Cesare Pavese: erresistentziaren poeta haundi bat

Ceferino Custozza

        "Libero è solamente chi s'inserisce nella realtà e la trasforma, non chi procede tra le nuvole". Hori erran zuen Pavesek bere militantzia politikoaren garaietan, italiar partidu komunistan zegoelarik prezeski ("Libre da bakarrik errealitatean txertatzen dena eta transformatzen duena, ez hodeietan ibiltzen dena", gehienok aditu arren hor duzue euskaratua badaezpada).

        Esaldiak itxura ona du, egia hutsa delako, baina agudo sortzen dira galderak: Nola txertatzen da artista bat errealitatean? Eta nola transformatzen du? Nola uler daiteke hodeietan ibiltzea? Erantzunak ez dira hain sinpleak, kultur mailan batez ere. Cesare Pavesek bere erantzunak izan zituen biziaren aurrean, artista eta pertsona bezala. Ene ustez koherente izan zen esaldi horrekin oro har: berak kokatu zuen bere poesia gizakien munduan, (funtsean poeta izan zen Pavese, nobelak eta ipuinak batez ere idatzi arren). Eta erran daiteke erabili zuela bere artea borrokatzeko arma bezala.

        Walt Whitman iparramerikar poetari buruzko tesia egin zuen unean ikasketa unibertsitarioak bukatzeko, Pavesek bazuen garbi bere jarrera faszismoaren aurrean: konpromezurik ez. Hau zen 1930.ean eta Piamonten jaoia zen (Torino ondoko herriska batean, Italian) 1908.ean (hemen egin dezakezue kenketa). Jakina denez faszismoa boterean zegoen Italian eta kultura nazional haundiaren mitoa zabaltzen zuen, momento haietan biziagoak eta askatuagoak ziren beste herrien kulturarekiko kontaktua galeraziz. Horregatik Pavesek orduko iparramerikar literatura itzuli zuen italierara (Faulkner, Dos Passos, etab.) Itzulpenaren alor horretan bere lana eta beste idazle antifaszista famatu batena (Elio Vitorini, aski ezezaguna gure artean) askatasun leiho bat zen eta erresistentzia jarrera bat.

        Partidu faszistan sartua ez izateagatik Pavesek ezin omen zuen lan egin irakasle bezala eskola publikoetan eta bilatzen du bere ogibidea itzulpenen eta klase partikularren bidez. Giulio Einaudi argitaletxean sartzen da 1933.ean. Argitaletxeko talde osoa atxilotzen dute 1935.ean bere aktibitate antifaszistagatik. Pavese, hiru urtetarako zigorturik, urte batez bakarrik mantentzen dute gartzelan. Bere lehenengo poesia liburua 1936.ean argitaratzen du.

        Bere lagunek konpromezu haundiagoak hartzen dituzten bitartean (Espainiako gerran Francoren kontra, klandestinitatean...) Pavesek jarraitzen du bere lan sortzailea, ixten da isolamenduan liburuez eta bere pentsamenduz josia. Torino hirira bihurtzerakoan 1943.ean (Erroman bere argitaletxearen sedea prestatu ondoren) ez ditu aurkitzen lagun zaharrak: mendietan sortzen ari da erresistentzia armatua.

        Liberazioa lortu ondoren sartzen da Partidu Komunistan, murgiltzen da borroka politiko irekian tarte labur batean eta uzten du bere ohizko bakardadea. 1946.ean argitaratzen ditu narrazioak "Feria d'agosto" izenburupean, 1947.ean "Il compagno" nobela eta "I dialoghi con Leucó", 1949.ean "Il carcere" (1938-39.ean idatzia) eta "La casa in colline". "La luna e i faló" ("Ilargia eta sutzarrak") nobela sortzen du 1949 urtearen bukaeran. Eta 1950.ean Strega saria lortzen du fama haundia hartuz. Baina ez du indarrik jarraitzeko. Bere bakardadeak gainditzen du eta bere burua hiltzen du Torinoko hotel batean 1950.eko abuztuaren 27.an.

        Egun gutxi lehenago idatzi zuen bere egunkarian: "Egina dut nire alde publikoa —ahal nuena—. Lan egin dut, gizakiei poesia eman diet, anitzen penak konpartitu ditut". Epitafio bikain bat berarentzat.

        Paveseren obrari buruzko zerbait

        "Artea ez dago biziaren zerbitzuan bakarrik arnasa, kontsolamendu eta mezu giza baizik eta baita ere minaren liberazio bide eta distantzia estetikoaren tresna bezala" (A. Hauser). Paveseren literatur obra guzti horren adibide garbi bat izan zen hain zuen. Liriko puru bat zen nahiz eta errealitatearen nobelagile bihurtu zen "alderantzizko" salbazio baten exigentziagatik. Anitzen iritziz inportantzia haundia du Paveseren poesiak gaurko literatur munduan. Agian bera bakarra izan bait zen hain sakonki sentitu zuena bere baitan guztiz ixtea salbatzeko premia alde batetik eta bestetik kanpoan bilatzea bere salbazioa. Bere bakardadearen barnean Pavese ez zen ibili hodeietan baizik eta bere obraren bidez, batez ere, gure munduko errealitate sakonean txertatu zen.

