Iru olerkari: Agirre, Azkue ta Unamuno (1864-1964)

Aita Onaindia

Giza-oiñarriari edozein gaitan zabal ta sakon eragin dautsoenak, beti doguz txalogarri. Nimiño artean, bulartsu ta erraldoi antzera agertzen yakuz oneik. Erri guztiak lez guk euskaldunok be baditugu olako gizaki eragilleak.

Ain zuzen, aurten iru gizon andiren izenak aizetan darabilguz eguneroko ta aldizkarietan. Txomin Agirre, Berbizkunde Azkue ta Mikel Unamuno urte batekoak genduzan; aurten ospatzen dogu euren jaiotzatiko eungarren urte-burua. Bizkaia'k ez ditu iñoiz be aztuko bere iru seme jator oneik.

        Irurak ziran andi, bakotxa bere arloan; Agirre ta Azkue euskal saillean, Unamuno erdel-zelaian. Euskal-sailleko biak, jakitun ta luma zorrotz, bata irakurgaiak idazten eta bestea itz-azterketan eta kantu zarrak aizatzen oraindik iñok ez dauz garaitu; Unamuno, idazle, ta jakinzale lez, mundu osoan ezaguna. Agirre gazterik il zan, 56 urte ebazala; Azkue, zarmuga ederrean, 87 urtegaz, eta Unamuno zartzaroan sartuta, 72 urte egiñik.

Orrezaz gaiñera, irurak genduzan olerkari, olerzale, ederra izaditik jaso naiz biotz-barruan sortzen ekienak. Olerkia, izan be, sua ta txinparta da, eta irurak erabillezan sua ta garra biotz-ataketan dantzari. Azter daiguzan zerbait iruren bizitz eta oler-lanak.

Txomin Agirre

Agirre oso ezaguna da. Ondarru-n jaio zan, 1864'ko maiatzaren 4'an. Ango bizitza, arrantzale mutikoen bizitza egin eban umetan. Ikastola ta aitaren aroztegia ziran bere gaztetako lantegi. Baiña goiz baten, bere erriko eleiz ixillean otoitzari ekiola, zerutar dei gozoa nabaitu eban biotzaren erdi-erdian. Eleizarako dei goitarra zan. Zelan atondu ortarako bideak? Ezkurra bear nai ta ez. Eta bere aita ezeukia zan, arotziatik bizi zana, jan eta jazteko aiña ozta-ozta irabazten ebana. Jaungoikoak, alan be, eztau Berak aukeratutakorik bertanbera izten. Bilbao'ko Santiago eleiz nagusiko parroku zan Mariano J. Ibarguengoitia jaunak bere etxera eroan eban, mezea lagundu ta gaiñerako arazoetan berari lagundu egion. Jaun onek ordaindu eutson gero latin eta beste eleiz-ikaskizunak egiteko bear eban guztia; baita Gazteiz'ko Apaiz-Ikastetxe nagusian Urtzizti (Teologi) ta abar ikasterakoan bear izan ebana be.

        Adimena jakitez ta biotza onoimenez jantzirik, 1888'ko maiatzaren 26'an mezakotu zan, garai atan Gazteiz-barrutiko gotzain zan Mariano Gómez jaunaren eskutik Apaizkuntza sakramentua arturik. Guztiz atseginkor yakon Urkiola gaiñean, Antonio doneari eskiñiriko eliz apaiñean emon eban lenengo mezea. Ondoren, Karrantza'n egin eban urte bete lez, arima-zian; gero Zumaia'ko karmeldar mojen Ikastetxeko kapellau izentau eben nagusiak, eta antxe bizi izan zan, iñora be aldatu barik, ogetamar bat urtean. 1920'ko urtarrillaren 14'an il zan.

        Langille itzala zan, liburuak idazten ezezik, autorle ta izlari lez. Maite ebazan Zumaia'ko arrantzale ta baserritarrak, zar ta gazte, gizon eta emakume. Zenbat biotz-zaurituri ezarri ete eutson pozgantzukia? Zenbat txiro ta beartsu ez zituan lagundu bere ziskuko txanponez? Apala zan, zintzoa, otzana; goi-maitasunez gaiñezka eukon biotza, eta danena zan bere etxea, ta ez eukan ezer eskuzabal zalako: ez-eukia zan ez-eukien artean.

Bere erritarren soin-sendotasuna eder yakon arren, bera makal ta aula genduan umetatik; «odol-zurbila», Azkue'k diñoanez. Alan eta guzti be, ezerezetik indarra aterata laez, Euskalerri osoan ibilli zan ara ta ona, bertoko oiturak, alkar-izketak, esakerak politak ikasi ta jasoten: idatzi ebazan nobela ta irakurgaietarako ezpala nunbait. Izlari ona zan, baiña gitxitan bakarrik urten eban. Zumaia'tik egikizun ori beteten. Apaiz lez, bere errian, Antigua'ko Amaren baselizan itz egin eban lenengoz; gero, Zestua'n 1898'garrenean, ango Euskal-jaietan; baita bein Beasain'en aizetan, beste bein Bilbao'ko «Campos Eliseos» antzokian, eta abar. Ba-ditu laubost itzaldi egoki eratuak.

