, eta, beharbada, historiaren datu objetibo bat aipatuz, nobela batzuk derrepente desagertzen dira, derrepente geratzen dira zaharkituak, beste batzuk ez, eta nik uste dut literaturaren erreflesioak hiru puntu hauek batuz joan behar duela: teknika narratiboa, filosofia bat eta hizkuntza; ez orden horretan, beharbada.

A. Lertxundi: Nik, piska bat, Jon Kortazarrek zioena, baina pauso bat gehiago emanez; asuntoa ez da, bakarrik, idazle batek teknika narratiboak bideratzea, esan nahi dut neri ez dit inork esango, printzipioz behintzat, Joxe Austin Arrietak teknika narratiboak ezagutzen ez dituenik, Vazquez Montalvanek —barkatu adibidea— adina; baina arazoa ez da bakarrik teknikak menderatzearena... Bestela esango zenukete —eta arrazoi guztiarekin— euskal idazle guztiak tontoak al dira ala? Teknika horiek tradizio batean, edo tradizio falta batean..., berriro ere prolema berdinera nator, sinisgarri bihurtzearena, erabiliaren erabiliz, nolabait, konbentzio bihurtzearen arazoa, klitxe literarioak osatzearen arazoa, eta klitxe narratiboak eta teknika horiek, nolabait, erabiliaren erabiliz, sendotzen diren eta zuei sinesgarri egiten zaizkizuen arte; desarroiloarena, eta hemen dago, nere ustez, idazleak teknika narratiboekin eta gorabehera guzti horiekin duen planteamendu latza, erdal idazle batek, printzipioz —eta "erdal" esaten dut globalki hartuta— ez duena, baldin eta literarioki hizkuntza horrek desarroilo bat izan badu.

J. Garzia: Berriz ere geroari begira jarririk, lehen aipatutako kontu bat: generoen arazoa aipatu da behin eta berriz hemen. Nik ez dakit, beharbada astakeri bat esango dut, baina aspaldi honetan ikusten diren joerak ikusita, adibidez, Luis Mari Mujikaren saiakera moduak, zenbait poesiaren bokazio "esataria", zenbait prosaren joera poetikoa eta zenbaiten aforismoekiko joera... Genero bakar baterantz al goaz, etorkizunari begira? Ez Euskal Herriaren kasuan, literatur mailan oro har, genero bakar baterantz goaz, edo eskolan ikasi genituen bezala mantenduko dira horiek? Poesia da hau, hau da ipuina, hau da...?

F. Juaristi: Generoen asuntoa beti izaten da nahasgarria, esan nahi dut, zertan bereizten da, adibidez, prosa eta poesia momentu konkretu batzutan? Prosak badu, beti bere, poesia karga, eta poesiak ere badu bere prosa karga, horrek ez du kentzen prosa eta poesiaren izatea, hau da, nere iritzian, asunto inportanteena ez da hori, eta pentsatzen dut orain dauden bezala egongo direla generoak; mundu guztian, nobela bat, nobela izango da, nahiz eta pasarte batzuk lirikoak eduki; poesia bat, poesia izango da, nahiz eta pasarte batzuk oso narratiboak eduki. Uste dut hemen prolema nagusiena, literatura egiterakoan, lehentasuna zeini emango diogun izango dela, hau da, forma konkretu bati ala forma hori jazteko moduari... Forma izango litzateke ideia jazteko modu bat, jantzi bat; orduan, zeini emango diogu inportantzia guk, ideiari ala jazkerari? Biak lotuta egon behar dira, baina zein neurritan? Inportanteago al da euskarazko ariketa bat egitea, ideia berrietan edo ideia konkretutan sartu gabe? Ala hori utzi, ideia batzuk ekarri, eta ahaztu jazkera? Neretzat hori da arazorik nagusiena; zerbait kontatzerakoan, poema bat idazterakoan edo saio bat egiterakoan: nola lotu forma eta ideia?

