—Bidasoako kronika—

El Bidasoa y sus capelomágnicos

Koldo Izagirre

Txapelaundiak alegia. Don Pioren kuadrilla literarioa, irudimenezkoa, euskaltasun baten eredu izatera ekarriak, Barojianoek sutsuago Don Piok berak baino. Txerri Buztango Errekako Akademiaren osatzaileak hala ezagutuko zituen:

        "Hace treinta años fueron a Vera unos cuantos iruneses a las fiestas del pueblo. Había entre ellos unos hombres grandes, sonrientes, voluminosos, con unas grandes boinas.

        Yo les llamé los chapelaundis del Bidasoa".

(Bagatelas de otoño)

        Festetara joanak ez du, bortxaz, juergista eta zurruteroak izan behar zutela esan nahi noski; lehen albiste honetan Barojak erritmu geldoko baltsak dantzatuz luzitu zutela esaten digu, eta txakolina, legatza eta bakailua aipatzen zituen kantu izpiritual bati ekinez. Lecochandegui ere han izanen zen noski:

        "Se aceptó el proyecto, y entonces Lecochandegui añadió que guardaba para màs tarde el plan de formar una sociedad secreta que se titularía Los Chapelaundis del Bidasoa y que contribuirá a formar una hermandad bàquica con todos los pueblos de la orilla de elle famoso río".

(El charcutero)

        Eta zurruterako senidetasun baketsua bezala sortu zenak ospe handia hartuko zuen; urrundik etorritako ungariñu, komeriante eta titiriteroek ere partaideak direla diote, ikuslegoaren konfiantza lortzeko sobra ere:

        "CHINCHIN. (...) Pertenezco a todas las Academias del mundo, desde la Gran Academia Culinaria de París hasta el Ateneo Científico, Literario y Artístico de Cherri-Buztango-Erreca".

(Chinchín Comediante o las Ninfas del Bidasoa)

        Akademia honek, jakina, bere gisara moldaturiko herri bat nahi du bizilekutzat, eta Barojak politika guztiak hastio baldin bazituen ere, matxinada independentista batean sartuko ditu lagunak. Ez baitu alferretan aitortzen:

        "(...) Mi ideal es ya lundar la República del Bidasoa con este lema: «Sin moscas, sin frailes y sin carabineros».

        Un pueblo sin moscas quiere decir que es un pueblo limpio: un pueblo sin frailes revela que tiene buen sentido, y un pueblo sin carabineros indica que su estado no tiene fuerza; cosas todas que me parecen excelentes".

(Divagaciones de autocrítica)

        Adostasuna lortuko du Barojak berehala. Honela mintzo da Bidasoa ibaia:

        "Ciertamente, ahora ofrezco pocos encantos en mis orillas, y sobre todo en la española, que está llena de feos cuarteles carabineriles; pero tengo esperanzas de un porvenir mejor, porque un erudito, el Bachiller Juan de Itzea, me ha pronosticado que llegaré a formar una república independiente: sin moscas, sin frailes y sin carabineros".

(La leyenda de Jaun de Alzate)

        Juan de Itzea hau, zer duda egin, Pio Barojaren beraren irudi bat dugu, Txapelaundien Akademiako idazkaria hain zuzen, eta iritzi berekoa da:

        "Yo confieso que para los chapelaundis sería hermoso como ensayo hacer de la zona del Bidasoa, española y francesa, un pequeño país limpio, agradable, sin moscas, sin frailes y sin carabineros".

(Momentum catastrophicum)

        Iparraldeko herriak maiz ditu aipu Barojak: Zalakain eta Garazi, Argizarizko Irudiak eta Baiona, 1830ko buruzagiak eta Uztaritz, Gastizarren haize-orratza eta Askain... Baina txapelaundiak, nahiz eta Bidasoari bi bazterrak aitortu, guti hurbiltzen dira iparralderantz, nahiago dute Irunera, eta han bai, Hondarribiko arrain-saltzaileei bezala egiten diete zirri kaskarota txoraldei.

        Ereduzko erresuma Bidasoaldea baldinbada, ereduzko herritarra txapelaundia da. Juan de Itzea mintzo berriro:

        "Yo creo que, si hay que seguir alguna tradición en nuestra tlerra, es la de los Amigos del País. Seguirla significaría estudiar las ideas, las costumbres, los oficios, las artes; pensar en la vida de sociedad, en el embellecimiento de los pueblos, en el cuidado de los paisajes, intentar una vida nueva, bella, amable, en resumen, hacer de cada vascongado un chapelaundi del Bidasoa, y de los otros Bidasoas del país"."

(Momentum catastrophicum)

        Jauntxo, zalduntxo berri batzuk ditugu txapelaundiak, Errenazimenduko printze jakinzaleak, ederraren miresleak eta hedonista xamarrak.