        Baiña euskalari lez dogu, batez be, ezagun. Euskaldun Cervantes, Pereda, René Bazin ta olako izenak emon izan dautsiez. Iru nobela idatzi ebazan: Auñemendi'ko Lorea, Kresala ta Garoa. Gaur zabal dabillen eritxiz, iru liburu oneitako norkiak nobelalaririk onenak asmatutakoen pareko dira. Laugarren bat, NI TA NI, erdi idatzita eukan; atalño bi argitaratu ebazan «Euskal-Esnalea»n; Oñatz ta Ganboa'tarren arteko liskar ta burrukak erabiltzan gai. Orrez gaiñera, lenengo «Euskal-Erria»-n eta gero «Euskalzale» ta «Ibaizabal»-en, ainbat lantxo argitara emon ebazan, asko beintzat Azkue zanak zirikatuta idatzitakoak. Erroma'ra joan-etorri bat egin eban, 1892'garren urteruntz, eta txango atako zertzelada ta zeaztasun guztiak oso ederto damoskuz Joan-etorri bat Erroma'ra deritxon lan luzean. Aurreratxoago, Aita Larramendi'ren eun urte-burua zala-ta, Donosti'ko Lore-Jokuak euskaltzale andi orren bizitza ta lanari buruzko idatzi luzea saritu eutsoen; geroago, 1895'an, Iziar'ko Amaren kondaira laburtxoa be era berean aintzat artu ta saritu eutsoen.

Euskal arloko lan eder guztiokaitik goi-goi ebillen Agirren zanaren izena; orduko euskaltzalerik bikaiñenak, J. Urkixo, K. Etxegarai, Kanpion, Muxika anaiak, J. K. Gerra, Eleizalde, Olabide, Azkue, P. Lhande ta gaiñerakoak, oso adiskide zituan. Eta, 1918'an, Eusko-Ikaskuntzak, Espaiñi'ko errege Alfonso XIII'garrena buru zalarik, Oñati'ko Batzar nagusia ospatu ebanean, bera izan zan euskal-gaietan aurrelari. Azkue'k onela: «Batzar aztu-ezin artan, euskaltzaleok bera buru izan genuen». Antxe sortu zan Euskaltzaindia, eta Azkue egin eben arren bazkun ortako buru, Agirre be, bazkide guztien eritxiz, euskaltzain aukeratua izan zan. Andik urte bira il zan, 1920'an; eta, gizon andi aren gomutapena galdu ez eiten antza, andik ille bi ta erdi baiño lenago, jorraillaren 5'an, bere omenez il-jai barrenkoi bat ospatu zan Donostia'n, Azkue'k, K. Etxegarai'k eta Aita P. Lhande'k itz egiñik.

        Olerkari zanez, eztogu ezagun Agirre. Alan be, zenbat poesi dagoan bere bertso-sail ta itz-lauzko liburuetan! Bertso berri totonak baiño mailla batzuk gorago agertu ziran orduko Arrese-Beitia ta Agirre, ta orixegaitik bear bada ondarrutarra ezta bear giñoan ezagutua. Bere iru nobelak, baiña, itz-neurtuetan egon ez arren, olerki eder dira, Kresala eta Garoa berariz. Entzun K. Etxegarai'ri: «Kresala'ren eta Garoa'ren irakurleak, maiz aurkitu dituzte olerki ederrak irakugai gogoangarri oien orrietan. Kitolis, neretzako beintzat, olerki ederrenetakoa da. Itzen azalean ez dago olerkitasuna: azalpean dago. Azala egoki landua izan arren, barrenen sugarrik ez badago, alperrikako lana da, an olerki billa ibiltzea» (Agirre, Olerkari, Donosti, 1920). Biotzari itz-eragiten eutson Agirre'k, eta olerkari zan. Olerki bat begi aurrean dogunean, buruak baiño obeto, biotzak esaten ei dausku: «Au olerki da, itzak onela edo arela josirik egon arren; onek, bere mamiñean, bere erraietan daroa edertasuna».

Ogei bat olerki ditu guztira. Amazortzi agertzen dira nik oraintsu, aren idazlan banakazkoakaz osotuta, argitaldu dodan Ondarrak liburuan. Olerti legeak ba-ekizan eta etzitun albora itxi; neurriz ta puntuz akatsik bage egiñak dagoz. Ba-ekian ederra ulertzen, baita berak nabaitzen eban lez besteai adierazten be. Arrasate'n saria irabazi eban Agure-kanta deritxona, adibidez, idurikizun txanbelin eta sentipen gozoz guriturik dago. Agure zarrak kantuan diardu, gaztetako lerdentasun ta indarrak gogoratuaz.

                «Gaur, indar gabe besuak eta

                begiak dauzkat lausuak,

                burua zuri, belarriak gor,

                eta txit sorrak pausuak,

                eta txit sorrak pausuak»

diño negar-anpulua begietatik dariola. Ezpanetan itz gozoa ta biotzean garra ebazan Txomin Agirre'k bere bertso sentikorrak idazteran. Gizon urtetsuaren jarduna amaitzean, onela darrai berak:

                «kantari zarra ixildutzean,

                oso samurrik nenguan;

                kantua daukat gaurgaiño ere

                ementxen, belarronduan,

                damorrigarri, bigun, tristea,

                negargarrizko soiñuan...

