Inor txisteak bertsotan kantatzen ariko balitz, gure herrian ez genuke esango halako hura ahozko literatura egiten ari zenik. Eta Nilo iturburuetan bizi den Dinka herriak bere jainkotasunari aho-belarriz ikasitako salmo eta bertsoak esan eta kantatzen dizkion arren, eta iditzai ari direnean, beraien solas nagusia Izpirituari bapateko bertso eta laudoriak botatzea bada ere, ez du inork esan, hori ahozko literatura denik, ezta herri-literatura denik ere (1). Bibliako salmoak eta semitarren Kantuen Kantua, zer ote dira? Horiek berriz, Iliada eta Odisea-ren antzera, literatur ale apartak direla esaten da. Literatura letraz egindako objeto bereziaren komunikazio berezia da, baina letra idatziez bakarrik noski. Hasteko, bada, literatura eskritura da; idazterakoan, idatzirik gelditzen da esandakoa, fosil baten bizia ematen dio letrak esandakoari, eta gainera, begi-izaera berezi bat. Zer «ipintzen» du hemen? horixe da galdera testo baten aurrean.
Ahozkaritza zertan datzan
Nire klaseetan hitz asko egin ohi dut ezer gutxirako; arbelan idatzi, esajerazioa, txisteak, keinuak eta beste mila katramila erabili ohi dut. Klasetan komunikazio berezi bat lortzea da nire helburua (irakastea, alegia), eta nik han esandako guztia inoiz idatzirik ikusi behar banu, esandakoaren laurdena ere ez nuke esango. Eskritura hartan «zer» ipintzen duen bakarrik juzgatuko lutekeelako, eta ez zertarako eta zeinentzat eta nola geunden entzuleak eta neu, etb.
Ahozko tradizioko herritan «poetak aho-belarriz ikasten ditu bertsoak, aho-belarriz egiten ditu bereak eta aho-belarriz trasmititzen ditu» (2). Ikasketa, konposaketa eta trasmisioa ahozkoak dira eta gauza bat eta bera bailira azaltzen dira; herriko artista handienaren lan pertsonaleena ere desagertu egiten da eta kolektibizatu, herri-patrimoniokoa gertatzen bait da. Fernando Amezketar bat bazegoenik ere ez genuke jakiterik izango euskal-zale jakintsu batek haren lanaren berri aipatu izan ez baligu; eta beste hamar mila antzeko amezketarrik ez dugu inoiz ezagutuko. Hori da herriaren ahozkaritza, eta horrela heldu zaigu herri-ondarea, artista-izenik gabeko horrenbeste errefrau, esaera zahar, narrazio, fabulazio, bertso eta kopla zahar. Lan pertsonal guztiak irentsi dituen ondare herrikoi horri «tradizioa» deritzogu. «Muchas de las discusiones y muchas de nuestras ideas acerca de otras culturas han estado basadas en la inadecuada interpretación de la naturaleza de la "tradición" oral. Una de las características de la comunicación oral en las sociedades anteriores a la escritura consiste en la capacidad de tragar los logros individuales y de incorporarlos en un cuerpo de costumbres trasmitidas, a las que Tylor llamaba "cultura" y Durkheim "sociedad"» (3). Herri-kultura hitzarekin erabili izan ohi dugun adiera zabaltxoegia ez da beste ezer: izenik eta norberatasunik ez esistitzea, dena anonimo izatea. «Xenpelarrek nola egiten ote zuen bere bapateko lana?» jakinguratsu azaldu zitzaigun aurreko batean Amuriza, eta arrazoiarekin, ahozko bertsolari tradizionalak, berak idatzitakoa ezik, ez bait dauka ezer «berenik», berak lau haizetara botatako bertsoa ahoz aho aldatuaz bait doa, norbaitek tenk idatzi arte.