        Noizbait munduan barrena arrisku latzenetan dabilen pirata bat izan nahi zukeela esan zuen Barojak. Abenturero baten hitzak dira, txapelaundien erresuman bizi den personaia batenak:

        "Soy el aventurero vasco, ni español ni francés, sirvo al que me paga, y le sirvo fielmente. No me importan las ideas ni las patrias; no tengo más patria que mi caserío, y, después, el ancho mundo".

(La leyenda de Jaun de Alzate)

        Txapelaundiak ez izanik ere, halakoxeak dira Barojaren heroeak. Inguru eder eta garbi bat nahi dute, bakezaleak dira etxean eta ausartak ametsetan (Baroja: "Yo me veo de cabecilla, con cuarenta o cincuenta hombres, entrando en las aldeas a caballo, la boina sobre los ojos, el sable al cinto, mientras las campanas tocan en la iglesia". Baina noski, Santa Cruzi ezetza emateko Aviraneta aurkezten digu...). Txapelaundiek aurkintza, paisaia bezala dute maite ingurua. Ez dira ez espainolak ez frantsesak, baina honek ez du esan nahi, urrik eman ere, inolako kontzientzia nazionala dutenik. Eta Barojaren heroeak berekoiak izanen dira unerik lazgarrienetan ere, Antonio bezala Etxalarren:

        "Al llegar el Movimiento de 1936, Antonio Zabala, que hasta entonces nunca se había señalado por mostrarle políticamente, se alarmó con el ambiente que reinaba en el pueblo. Notó que conservadores y carlistas se ponían en contra suya como si no pudera considerarse admisible su indiferencia política, que era lógica en un hombre que nunca había pensado más que en resolver su vida".

(Los amores de Antonio y Cristina)

        Bilbon lana egiten duen etxalartar gorritu batek galde egiten dio —Bidasoaldean ez dago nazionalistarik— ea helduko den Irunera, hara doazela gazte batzuk karlistei hara egin ahal izateko Etxalarren baino gogorrago. Baietz dio Antoniok. ("El mozo dijo bueno tomo pugio haber dicho malo"). Gauez, Antoniok hanka eginen du Sararantz.

        Don Piok berak esana zuen Sorbonako Español Katedran irakurritako hitzaldian, Estatuan azaldutako bi nazionalismoek, katalanak eta euskaldunak, zekarten berekoikeria eta doilorkeriagatik, ez zutela erakarpenik jende xume xamarrarentzat baizik ("para gente un poco baja"). Hitzaldi beraren pasartea duzue hau:

        "Yo no sé, en verdad, si este individualismo ez bueno o malo. Siempre lo he tenido, siempre he sido igualmente individualista e igualmente versátil. Antes, como muchos, me sentí universalista y aspiré a ser ciudadano del mundo; luego me he ido replagando sobre mí mismo, y hoy me parece demasiado extenso ser español, y hasta ser vasco (...)".

(Divagaciones de Autocrítica)

        Nor bizi da txapelaundien lurraldean, Bidasoaldean? Jaun de Alzateren Leiendan Bidasoako biztanleak mintzo dira banan bana, bere burutik. Hauexek dira:

Endarlaza

El Bidasoa

La niebla

Las hojas secas

El gusano de luz

El sapo

Las lamías

El basa-jaun

Las sirenas

Las brujas

El lamento del agote

La voz del gitano

Los ferrones

El contrabandista

La gaviota

Los marineros de Fuenterrabía

El aventurero

El buhonero y su perro

Pelotaris y versolaris

El pescador de caña

El mar

        Hogeitabat personaia dita osotara, mintzodunak guztiak. Hamahiru ez-personak dira, eta beste sei berriz erdiz erdi nobela kostunbristakoak: El contrabandista, el aventurero, el buhonero y su perro, pelotaris y versolaris, el gitano. Nahi izanez gero, kontrabandista eta abentureroa nobela erromantikoan koka litezke. Barojarena, euskal gaietan behintzat, nobelagintza erromantikoaren azken hondarra dukegu.

        Aipagarria da noski, hemen ez da baserritarrik ageri. Baserritarrak, euskaldun hutsak izaki, mutuak lirateke. Karabineroak berriz ez dira euskaldunak Bidasoaldean Barojaren arabera, baina hauek ere ez dute hitzik.