                Etzait aztuko beinguan!»

        Oneitatik batzuk ats andiz eginda dagoz, Naikua juat, Itxas-ertzian, Zer pakea!, Ai balekite!, Gernika'ri ta Itxas-aldian, esaterako. Nobia Sanzedo'ri, bere lenengo jaiotz-eunkia zala-ta, opaetsian onela diñotsa Arrese-Beitia'ri:

                «Galdu badira gure foruak

                ta galdu ekandu zarrak,

                ausi badeutsez gure Aritzari

                maite genduzan adamarrak,

                zer dogu egiten, adiskidia,

                zetan gagoz bizkaitarrak?

                Zer dabe egiten euskaldun seme

                argitsu eta azkarrak?»

        Esan dogunez, maite eban Euskalerria, eta oni eskiñi eutson, an 1890'garrenean ondu eban Ipuia deritxon olerkia; argitara emonikoetatik lenena zan. Irakur daigun osorik:

                «Mendi altutik errekatxo bat

                garbi-garbiya zetorren:

                t'egun batian euskaldun zar bat

                bere onduan zegoen

                (agure zarrak, lenagokuak

                mendi-zaleak ziraden?

                Euskal-erriko samintasunak

                Ta naigabeak pensatzen.

                Miñaren miñak orra nun dioz

                Malko eder bi atera,

                Eta, egiñik beren bidia

                arpegi xarretik bera

                erori ziran, igarri gabe,

                errekatxo leiarrera

                non, beti beruntz, etorri ziran

                ibai txit zabal batera.

                Ibai zabala, uri ondotik

                zetorren beti zikiña,

                eta, batere jaramon gabe

                besteren negar samiña,

                errekatxoko malkozko urak

                garbi ziranak antziña,

                loitu zituan. Ala biar zan

                egiteko bere diña!

                Ibai zabalak bezela, askok

                loitzen ditu ur garbiak,

                naiz birtutea bezin leiarrak,

                naiz izan malko iturriak.

                Askorentzako mundu onetan,

                Euskal-erriko semiak,

                Zertzuk dirade malko batzuek?

                Zertarako birtutiak?»

        Agirre, beraz, olerkari dogu. Sua dan tokitik kea, esan oi da. Agirre'ren poesia sua da, berak biotzean sua eroialako. Etxegarai'k zuzenki diñoanez, etzan txinpartaka agertzen, etzan tximistaz apaindurikoa; aren berotasuna apalagoa genduan, baiña bero gozoa zan; gaur be aren olerkiak, irakurriaz, berotasun biguna sartu daroasku biotzean.

Eta, azkenez, bapere neke barik idazten eban. «Txikitatik, mutil koxkorrak giñanetik, elkarren adiskide giñan» diñosku L. Etxegarai'k. Ortik, ondo ezagutzen zituan zizki-mizki guztiak, baita idazlanekoak be. Olerki-saioeri buruz onela mintzatzen yaku: «Agirre'ren itzak ondo neurtuak zeuden, ala etortzen zitzaizkiolako; ez bera bana-banaka, au emen eta beste ori an ipiñiaz, nekatzen zalako. Ori bai: ederki neurturik etortzen ez bazaizkion, etzituen idatziko. Zerbait esan bear etzuenean, etzan neurtitzak asmatzen nekatuko. Iturritik ura sortzen dan antzera nai zuen Agirre'k olerkia jaiotzea. Orretarako, izkuntza ongi jakin bear da. Ongi ez dakiena, sarritan ibilliko da, zerbait esan nai, zerbait esan bearrean lertzeko zorion, eta nola esan eziñ asmaturik. Gure adiskideari, etzitzaion ori gertatzen».

        Idazle ta olerkari erne onegan ba-dogu, ba, zer ikasia.

Berbizkunde M. Azkue

Lekeitio'n jaio zan 1864'ko dagonillaren 5'an. Jainkoak —berak diñoanez— itxas ondoan, arkaitz gaiñean atondu eutson seaska. Umetatik olatu-burrundara ikaragarriak durundi egin eutson belarrietan, itxas-aize mardulak gogortu eutsoza biriak. Kresal-aizea ezta txarra, agiri danez, gizonari bizia luzatu ta lanerako griña ezarteko. Azkue beintzat, luzaroan bizi izanik, egundo aspertu bako lagilea izan yakun euskera arloan.

        Bere aita be etzan izan edonor. Eusebio Maria, lekeitiar zintzo, bere erriko ta Mundaka'ko Nautika-eskoletako irakasle zala, ba-eban arek aldi pizkat poesiaren eztia xurgatu ta miazkatzeko. Ama mundakarra eban, Mari Karmen Aberasturi, Eusebio Mri'ren bigarren emaztea. Aita ta ama, biak ebazan euskaltzale jator; aitak olerki-liuru «Parnasorako bidea» itxi euskun; amak iñok baiño geiago lagundu eutson semeari Iztegi andia ta batez be Euskalerriaren Yakintza osotzen; lau liburu mardul onein buruan lankide artean amaren izena jarten dau, «nire lankide guztien erregiñari zor dautsadazan eskerrak onetaraxe izan ezin, egoki ezin erakutsi dagikedaz» esanik.