Homerok eta Hesiodok lehen aldiz alfabetoz idatzitako poemek Greziako ahozkaritza zalantza-balantzan jarri zuten. Poemak objeto berri bat bihurtu ziren; poetek lortu nahi izan zuten memoria mekanikoa lortu egin zuten, bai, idatzi haiek medio, baina hori baino gehixeago ere lortu zuten: herriko bertsio bakun eta bakarra heiek berak idatzitako huraxe bakarrik izatea. Anarteraino, nork bere aisiara, poetak fabrikatu egiten zuen «memorablea»; baina idatzi eta gero, narrazioa lokarri sendo batzuez kateaturik gelditu zen. Harez gero, narrazioarekin berarekin zerikusirik ez duten arau arrotz batzuen indarrez eta eraginez interpretatuaz joango da testo hura, kontaketa ez bait da orain bere osotasunean ikusi beharrik, hitzez hitz baizik. Iadanik, hitzak bakandu litezke, eta narrazioaren forma eta hitzen arteko gorabeherak nagusitzen hasiko dira. Lehendabiziko poeta-idazle haiek tradizioa juzgatu egin zuten; zehaztasuna atxiki nahiz, kritiko izan ziren, eritzi-emaile alegia (krinô, juzgatu, eritzi eman), baina era berean, heiek berak idatzitakoa juzgatua izaten hasiko zen (4) Greziako lehen eskritura haiei esker entzumenaren legea murriztuaz joan zen eta begi-integrazioa handiagotuaz: testo haien gainean hasiko bait zen beste poeta nagi baten begi zorrotza aurrera-atzera paseatzen, irakurle gisa testoa behin eta berriz begiz jotzen. Eta begiak zer egingo eta narrazioaren gertakariak konparatzen hasi zen, gertaerak galbahetzen, ez-bai kontradiktorio ugaritxoegi aurkituz. Platon arte nolabaiteko tira-bira bat egon zen testoei zegozkien oihartzun-legea eta begi-integrazioaren artean, baina Platon-ek guztiz hautsi nahi izan zuen ahozko tradizioarekin: bertsolari eta poeten sentsibilitatea usteltzat jo zuen, beren imajinazioa harriskutsua eta ikus-entzulea gertakariekin identifikatzeko doai poetikoa guztiz txarra; zergatik hori? adimena ilundu, nahas-mahas eta emozioz beterik uzten zuelako (5). Platon-en literatura bere ikasle batek jipoinduko zuen eta, harez geroz, idatzitako oro «kritikoki» irentsiaz joan da irakurtzen.
Euskal Herrian ez dugu Platon antzekorik izan, baina ahozko tradizioari muzin egiten Xenpelar bera aritu zen, idazten hasia bait zen bera; Txirrita ere bai. Honen garaia izan zen gainera euskal ahozko-tradizioaren emaitzarik herrikoienetako bat razionalismo platonikoaz jantzi eta dotoretzen hasi zen garaia. Eta platonismo honen makilkadak Txirritari berari eman zitzaizkion. Jokaera hura gaur bertan bizi-bizian dago, batezere herri literaturaz eta ahozkoaz mintzo ohi diren artean.
Bertsolaritzaren testoinguru berria
Gauza ez da atzo goizekoa, eta Aitzol, Monzon, Lekuona zaharra, Orixe eta literatura indartzen ibili zen beste izen pila gehiago aipa genezake abiapuntu antzekoren bat ematerakoan. Poema nazional bat behar omen genuen, barbaroak ez ginela probatzeko; Probentzaleek bazuten «Mireio» eta guk, zer? Gure epopeya nazionala bertsolaritza zela uste izan zuten gizon euskaltzale haiek, bertsolaritza jator jatorra eta kanpoko poesiari ezer zor ez ziona. Azpi azpiko aurreritzi «natibista» honek literatur-zale haiek bertsozale bihurtu zituen eta tradizioko bertsolaritza zaharra kontesto kultural berri batean sartu behar zela erabaki zuten. Anarteraino, kontesto ugaritan bizi eta iraun zuen bertsolaritzak: hiletetan, elizetan, gerrako frentetan, Terranoba-rako itsasbide arriskutsuetan, Xuberoko artzaien artean, erromerietan, tabernetan, lagunartean, Errenderiko fabrika haundian, etb. Gaur gero bapateko bertsolaritza euskal kulturaren ardatza nagusia izan daiteke, eta bertsolari-egunak antolatuz, jendea euskaldundu eta literatura jorratu egingo dugu: hori zen euskalzale haien eritzia, oso oker ez banago.