        Las Noches del Café de Alzate antzerkian, egileak oharretan adierazten digunez, publikoa osatzen dutenak (kafetegiko parrokianoak) aldeanoak eta karabineroak dira. Karabineroek garrantzi handia dute Bidasoan. Ibaiak berak esana digu, La Leyenda de Jaun de Alzaten, kuartelez beteak dituela bazterrak. Karabineroen teniente batekin ezkonduko da Fermin Elgueta Los Contrabandistas Vascosen protagonistaren arreba. Lecochandegui ostatuz dagoen etxeko nagusia karabinero ohia da. Eta Lecochandegui honek, fraileak iraindu nahiean, honokoa botako du:

        "¡Los escolapios! iQué van a ser curas! Todos son carabineros retirados —y después añadió—: iParece mentira que el Gobierno dé esas atribuciones al Cuerpo de Carabineros!".

(Lecochandegui el Jovial)

        Eta gauza bera errepikatuko du Bidasoaldeko alaitasunaren prototipo honek protagonista ez den beste ipuin batean, El Charcuteron hain zuzen, kongregazio berdinagatik.

        Karabineroak beharrezkoak dira suspensea lortzeko kontrabandoa gai duten nobeletan. Pierre Lotik ere kontuan hartzen ditu karabineroak, eta eszenario berdinean (Ramuntcho). Barojaren ustez, Lotik euskaldunek hain gorrotatuak deskribatzen dituen karabineroak bezain arbuiagarriak dira mugaz harunzko gendarmeak ere. Jakina, Barojak kontrabandista egiten du bere burua. Lotik urrunagotik ikusten ditu bere heroeak, eta badaki —mugazain ibilki bera ere— manerak bereizten. Partziala zela esanen didazue. Bai, baina Baroja ostera heroe azkarregia. Sekulan detenitu gabea.

        Txapelaundien erresuman karabineroak arrotzak dira, gaztelauak, baina paisaiaren osagarri, folklorean sakon sustraituak. Karabinerorik gabeko Txapelaundi Herria abenturarik gabeko herri aspergarria izanen litzateke.

        Barojak maiz askotan adierazten digu berak gaztelaniaz idatziriko esaldia euskaraz esana zela halako edo bestelako personaiak. Eta zenbaitetan, personaiek abestutako kanta ez eze, hitzen bat edo beste, eta baita esaldi osoren bat ere, badakar euskaraz. Honetan, Arturo Campion aurreratu zitzaion urte batzuen aldez.

        Bidasoatarrek, oro har, euskaldunak dira, badakite euskaraz, baina erdaraz mintzatzen dira gehienbat (Campionen personaiak bezala), eta honek oso ateraldi xelebreak eragiten dizkie, Alzateko kafetegiko tertuliarra den Chorrochi adibidez: "Ya está ahí ese belarrimocha". Campionen adibide hau ere ez da makala:

        "—Es verdad— preguntó el general bruscamente, encarándose con Pedro Mari ¿es verdad que eres navarro?

        iPedro Mari creyó volverse loco! iEl general le hablaba en vascuence!".

(Pedro Mari)

        Erdaraz mintzo direnean, Bidasotarrek bihurritu egiten dute sintaxia, halako efektu farregarri bat sortu asmoz (Cervantesen entremesetako bizkaitarra bezala, baina zentzu handiagoz). Gaztelania "euskaldunek bezala" ahozkatzen ere badakite: liversión, biamantes...

        Izan ere, euskaldunek euskara kantatzeko bakarrik darabilte, eta nonahi eta noiznahi dute eztarria behartzen, esate baterako Noche de Médico ipuinean "behientzako belarra segatzen ari zen baserritar baten kantuak hausten zuen isiltasuna". Kantu zaharrak dira beti, Don Pioren aburuz Euskal Herriaren izpiritualtasun ezaren froga ederra bailitzateke larogei urtetan kantu bat bera ere ez sortu izana. Iparragirre eta Bilintxen ondotik, deus ez. Iritzi zehatzeko gizona zen Don Pio:

        "Los unos jugamos a la pelota muy bien; los otros hacemos versos en vascuence bastante mal".

(La leyenda de Jaun de Alzate.

Pelotariak eta bertsolariak mintzo).

        Pelotariek ongi joka ahal dezakete, mintzoaren beharrik ez dutelakotz, eta bertsolariek berriz, en vascuence jarraitzez gerotan, ez dute gauza onik aterako. Txapelaundiak bazkari eta edari on zaleak dira, eta zer esanik ez, kantatu egiten dute bazkalondoetan, Dithurbide Azkaindar Beran herritutakoaren zuzendaritzapean. Kantatu, euskaraz egiten dute gehientsuenetan. Eta halako batean polemika sortu da, gaztelaniaz, euskara dela eta ez dela. Juan de Itzea idazkariak berehala erabakiko du:

        "¿Qué nos importa todo eso? Los chapelaundis estamos por encima de la lingüística".

(Momentum catastrophicum)

        Oroitzapenetan teorizatu egiten du Barojak euskaldunon mintza ahalmenari buruz:

        "Elcano, Legazpi, Lezo, los Oquendo, Urdaneta, Churruca, Lope de Aguirre, etc. llegaron a la gran aventura, pero no pasaron de ahí. No supieron decir la frase necesaria a tiempo.