        Egur onetik ezpal ona. Aita-ama on jakitunen semeak be edu ortakoa izan bear. Lekeitio'n ikasi ebazan Nautika gauzak eta batxillerrari dagokiozanak. Gero, barren-deiari erantzunik, Gazteiz'ko Apaiz-Ikastetxean osotu ebazan abade-ikasketak; Salamanka'n, ostera, Teologi eta Idazti Deunetako maixukuntza.

        Ikasteak amaitu-ala, biotz-muiñean ekarren griñari amor egiñik, euskal lanean asi zan. Erkiaga'k ederto: «Bere aitaren paperetan eta amaren berbeta gozoan izan eban, sekulada osoan, bere kutun izango zan izketearen ernamiña. Il arteraiño guztian, euskeraren alde lan eta lan ekingo eutsan abade andi ta asperreziñak». Eta Orixe'k: «Azkue jauna gizon mardula zan gorputzez, apaiz eredua, biotz oneko gizona. Zortzi urtez egunero jardunarekin zerbait ezagutu nula iduri zaida. Langille gogorra zan. Euskeraz ari geranok Azkue jaunari zor diogu geienik, eta euskerak ere bai: ark atera zun gaixoa bere zarpilletatik eta soiñeko apaiñez jantzirik ikusi. Gure oroimenetik ezta beiñere galduko aren izena, euskera bizi daño».

        Bein Bizkai'ko aldundiak euskera erakusteko aulki bat edegi nai izan eban Bilbao'n. Iru gizon, «iru euskaldun argi, garbi, azkar eta langille» saiatu ziran toki ortarako: Azkue, Sabino Arana ta Mikel Unamuno. Nor geiagoka orretan, Azkue aurrelari Euskal irakasle izan zan, ba, urte luzeetan: gero «Kirikiño» itxi eban ordezkotzat. Ortan ziarduala asi eban, batez be, bere lan ikaragarria. Orduan berak sortu ta zabaldu ebazan «Euskalzale» (1897-1899) ta «ibaizabal» (1902-1903) aldizkari lan ederrez beteak; orduan idatzi ta argitara emon ebazan Bein da Betiko ta Trirristadak, eta beste ainbat idazki oso bizi ta jakingarri; orduantxe bere Euskal-izkindea (1891) ta Jesus'en Biotzaren illa; 1905'garrenean argitara emon arren, ordutik erabillen ernamin bere Iztegia, euskal erdel prantses Iztegi ederra.

Iztegi au dala-ta, begoz emen goralpen batzuk. Azkue'na dogu, Justo Garate'k diñoanez, «sekulako euskal erdel frantzes Iztegi ederra, bi gutun anditan eta beste iztegi danak atzian utzi dituna; Berlin'en, Paris'en, London'en, eta liburutegi andi guzietan aurkitzen zan eta izketatzale guzien euskal lanetan, aita Azkue'ren Iztegia aipatzen da». Orixe'k onela: «Iztegi aundia gizon sail batek egiteko lana zan, A. Olabide zanak ziona; bañak bakarrak egiña, Jainkoak dakin aiña nekerekin. Berrogei ta amar urtez beitik euskeraz idatzi dugunok, arenean ikasi dugu, ta Iztegi ortara jotzen dugu argitasun-zur».

        Eta L. Mitxelena'k: «Orain eun urte zorionean jaio zitzaigun Azkue'k lan miragarria egin zuen sail askotan. Eta, alaz ere, zerbait aukeratu bear bagendu orien artean, bere iztegi andia litzake, neretzat beintzat, arrigarriena eta bikaiñena. Are arrigarriagoa eta bikaiñagoa idurituko zaigu, gogoan badugu 1905-1906'ean atera zuela argitara, berrogeiren bat urte zituelarik, eta ez, bear zukean bezala, bere bizitza luzearen azken-buruan».

        Onen urrengo bere lanik ederrenetaiko bat Morfologia dogu, euskal itzen eite apartekoa. «Lenengoaren aizpa gazte bezala da —diño Orixe'k-, ta ori ere, zer-ikasi dabillan euskaldunak ez du eskutik utziko luzaroan». Orrez gain, «Euskalerriaren Yakintza», ainbat ipuin, elezar, siñeskeri, oitura ta solasez gaiñezka, «Gipuzkera osotua», artikulu asko «Euskera» aldizkarian, «Ardi galdua», «Latsibi» ta «Ortzuri» nobelak, gramatika ta iztegi txikiak, Elizarako liburuak, itzaldi ederrak, eta berein ari ta oni buruzko idaztiak itxi euskuzan.