J. Garzia: Nik uste dut, hemen, genero guzti horiek, ia ia denak, landu dituenaren hitza, oso egokia izango dela...

J. A. Arrieta: Teoriaren aldetik, nahiko desentrenatuta nago, eta nahiago nuke generoen asunto honi buruzko iritzia Jonek emango balu, piska bat teoria literarioaren aldetik, baina, gauza bat jakiteko, azkeneko puntuari heldu nahi nioke, eta erreflesio hari horretatik piska bat tiraka, nik hor arrisku bat ikusten dut, eta zera duk: ez duk gure prolema bakarrik, mundu osoko prolema ote den nago, edo, beharbada Europako kultura tradizional edo klasikoaren ondare bat, alegia, edukiaren eta formaren arteko dikotomia hori edo; gezurra dirudi..., gezurra dirudi, ez, hala da! Burumuinetan ederki itsatsia daukagu, nahiz eta, momentu batzutan, piska bat dikotomia horretatik desmarkatzen garen, azkenean, beti, ibili eta ibili, erortzen gaituk horretara eta, nere ustez, zenbait gauzetan, "en plan descriptivo" esanda, balio dezakeen arren, nahiko ideia arriskugarria dela uste dut, ze, ni behintzat, adosago nago literatura gutxi gora behera honela definituko lukeen iharduerarekin: alegia, ez duk errealitate bat hizkuntza eta erretorika batez jantzia, ez duk ideia bat dotoreago edo itsusiago jantzita, baizik eta duk errealitate berri bat, blokean; hau da, hitza formulatzen ez dugun bitartean, errealitate hori ez da esistitzen. Oso abstraktoa da, baina nik uste dut oso klabea dela ideia hori.

J. Kortazar: Oraintxe Joxe Austinek esan duenarekin bat etorriz, piska bat matizatuz, ez da bakarrik errealitatea eta hizkuntza; teknika narratiboa ere batera dago. Teknika narratiboa, hitza eta errealitatea batzen ez diren arte... Ondo aukeratzen ez baduzu teknika narratiboa bera ere..., hau da, bat aukeratuz edo bestea aukeratuz, lege diferenteak sortzen direla, eta, horretaz, zurekin bat nator, blokean. Blokean, baina ez bakarrik gaia eta hitza; gaia, hitza gehi beste zerbait tartean...

J. A. Arrieta: Intuitiboki esanda, konparazio baten bidez, literatur iharduna ez duk ikusten den errealitate bat eta, gero, ba, nere artean hasten naizela diskutitzen: honi zer enfoke emango diot? Hemendik botako diot argia, edo hemendik, edo kolorinetako argia botako diot, txuria edo beltza..., ez duk hori, neretzat, prolema, baizik eta duk literaturgintzaren foko edo delako hori, hau da, iluntasun batean bota eta orduan fokoak botatzearekin batera, simultaneoki, orduantxe sortzen duk errealitatea; ordurarte ez zegoen ezer... beno, ezer.. zegoen errealitate objetiboaren, edo dagoen errealitate horren "continui" eta "in vale" edo dena delako hori, baina ez zegoen ezer, ez zegoen kontenidorik, ez zegoen ezer.

J. Kortazar: Ni konforme nago, esateko moduak dira. Generoak, egia esan, nik nahiko ahaztuta daukadan gai bat da. Eskola erromantikokoa naiz, eta, orduan, inoiz ez didate genenoek halako larrialdi handiegirik eman; zer esango dizut. Teoria aldetik, momentu honetan, neuk ez nuke definituko. Hala eta guztiz, gaur egunean ere badago literaturaren beste definizio bat eta nik uste dut oso polita dela: literatura sortzen dela, generoen ezaugarri finko horiek nahasten direnean. Nik ez dakit hori esaten dutenek zer esan nahi duten, baina nere interpretazioa emango dizut eta kito; hau da, literatura, esaldietan sortzen dela, esan nahi zuen ziur aski, beharbada, genero ezberdinen hitzak —ez dakit hitzak genero batekoak edo bestekoak diren— nahasten direnean; esan nahi dut, azken batean, hizkeraren mailak ere nahasten direnean, orduan, beharbada, sortzen dela literatura.