        Pavese sartzen da angustiari buruzko europar kultur korrontean eta berezi batez (Baudelaire, Kafka, Sartre, Camus, etab.). Nolabait erran dezakegu literatura moderno garrantzitsu guztia pesimismoz, desesperantzazko sentimenduz eta giza existentziaren absurduaz josia dagoela. Paveseren obretan aurki ditzakegu komunikatzeko ezintasuna eta grina batera; azaltzeko sinbolo batzu, bi serietan sailkatuak: Alde batetik figura bortitzak: Sua, odola, eguzkiaren argia, naturaren elementu desberdinak (artatza, sugea), alkoola, gorputz biluzia; gauza-sinboloak, objektuak egoera puruan, erabat hertsiak beraien kontra haustera etortzen den kontzientziaren aurrean. Beste aldetik sinbolo suabeak: karrika, hondartza, dantza, kafetegia... Paveseren narrazioetan agertzen dira sinbolo hauek eduki hutsala azaltzeko, hara eta hona ibiltzea irtenbiderik gabe. Txokerik ez kontzientzien paralelismoa baizik.

        Tragedia beti da berbera: lagun harremanek bi sujetuak bakardade osoan utzi ohi dituzte etsai harremanak bailiran. Sinbolo bortitz eta suabeen artean, bietan batera, andrea dago. Emakumezkoa da gorputza, gorputz biluzia, borrokatzeko eta poseditzeko objektua, eta lagun paralelo eta helezina ere, ibilbide eta jaietako lagun ezgauza. Berak mendisken isolamendutik gizonezkoa kanporatzen du baina bere baitatik gizonezkoa libratzea lortu gabe.

        "Artista eta gizaki bakoitzaren bizia etengabeko esfortzu bat da bere mitoak argitzeko", erran zuen Pavesek eta berak ikasi zuen sakonki gai hori. Nik euskaratutako ipuin hauetan ("Izena" eta "Artatza") agertzen den bezala naturaren bi sinbolo dira mitoak: nola sugeek edo sugegorriek izen bat aditzen badute gero beraren bila datozen eta nola egileak artatza baten ondoan gogoan duen zerbait ahaztu aspaldian. Baina berdin zaio harkaitz bat, zuhaitz isolatu bat edo mahatsondoa. "Zenbait aintzin solas natur figuretan mamitzen eta konkretatzen dira garaietan zehar", "Artatza" ipuinean dio Pavesek.

        Ene ustez Pavese ez da erresistentziaren poeta haundi bat bere faszismoaren aurreko jokaeragatik bakarrik baizik eta baita ere bere literatur obragatik. Alde batetik bere kontakizun batzuk erakusten dute maisuki erresistentziaren giroa Italian. "La casa in collina" nobelan adibidez: Torinoko mendisketan (mendiska —collina— da Paveseren mitorik haundiena, bere haurtzaroko lekua) Corrado irakaslea, bere isolamendu utzi gabe, txertatzen da erresistentziako talde batekin, lekuko bezala ez protagonista bezala. Norberak bere errespontsabilitatea hartu behar duela aditu arren Corrado irakaslea —Pavese bera— (Pavesek inoiz ez du isladatu bere burua nobela honetan bezala) beti agertzen da narrazioan zehar iheslari bat bezala. Hondarrean faszisten hilketa baten aurrean aitortzen du ikusle baten antzera: "Zenbait hil begiratzea umiliagarria da". Eta hitz garratz hauekin amaitzen du nobela: "Eta eroriekin zer egiten dugu! Zergatik hil dira? Neuk ez nuke jakinen zer erantzun. Orain bederen. Besteek ez dakitela ere nik uste. Agian hilek soilik dakite eta beraientzat bakarrik gerra bukatua dago egiaz". (Giro antifaszistan kokatua dago ere orain X. Mendigurenek euskaratua "Il compagno", "Burkidea" izenburutu duena. Itzulpen zaindu bat dela dirudi lehenbiziko irakurketan).

        Beste aldetik artea dela minaren liberazio bide bat onartzean Pavese onartzen dugu poeta haundi bat bezala, erresistentziaren poeta prezeski. Bere mezua ez da gizakia desesperantzan murgiltzeko desesperantzatik ateratzeko baizik. Zentzu honetan: angustiari buruzko artea ez da ezgauza, ez da ere hondoratzera kondenatua. Gure miseriarik haundienean, konfusiorik itzelenean ezin dugu ezabatu artea beraren bidez aurkitzen bait dugu gure miseriaren kontzientzia, berehalako kontsolamendua ez eduki arren, (A. Hauser, berriz).

        Horregatik "sufritzen duguna" jakiterakoan honelako literaturan, geuk errateko kapazak ez izan arren, arrisku hori, oinaze hori, gainditzeko ahalmena badugu. Miseriari buruzko kontzientzia edukitzerakoan gaindi dezakegu botere ezkutatuen obraren antzeko bestela mehatxatzen gaituena. Artearen forma tragikoa, gizakiaren egoerarik etsituena erakusten duena, kontaezinezkoa izateagatik hain zuzen, zentzu haundi bat badu zera: ideia edo ilusioa onartzea kontaezinezkoa nolabait azal daitekeela eta horregatik uler daitekeela eta neur daitekeela.

        Doktrina bezala ezin dugu ados egon ezintazunezko, beldurrezko eta desesperantzazko filosofiarekin baina onartu behar dugu literatura modernoan inportantzia haundia duela lehenago erran dugunagatik. Eta horretan datza Pavese poetaren kontribuzioa.