        Azkue'k ba-eban beste griña bat be: musikazale amorratua genduan. Gaztetan ondu ebazan ainbat kantu, eliz-oiu ta zarzuel. Zarzuela artean ederto egiñak ditu «Eguzkia nora», «Vizcaytik Bizkaira», «Txinboak» eta «Sasi-eskola». Gero Alemani'n ikasi eban, batez be armonia, ta Orixe'k diñoskunez, Wagner'ek «burutik nasiazi zion»; ondoren egin zituan «Urlo» ta «Ortzuri» operak beintzat eztabe aurretikoak lako euskal giarrik. Alan be, ereslari bikaiña genduan. Berari eskerrak, gaiñera, ainbat euskal kantu il-agiñean egozanak ez yakuz onezkero ilgo; bere Kantutegia, 2.400 erriko melodi edo doiñuz osotua bikaiñaren bikaiñez ederretsi eziña dogu. Bai, alderdi ontatik be Azkue'k eta Aita Donosti'k, mesede ikaragarria egin eutsoen Euskalerriari. «Euskalerri osoan ibilli izan zan —diño E. Erkiaga'k Azkue'tzaz—baterik bestera, ta gora ta beera berba zarrak, esaerak eta kantak batzen. Millatik gora kanta batu eta paperetan jarririk daukaz. Aren edu ta neurriko lanik eztau beste euskaldunek egin. Bego, ba, arro, Lekeitio, bere seme andi ta gaillen onezaz!»

        Eta olerkari be ba ete genduan Azkue? Baita. Gitxi-asko guztiok gara ederzale, bai barruan daroaguna agertzeko, bai izadikoa ta erti-lanetakoa jasoteko. Ederra geienik kantuz ta itzez adieazten dogu. Azkue, ederzale zalako ibilli yakun euskal lur osoan abesti zar billa, ta itzez ainbat lan eder burutu zituan idurimenez jantziak be. Ba-ekian edertasuna zelan aitzen emon musikaz ta solasez, ortarako asti andirik ezan ez eban arren: bere bizitza luzean, lenengo urteetan izan ezik, euskal-itz arazoan ibillia dogu. Eta ez eutson onek bear besteko astirik itxi ele ederrari berea emoteko. Berak diñosku Iztegi andiaren sarreran gogoz ta griñaz kontrako lanetan ebillela, baiña axe zan —iztegi, gramatika, kantu-billatze ta abar—garai atan euskeraren onerako egin zekean lanik beiñena.

        Bertsoz ez euskun askorik idatzi, baiñ bere olerkari arimea naikoa agertzeko beste bai. Kantutegiko erri-abestiak ahapaldi asko dabez berak erantsiak, orreitan aurkitzen zitun utsune ta akatsak borobiltzearren ipiñiak antza. Beste lantxoetan be, iduri-lan politak ditu. Bere Bein da Betiko nobelatik artua dogu gaur ain zabal dabillen Basa-txoritxu abesti gozoa. Egilleak, amak kuma ertzean lez, biotz osoa jarri eban umetxoari gauzarik ederrenak abesteko. Bego, emen, osorik.

                «Basa-txoritxu mustur luzeak

                ez igan zerura billa,

                aingerutxurik bear ezkero

                orra or nire mutilla.

                Bere musua edurra da ta

                sua biotza ta ezpanak:

                berton urturik biziko dira

                nire bularra ta zanak.

                Ai! Nok leukezan urrezko orratza,

                urre-miesa ta aria,

                urrez asi eta amaituteko

                ume onentzat jantzia.

                Larrosatxuak bost orri daukaz,

                kabeliñeak amabi;

                gure umea gura dabenak

                eskatu beren amari.

                Neure leioko inzirrituak

                illun-abarran begiak,

                ene umea lo datzanarte

                lo egin bei eguzkiak.

                Argi goiztarra betor gurera,

                betoz izartxu gautarrak;

                ezpeiz lotsatu or ikusiaz

                buruak illun ta zaarrak.

                Begi bik ikuskizun bat dauke,

                belarri biak sentzun bat,

                usain bakarra sur-zulo biak,

                zeru-lurrak bat Jaubetzat.

                Batu beiz orain beti-betiko

                nire biotza ta irea,

                aingerutxurik bear ezkero

                orra or nire mutilla.»

        Azal ta mamin, lenagoko euskal arto-erregutada baizen guria. Euskal aire ta bizitasuna ezin leio ezelan be ukatu.

         Bere Prontuario de la Lengua Vasca'n argitaldu ebazan beste bi, oso ederto landuak, Errimiña ta Illargia; neure Milla Olerki eder bilduman datoz biak, 315'garren orrialdean. Errimiña deritxonak zazpi ahapaldi ditu, zortziko nagusitan, eta egilleak bere erritik asao, Kolonia'n, aurkitzen zala ondua, 1908'ko garagarrillean. Urruti atan, 44 urte ebazalarik, ama etorkion gogora. Azken apaldian onela diño:

                «Aur nintzanean nuen bezela,

                gabero lotarakoan

                oraiño ere amets gozotan

                ama det nere gogoan.

                Aur nintzanean nuen bezela,

                seaskondoan gabero,

                ama maiteak oiu egin bezait:

                «u-au-atxoa lo ta lo».