        Generoen arazora bueltatuz, lehenago aipatu dizuet nahiago nuela idazleak bere buruari buruz, eta bere lanari buruz, iritziei buruz zenbait esatea, ezta? Uste dut, Euskal Herrian, momentu honetan, historia aldetik badugula idazlearen irudi hori nahiko markatua, eta uste dut, maila honetan ere, izan dela honelako eritzirik oraintxe bertan. Bata da erromantizismoak eman digun idazlearen eredua; idazlea da igarlea, gizartearen aurrean jartzen dena eta gizartea zuzentzen duena, badakizue roilo guztia... poesiak ez du ezertarako balio..., beraz, planteatu behar dugun lehenengo gauza, beharbada, zera da: zertarako balio duen idazteak, eta zertarako poesiak, beno, literaturak oro har. Erromantizismoak aurkitu zuen bide bat: gizarteari nobabait bidea erakutsi behar zion poetak. Sinbolismoak, ordea —eta hau ene nik uste dut gugan oso presente dagoela— planteatzen zuena zen —erromantizismoak igarlearen mitoa planteatzen zuen moduan— hitzaren eta liburuaren mitoa. Idazleak bere lantxoa egin behar zuen, bere mundu autonomoa sortu eta, nolabait esateko, lanak berezko pisu bat zeukan, eta berezko errealitate bat. Gaurko idazlearen irudia zein den? Ba, egia esan, ez dakit, eta lehenago esan dizuet baita ere, igarlearena egitera nentorrenez, botako dut behar bada beste keinada bat... Nik uste dut gaurko literaturak —eta hemendik aurrerakoak gehiago— zinearekin eta mundu audiobisualarekin —narratiba bada, zinearekin, eta, poesia bada, publizitatearekin— lotuagoak joango direla. Lasterasko, gure Gorkatxori galdetzen diogunean, ba, "handia zarenean zer nahi duzu izan?", laster esango digu: "zine zuzendaria". Ez da bakarrik hori gertatzen horrela orokorki, baizik eta, batez ere orain urte batzuk, Bilbon, idazleen artean bazegoen horrelako nahi zabaldu bat: denok nahi genuen pelikuba bat egin, pelikula bat zuzendu; "pocos éramos elegidos", noski... Baina, hortik aparte, bai benetan pentsatzekoa dela —eta oso zehatza izango naiz— " Nueve semanas y media" bezalako pelikula bat..., badakizue, anuntzioen bitartez, edo anuntzioen hizkuntza erabiliz egindako luzemetrai bat, nik pentsatzen dut, datorkiguna, horrelakoxea izango dela: bideo-klipak. Literaturak, eta berriro generoetara bueltatuz, geroko literatura horrek elkar hizketa luzeak izan beharko ditu zinearekin, eta zinearen inguruan sortu diren beste genero txikiago horiekin; telebistako publizitatea, publizitatea bera... eta hortik eskapatzerik ez dela izango gainera, pentsatzen dut. Orain, zein den horren atzean dagoen pertsonaia edo poetaren ikuspegia? Ba, ez dakit, pentsatzen dut nahiko poeta edonista izango dela, izarrekin jolastuz nahikoa izango duena, idazten eta ondo pasatuz nahikotzat joko duena... Pentsatzen dut, baita ere, beharbada, idazlearen funtzio soziala gero eta eskasagoa izango dela eta, azken batean, beno, nahiko radikala jartzen an naiz, baina, beharbada, bere hizkuntza erabiliz "zoriontsua", edo bere funtzioa nahiko beteta ikusiko duena. Hala eta guztiz, horrekin batera, sartuko da literaturan horrelako zentzu ludiko oso-oso inportante bat, beharbada jada sartzen ari dena baita ere.

A. Lertxundi: Hik, Joxerra, egin duan galdera duk, azkenean, ea uztartzen den genero berri bat, genero guztiak biltzen dituena; ea hori izango den gure etorkizuna, edo orain arteko desberdintasun hau planteatzen den. Noski, generoen historia guzti honek bere historia propioa badik, eta planteamendu bat ere baduk, baina har dezagun konbentzio hori, historia eta literatura asko izan duen konbentzio hori, eta nik, pertsonalki, pentsatzen diat gaur plazaratzen ari den, eta inork generoa deitzen dion beste elementu entsaistiko, liriko eta abarrak integratuz osatzen ari den zera hori, nobela bat dela, eta ez gaudela genero berri baten barnean edo aurrean, baizik eta nobela egiteko modu berri baten

aurrean gaudela.