        (...)

        Han pertenecido a una raza muda.

(Desde la última vuelta del camino)

        Zer ajola nork idazten duen Cortések botatako esaldi ospetsu hura, zer ajola norentzat (eta nondik, nork ordaindua) idazten zuen historiagileak Nelsonek Trafalgarren botatakoa, zer ajola nork, nori, noren aginduz Wellingtonek Waterloon, Dantonek Batzarre nazionalean... Estaturik gabeko herri bati ezin eska dakioke esaldi historikorik, uste dugu guk.

        Don Pío, Don Migelekin batera, euskaldunei buruz baieztapen kategorikoak egiteko ausardia izan zuten lehen idazle español modernoa da:

        "Yo no sabría definir de un modo simbólico el carácter de los vascongados; sí sé que casi todos tienen un fondo guerrero, que casi todos en el campo tienen algo de bruma en su cerebro, que hablan poco, que peroran poco, que son serenos, pensativos y silenciosos".

(Fantasías Vascas)

        Idazle ohartuak somatzen duenez, gauza bertsuak esan ohi dituzte ingelesek irlandarrei buruz (eta idazle ingeles irlandarrek ere bai beren herrikideei buruz), frantses eta frantsetuek bretoinei buruz, eta Frantzia metropolitanakoek laino artean bizi ez diren teorian beraiek bezain zituaien dituzten antillatarrei buruz...

        Jakin behar baita, hemen dagoen zapalkuntza bakarra latintasunarena dela:

        "Me gustaría ver el país vasco como un núcleo no latino, como una fuente de energía, de pensamiento y de acción, que representara los instintos de la vieja y oscura raza nuestra, antes de ser saturada de latinidad y de espíritu semítico".

(Divagaciones sobre la cultura)

        Txapelaundien idazkaria ere iritzi berekoa da:

        "El desligarse de Roma y del espíritu latino traería la posibilidad de hacer algo original en el pueblo vasco".

(Momentum catastrophicum)

        Latintasuna eta kristautasuna, hoiek dira Euskal Herriaren zapaltzaileak. Jaikitzez gerotan, haien kontra behar genuke jaiki. Primitibismoa? Esentzialismoa?

        "Chiqui. Voy a decir que Jaun no ha muerto, que yo he llenado su ataúd con tierra, que Jaun vive, y que no morirá; que yo lo he escondido en una cueva del monte Larrun, y que vivirá mientras el país vasco sea esclavo de los católicos...".

(La leyenda de Jaun de Alzate)

        Horra beraz noren morroi eta hankapeko garen. Katolikoena. Ezer merezimenduzkorik egitekotan, izpiritu latino-semitikoaren aurka altxa behar genuke, eta erlijio katolikoaren aurka. Honez gero, inork ez ahal du ulertuko geure hizkuntza zaharra berpiztu behar genukeenik... Etsai ikustezinak, etsai unibertsalak: esistentziarik gabeko etsaiak, esanen genuke. Borrokara baino etsipenera ixurtzen gaituzten maiuskulazko zapaltzaileak. Zaila, Bidasoa askatzea.

Azken ohar bat:

        Txapelaundien bildulekua Bera da noski, baina bada beste herri bat, ez hain dotorea, Txapelaundien Elkartearen sorreran zer ikusi handia duena: Irun.

        Badakigu irundar batzuk ikusita bururatu zitzaiola Barojari txapelaundiena, haien txapelak, humorea eta kantu zaletasuna ikusita. Badakigu txapelaundiak Irunera joaten direla juerga gogoa dutenean, eta Las Noches del Café de Alzaten ere, sargentoak (karabinero inefableak) Bashiliri galdetzen dionean non ikasi duen abesti (karabineroaren ustez) subersibo hori, hauxe entzunen duela: "(Haciéndose la tonta) El otro día la oí. Unos chicos de Irún la cantaban". Alegia, irundarren bizkar bota litekeela legearen hauste oro. "Haciéndose la tonta"; hau da, ni baino, gu baino, maltzurragoei ikasitakoa errepikatu besterik ez dudala egin.

        Eta idazkaria ez baina, elkarte orotan, eta Akademiatan ere bai, zuhurrenak izanik ere, beharrezkoa eta ezinbestekoa den elementu bizkor, trebe, humoretsu eta maltzurra dugun Lecochandegui txapelaundia ere irundarra da. Irunen bizi da behintzat, eta bertara gonbidatuko zuen Baroja bazkaritara. Eta orduan, uste izatekoa da, izendatu zuen Lecochandeguik Don Pio Txapelaunditarra. Ad maioren Bacus gloriam.