        Illargia deritxonak amabi ahapaldi ditu, zortziko nagusitan au be. 1898'ko urrillean egiña da, ta bere adiskide P. Broussain ta A. Constatin'i eskeiñitakoa. Egilleak, adiskide biok lagun, txango bat egin eban garai atan Atharratze'tik Zuberoa'ko Garazi'ra; auzotegi au ango jagiena da nunbait. Augaitik dautor lenengo ahapaldian:

                «Atharratz'ko Paradisutik

                odei-seaskara urbil

                bi nere erritar bidaiderekin

                ninjoala orain bi il,

                Auñemendi'ren tuntur gaiñetik

                agertu zenidan ixil:

                Ezpuru-sagar bat baizen txuri,

                ziza bezela biribil.»

        Gauzak ikusi ta adieraztean ba-dau Azkue'k gure Orixe zanaren antza. Euskaldun gogo bi, arima bi kideko.

        Begoña'ko Ama koroatzean, bederatzi egun iraun eben elizkizun ta jaietan, abesti, oiulari, orkestalari ta abar, musika-arazo guztia Azkue'ren lepo egon zan. Ordurako egin zitun beste poesi bi, Begoña'ko Andra Maria'ri izenburu dabenak. Jai ostean Aristides Ariñano'k osoturiko Coronación Canónica de Nuestra Señora de Begoña (Bilbao, 1900) liburuan, 29'garren orrialdean datoz biak. Batak amar ahapaldi daukaz ta besteak amabi, musikaz kantetako egiñak. 1900'ko iraillaren 8'an, Andra Maria'ren buruntzialdi-egunean, goizeko meza nasitan, B. Zapirain'en musikeaz bere goratzarrea abestu zan. Ona lenengo ahapaldi biak:

                «Jetsi zaiteze or goitik gugana

                ederto apaiñik aingeruak;

                geutar egiñik, Maria'rentzat

                alkartu daiguzan oiuak.

                Nok ustu deutsue gaur zerua?

                Zeiñek zerutu deusku lurra?

                Zeu zaugu zerutzailla, Maria:

                zeuretzat gure esker-agurra.»

        Bigarrenaren lotots bat:

                «Itsasoa ibaiturik

                lotsor darabiltzu,

                odei baltzak indarga,

                gaisoak indartsu;

                zure oinpean dakustaz,

                Ama, goibeturik

                ezten barik sugea,

                Balbea il eziñik.»

        Aurreratu dogunez, opera ta antzirudi txikietan olerkitxo asko sartu ebazan. Ona bat, arin labankoia, Aitaren bildur deritxon aur-agerkaulitik artua:

                «Dirurik, zuririk ez beltzikan

                Joxantonio'k etzeukan;

                Zurrutño bat edateko,

                uyol-egun batean,

                errekara joan zan,

                keskallutako ustean:

                errota txikiak klin-klan.

                Errekan zegola, keskallurik

                Joxantonio'k alerik

                ezin atxituz, gogaitu

                zuen bizi-bizirik;

                itzuli zan uts-utsik,

                loben-zuriko gaberik:

                sabel jan-gabeak klik-klik.»

        «Euskalzale» aldizkarian ba-ditu beste lau bat, Mirua ta Amillotxa alegi polita, «Jesus'en Biotzari neurtitzat», esate baterako. Txindorria ta Gernika'ko Zugatza «Vizcaytik Bizkaira» deritxon eresi-erautsikoa be oso egoki biribildua. Baita Beethoven'en Bederatzigarren Sinfoniko Schiller doixtar olerkariaren An die Freude ereserkia bertsotan ta Wagner'en Parsifal'eko Graal'en Eskintza itz lauz, berak euskeratu ebazan Bilbao'ko Euskeria Abesbatzak 1912'garrenean Bartzelona'n emon zituan kontziertuetarako (Ikus Euzkadi aldizkaria, 1912, 166-167 orrialdeetan). Eta, azkenez, 1909'garrenean RIEV'en (III, 158 orr.) argitaratu eutsoena. Eztau izen-bururik. Onela diño:

                «Hispalis zarra, Toledo, Burgos,

                Escorial ta Granada:

                Espaiñiaren ots ta agomena

                betikotu bear bada,

                motel ditugu orren izenak,

                dantzugun beste dunbada.

                Milla lurzale tarraz bijoaz

                eitzak iruta ikustera.

                mendi zuztarrez jaunetxeturik

                ta odeiz estalirik berera

                dakuskigunok, denok daukate

                esku ilkorren tankera.

                Gizondasunak zuen biotza,

                begia gizamirarik

                ezin asetu bizi zeranok,

                beti geiagoren bearrik,

                Ebro-gaiñeko arritxo batek

                ase zaitzan, zatoz poz-pozik.

                Arrizko azaldun irudi orrek

                beratx biguin du biotza,

                Ama baten samurtasuna

                doe tantoka biñotsa:

                tanto orrez bizi da ilkorgaturik

                gure siñiste-bizitza.

                O eskerzale maite ta laztan,

                metarri-gaiñeko Ama:

                beste erri batek eskertsuago

                balu zure oiñaren Jauna,

                Loreto-mendin etxezai dagon

                aingeru batek berama.»

        Erraldoi antzeko gizon kementsu onen lan bikaiñak ez ditugu guk egundo, bear bestean, txalotu ta eskertuko. Alan be, Altube zanak iñoana esan daigun: «Jaungoikoak saritu beza, zeru altuetan, Euskalerriari ainbeste mesede egin dion, eta guk mesede ori bear bezela sekula eskertuko eztiogun Azkue jaun beneragarri ta maitea!»