J. Garzia: Zentzu honetan, adibidez, hiretzat, Patxi Perurena baten "Emily" liburua nobela bat duk?

A. Lertxundi: Beno, ba bai..., horiek beste prolema batzuk dituk; horiek, azken azkenean, dituk, nolabait, tximeletari orratza sartzen dionaren arazoak.

J. Kortazar: Patxi Perurenaren adibide horretan sartuz, oso liburu interesgarria duk eta, justu, demostratzen dik ez duela generorik, ze, ez duk entsaioa ere, narrazio piska bat bada, biografia piska bat ere bai eta poesia piska bat ere bai, noski.

J. A. Arrieta: Bi idea bakarrik; lehendabizi, Jonek egin duen erretratu robot horren aurrean nere zalantza handiak ditudala adieraztea besterik ez. Oso modu txapuzeroan esanda, nere ustez idazlea, gaurkoa edo biharkoa, ez duk izango, dudarik gabe, aintzinateko igarle edo druida, edo horietako bat, baina ezta ere zerbitzu sektoreko animatzaile "cultural del ocio marginal", hori ere ez. Ez zekiat non dagoen muina, baina ez bata eta ez bestea, ez zekiat non kokatu. Gero, beste idea bat: generoetatik desmarkatuz ere, edozein genero edo edozein teknika erabiliz ere, nik uste dut idazleak, gaur, bihar eta atzo gauza bat bereziki, edo batez ere, egiten duela: errepresentazioa edo errepresentazioaren ideia. Alegia, bere psiquean dagoen ikuspegi eta konflikto kontrastatuen arteko errepresentazioa proiektatu egiten du; horrela esanda, oso abstraktoa geratzen da, baina beno, hortik doa piska bat; proiekzioa da barne gatazka baten errepresentazioa, eta hor dago komunikazioaren prolematika izugarria, alegia, korolario bat oso nabarmena eta, nere ustez, literatur kritikarako zeresan handia duena, edo eduki beharko lukeena, eta ez dakidana, gainera, Euskal Herriko kritikan edukitzen dugun ala ez, eta zera da; liburu bat, nahiz eta zenbait ezaugarrien arauera liburu ona izan, eta besteen iritziz libunu ona izan, izan daiteke neretzako ezer ez esatea; esan nahi dut, komunikazioaren zera horretan gure kritikak askoz ere gehiago inpresionatu behar duela.

F. Juaristi: Nik ez dakit idazlea geroan zen izango den, ze, oso zaila da, beharbada idazlerik egongo ez delako, ezta? Ez dakit, gerta daiteke edozer gauza, baina gauza bat esan nahi nuke, eta neretzat oso inportantea da; literaturarekin gertatzen dela, nobabait esateko, brste gauza askorekin gertatzen dena; adibidez, enamoratzen garenean, edo mutilok neska bat ezagutzen dugunean, beti daukagu eredu estetiko bat, eta esaten dugu: neska hori oso polita da, edota ez da oso polita, baina neri gustatzen zait. Esan nahi dut, literaturan berdina gertatzen da liburu batekin; izan daiteke liburu bat kritikak eta jende guztiak esaten duena oso ondo idatzita, oso ondo lotuta, narrazioa oso ondo eramanda dagoela, eta, gero, guk hartzean, bai, baina ez zait gustatzen. Literatura, azken finean, gustatzea edo ez gustatzea da, eta azken balioa, benetakoa, horixe da eta hori izan behar luke literaturak; gustatu edo ez gustatu.

J. Garzia: Dena dela, nik esango nuke hor, eta euskal literaturari buruz, mutil eta nesken kontua aipatu duanez, eta hemen daukagun famari begiratuta, askotan ez dela hori bakarrik pasatzen, askotan pasatzen da: beno, ez zaidak asko gustatzen, baina besterik ez dagoenez...