Mikel Unamuno

Bilbotar dogu Unamuno, gaur 16'garren zenbakia daroan Erronda kalean, 1864'ko iraillaren 29'an jaioa; beraz, gure Mikel Goi-aingeru andiaren egunean agertu yakun mundura. Umetan ikusi eban karlistak zelan (1874) bere uria inguratu ta su-tanpaka iñarrosi eben. Berton, batxiller ikasketak egin ondoren, Madrid'era aldatu za 1880'garrenean, ikas-arlo nagusiak an osoturik. Arrezkero, leku askotarako saiatu zan irakas-aulki baten billa, eta azkenez, Salamanka'n jaritxi eban, 1892'an, Menéndez y Pelayo'ren eta Juan Valera'ren babespean, ango Ikastetxe nagusian griego erakustea. Gero, ia bizitza osoan, antxe bizi izan zan, urte luzeetan Ikastetxe atako buru izanik. 1924'an Primo de Rivera'k Fuerteventura'ra baztertu eban; geroago, andik Prantzi'ra aldaturik, Paris'en eta Endaia'n egon zan. Erkal-aldian (1931-IV-14), Salamanka'ra biurturik, ango Ikastetxeko burutza artu eban barriro: 1936'ko lotazillaren 31'an il zan.

        Andik nai emendik begiratu, gizon andia dogu Unamuno: jakinzale, olerkari, antzerki-egile, saio-zale, nobelari... Gai guzti oneik ikutu zituan, eta sakonkiro atan be Bala-bala dabil gaur bere izena, garai atako beste iñorenik ez bestean. Ba-ebazan —eta nok ez?—bere akatsak, erlejiño gauzetan batez be. Txikitatik oso barren-zale ta mistikara emona zan; alan be, fedea galdu eban ezkero, leza-zulo andia geratu yakun barruan: negarrez ta Jainkoari deika emon eban gero bizitza guztia, utsune ori zelanbait bete naian. Arek beintzat negar ta oiu egian bere zoritxarraren atzapar artean. Ez ete eban ezer jaritxi?

Gizaki erne onek errazoia ta bizitza ezin buztarturik igaro ebazan bere egunka; errazoiari ta bizitzeari bestelako oiñarri batzuk ipiñi nairik, mesede ikaragarria egin eutson munduari, jakintza zelaian batez be. Bere garaian aitatu be ez eben gura erlejiño-arazorik idazle ta pilosopu andien artean: au ez egokion, antza, egiazko jakinzale bati. Unamuno'k ausi ebazan loki ta kate seno oneik: bere idatzi guztietan Jaungoikoa darabil kezkagai; jakinmin bizia biztu-azo eban ainbat gaietan, Jainkoaren begipetik urten bage beti. Filosopu zan, munduko ta norbere barruko gauzen zergaitia susterrez jakin naita bizi zana. Asko idatzi eban, eta bere liburu guztietan jakin gurearen zimikoa, urduritasun baten askatu-naia, ezilkortasunaren griña, Jaungoiko bearra, egarri ase-eziña adierazten dau bizi-bizi. Auxe darabil aspertu barik, borbor, ke-jario, larritasun anditan.

        Berrogei urteko zala asi zan olerki idazten, eta bere-bere bidez asi be: etzan sartu orduko modernisten atabal-dantzan; 89 garaikoa dogu, urri, klasiku, zur. Aren poesi azala latza dozu geienik, musika gitxikoa; ortarako gai izan arren, ez eban azalkeririk nai. Barne-muiña nai eban pentsamentuz ta biotz-ikaraz ondo betea, aberats eta jori. Unamuno'k auxe nai dau, olerkiak ondutean batez be: pentsamentu batek, naiz barren-zauskada batek, naiz munduko ikuskizun batek sortuazkotakoliriku-dardara bertso-itxuran ezilkortu. Eztau beste asmorik, eta nire ustez, jaritxi eban xede ori burutu ebazan olerki-lan bikaiñetan.

        Bere poesi liburuetatik ona batzuk: «Poesías» (1907), «Rosario de sonetos líricos» (1911), «El Cristo de Velázquez» (1920), bere obeena nunbait; «Andanzas y visiones españolas»-en azkenean datozenak (1922), «Rimas de dentro» (1923), «Teresa» (1924), «De Fuerteventura a París» (1925), «Romancero del destierro» (1928), eta argitaratu bage itxi eban «Cancionero». 1928'ko otsaillaren 26'an asi zan Kantutegi au idazten, eta egunero, bederatzi urte luzetan, jarduna dogu idatzi ta idatzi; 1936'ko lorazillaren 28'koa dau azkena, il zan baiño iru egun aurretik idatzia. «Cancionero» au Buenos Aires'ko Losada etxe argitaldariak irarri eban 1953'an; guztiz 486 orrialde ditu, ta 1.755 olerki, laburrak geienak.

Unamuno'ren bertso-baso tringuan zear bulartsuen bide dagian lera, larritasuna dogu. Biotz iskitsu ase bagetik urtendako larritasuna, jakin-min dan adimen zorrotzetik sorturiko axkura bizia. Larritasun au, diñoenez, batzuetan berezkoa dau, beste batzuetan ber-berak ortara biurtua. Irakur onako Jainkoaren eskuetan deritxon au:

                «Zuk, Jauna, zeure mosuz, arnasa kentzen

                dauskun eriotz-mosuz gu laztantzean,

                atxillotua yaku biotza lotzen

                zeure eskumearen estutzepean.

                Eta zure ezkerrean, pixuz jausia,

                gelditzen dan buruak —lo betikoa-

                oraindik indar dagi Zu atzi-naita

                aituz doakiola bere un osoa.

                Zeure bular gain jarten dozu biotza,

                ta, griñazko itxas biur nastutik urrin,

                seaska andia lez an dau atsedena;

                adimenak artean —ames errota-,

                oldozkun-estalgien astunetik azke,

                lo dagi euzkitan zure esku indartsupe.»

        Larri ta kezka askoren artean ba-eban beste bat be: erri-maitasuna Euskaldunok buru gogorrak ei gara, eta Unamuno'k be iñoiz bota zituan bereak eta bi gure gauzen aurka, gure izkuntz bereziaren aurka batez be. Baiña maite eba euskal lurra zan eta bertoko gauza ta gizonak; odolak onantza sakatzen eutson, eta euskal mendietara igonik, sarri asetu zitun bere biriak eta zentzunak areitatik ikusten diran bazter eder, zugatz ostotsu, baserri zuri, ibar zabal, tximini-ke ta lantegietako lurrun-adaska zoragarriz.

Bein baten, lagun zar bategaz topo egin eban Bilbao'ko kale batean. Aren pozkaria! Biotz-ikara gozoz agertzen yaku Bilbao deritxon poesi ontan:

                «Gaur gozartu zaitut, Bilbao. Goizetik

                urilagun batekin txil ein dot bidean,

                neu lez zure seme bat, bere zorionez.

                Ibaizabal'en argia aren begietan

                eta gogoa bere izketa doiñuan,

                zaintsu ta urduri bere naro gozatsuan,

                zure kide ta antzeko, ene uri maite.

                Aren itz-doiñua zan, nire gogoa aratz

                zanean, itz garbiak artara sarturik

                oneik dardar ein eben aide durduria.

                Zu arnas zindudazan, Bilbao, ta biak,

                ni ta zure beste semea, anai somatu

                giñan oro bilbotar giroz murgilduak.

                Neure eskuetan euki neban luzaroan

                aren esku ardura bagarik itxia,

                eta agur egitean, neuretzat, niñoan:

                gizaseme guztiok anai gara ziru,

                Bilbao andiago bat mundu guztia.»

        Sendi-zale zan Unamuno, pamiliko bizitza oso atsegin yakona. Eta bere eritxiz, idazleak ezer baiño geiago pamiliko bakea bear dau. Bizikera garbia, beste barik be, poema ederra izan daitekela diño bere eskutzitetan. Gernikarra eban lau seme-alaba emon eutsozan emaztea. Euskaldun ona lez, fede andikoa, erlejiñoko gauzai batez be beirune ta itzala gortezen ekiana Mikel'ek iñoiz bakar-auturen bat b'egian Jainkoaz edo erlejiño-gaietzaz, emazteak ebagiten ei eutson, esanaz: «Itxi egiozu Jainkoari bakean, daukazun buru ori Berak egiña dozu, ba, ta eztot uste txarto daukazunik». Senarrak burua makurtu oi eban, eta aurrera. Olerki txukun asko dauz Unamuno'k sendiko bizitzari eskiñiak. Ona bat, Neuren len-illoba deritxona:

                «illargi erdia seiaska bat da,

                ta nok eraingo al dautso berari?;

                ta illargi erdiko ume txikia,

                zek ete darabil ain ameslari?

                Illargi erdia seiaska bat da,

                ta nok darabilke ara ta ona?;

                ta illargi erdiko aurtxo laztana,

                norentzat orrela azten ete da?

                Illargi erdia seiaska bat da,

                Astiro doakit ilbarrirantza;

                ta illargi erdiko aurtxo guria,

                nok eroango ete daust goirantza?»

        Unamuno'k badau Quevedo'ren antza. Biak doaz artezean gaiaren susterrera; eztabe gura oker-uneka ibilterik. Sendagillea be zuzen doakigu zaurira, ez baitau astirik alper galtzeko. Bieri yake atsegin gogo-gaia. Unamuno'ren olerkia ezta, iñoiz be, egal zabaldun ibai atsedentsu, osto-adar ta arriak arramastaka dakarzan ujola baiño. Era orretan diñosku esan nai dauskuna.

        Idazleak olerkian egin bear ei ditu bere lenengo saioak; orrela esaten eban Menéndez y Pelayo'k. Unamuno'k bestera egin euskun, idazten ospe andia lortu ondorean egin yakun olerkari, erderaz beintzat. Euskeraz, barriz, gaztetan egin zitun lenengo olerki-saioak. Bi beiñik-bein ezagunak doguz; bata nire olerki bilduman (676 garren orrialdean) dator.