        Beno, hemen aipatu den beste kontu bat, kritika izan da; badakizue aurten nola joan diren kontuak, eta hemengo jendeak, edo hemengo idazle jendeak, errealitatearekiko beldurra baldin badu, uste dut, aurtengoak ikusi ondorenean, kritikari izua ere eduki diezaiokeela.. idazle batek —Bernardo Atxagak, hain zuzen— esaten zuen, hitzaldi batean, "hasiera batean berboa ez, baizik idazlea eta irakurlea bakarrik zeuden, eta, gero, hirugarren satelite bat sortu zen, kritikoarena"; zuek kritika —eta labur mesedez, despedidako bertsoa bezala— beharrezko ikusten duzue; nola nahi zenukete eta nola pentsatzen duzue izango dela 2000garren urteko kritika?

A. Lertxundi: Nik neuk, nere esperientzia kontatuz, uste dut, aurreratu baldin badut, neurri batean —ez dut esango portzentairik— aurrerapen hori zor diodala kritikari. Eta, kritika diodanean, ez da, hain zuzen ere, ARGIAn edo JAKINen publikatzen denari, baizik eta kritika literarioa irakurtzeari; ez nere obraren kritikak zuzen zuzenean, baizik eta kritika literarioaren ezagutzari zor diodala aurrerapenaren zati bat, eta alde honnetatik, neri behintzat, pertsonalki, esan beharra daukat, kritikak mesede egin didala; baditu bere eragozpenak eta baditu bere zailtasunak, hau da, nobabait koartatzeko arazoak planteatzen ditu eta, nolabait, azken finean funtsezko arazoak diren elementu horietaz obsesionatzearen arazoak baditu, eta nik horiek ere bizi izan ditut, baina, dudarik ez dago, niri lagundu didala, eta, azken azkenean, behin eta berriz errepikatzen ihardun dugun zerbait, fenomeno literarioa, definitzen, oso zaila den fenomeno hori eta Joxe Agustinek halako imajin polit horrekin adierazi duen fokoa, ilunpean piztu eta errealitate bat eraikitze, mundu berri bat eraikitze horretan —ez " mundo feliz", baizik eta mundu berri bat— kritikak, behin eta barriro, topatuko du guk idazleok planteatzen dugun arazo berdin berdina, eta da mundu berri horren definizioa; eta kritikak ez du inoiz lortuko. Hau da, azken azkenean, gure tranpa berdinean dago, eta gure tranpa berdinean sartzen ez bada kritika, orduan bai kritika hori ez zaidala batere interesatzen.

J. Kortazar: Nere esperientzia kontatuz, pentsatzen dut bi kritika direla: bata soziologikoa da, eta, bestea, benetan literarioa, eta neri interesatzen zaidana, baita ere, hauxe bera da, nahiz eta, beharbada, bigarrena egin. Esan behar dut bigarren maila honetan, literaturari buruzko erreflesio horretan, askoz ere kritiko hobeak direla idazleak, kritikoak baino, eta horretaz adibide bat baino ez dut jarriko: askoz ere kritiko hobea da Lizardi, Aitzol baino, askoz ere kritiko hobea da Lauaxeta, Aitzol bera baino. Beraz, balio ez duena hori da, eta fokoaren historiaz gauza bat bai esan nahi nizula, eta da zuk fokoa pizten duzunean, hori ez da bapateko zerbait, berez sortzen dena, berezko horrek izan ditu bere arrazoiak ere; nere ustez, literaturaren erreflesioa, badago fokoa piztu baino lehenago, badago pizten duzunean eta badago errealitate horretan, baina fokoa piztu aurretik, badago erreflesio bat, eta nik uste dut kritika literarioa, hau da, literatoek egiten duten kritika —Elliot batek adibidez— horretan ere sartzen dela.

F. Juaristi: Oso labur izanik, nik esango nuke kritikak helbururen bat baldin badu, edo funtzioren bat baldin badu, idazleari bere burua ezagutzen laguntzea dela.

J. Garzia: Itxura denez, hemen hasi gara literaturarekin eta, azkenean, boltaje kontuarekin bukatu dugu. Gai gehiago badago, baina behar bada hementxe bertan utziko genuke, eta, literaturarena boltaje kontua denez, nik esango nuke, zuek ez baduzue ezer galdetzekorik, Anduk esan duen bezala, espresibidadearen bentajatan, erdaraz bukatuko dugula mahaingurua, esanez "apaga y vámonos".