Gerra aurreko egoera honetan, bertsolaritza zaharra deslekutu egiten da eta leku berri batean errotu. Hura «bi belaunaldiren tenka» izan zela esan digu Lekuona gazteak, Txirrita eta Basarri bi estilo desberdinen gorabehera hutsa izan balitz bezala. Baina beste zerbait zelakoan nago ni, guztiz diferente: han, 1935ko hartan alegia, bertsolaritzari testuinguru artifial berri bat eskeini nahi izan zitzaion, usadiozkoaren kaltetan, bapateko bersto-lana literaturtasunean eta jite erreflesiboan barrena bideratuaz, beste bide emotibo herrikoiak nolabait lurperatu nahirik.
Lau arrazoi emango dut hemen, Joan Mari Lekuonaren iritziari motz motz kontrapuntua eginaz (6). Bat, herri-giroa utzi eta txapelketa giro berriari bultza. «Usadiozko bertso-saio molde zaharra luzea izaten zen eta klimax baten bila joaten zen. Ez zen begiratzen 10 ala 20 bertso bota behar al ziren. Bota botatzekoak eta segi. Orain saioak laburragoak egiten dira eta landuagoak...» esan du Joan Marik eta garbi dago klimax bilatzea ez dela oraingo helburua, bertso hobeagoak eta landuagoak paratzea baizik. Bi, bertsolari eta bertsolariaren arteko dinamika hautsi eta tartean mediazio bat ezarri, nolabaiteko zubi intelektuala, alegia: orain gai-jartzailea, mahaikoak eta antolatzaileak azaltzen dira bi bertsolariren artean. Lehen, bien malizia hutsak lotzen zuen distantzia, eta entzulearen klimax lortzen; orain jakitunak jakintuna tresneri ezarri du tartean. Hiru; bertsozale berri bat sortu arazi, bertso-zale hutsa: bertsoa «egokiago, landuago, hobeto betea» izango bait da orain, bertso-klimax-zalerik ez bait da bilatu nahi-eta. Aurreko bertsozale dinamiko eta partaide bero sutsu hura, orain estatiko eta espektadore pasibo eta koszientea bihurtuaz joan beharko da: bertso ona eta txarra juzgatzeko kapaza nahiko da, horrexegaitik juradoari begira egoten hasi beharko da. Eta laugarrenik, arrazoia eta adimena indartu, emozio eta sentsibilidadearen kaltetan; Platonek nahi zuenaren antzekoa lortuko da denborarekin (metaforak eta imajinak kontzeptuei lekua uztea) horrelakorik inork nahi ez bazuen ere. «Basarri batek, Txirritaren aldean, zerbait berria suposatzen du: kultura, gaia, emateko modua, erabiltzen dituzten gaietan bertan alde handia dago. Bertsoa egiteko posturan ere bai. Euskara, adibidez, Txirritak eta, mordoiloa esaten zena erabiliko zizuten» dio Lekuonak, eta 21 urteko gazte korbatadun hura «intelektualagoa» eta «logikoagoa» zela erasten dio Joanitok. Zer ote dira ordea matematikaren logika eta adimenaren intelektual joera bertsogintzan, kontzientzia piztearen aldeko joera bat baizik? non gelditzen da solasa eta pasioak loaraziko zituzkeen bapateko ludismoa?
Horregatixe hasten da orain bertsoa «geldiroago kantatzen, astiroago, pentsatuago», orain jakitun batzuek bertsoa neurtu egingo bait diote, eta ez bait du horrenbeste ajolarik izango entzuleekiko emoziozko komunikazioak. «Ironia» galduko dela? eta «entzumenaren memoria» ahultzen joango dela? Hauek ordea bertsolaritza razionalago baten aldeko aukera haren ondorio besterik ez dira. Aukera razionalista hori ahozko-literaturari buruzko eritzi oker bati dario, baita borondate abertzale «natibista» bati ere. Zeren bapateko bertsolaria, herri-aktore den heinean ekintza logikotan ez bait da inoiz aritu izan, dramaturgia antzeko beste zerbaitetan baino: aktore den horrek bertsoak botako dizkizu, baina satira-komedia-dramagintza baten kontesto komunikatiboan. Bertsolari zaharrak ez ziren inoiz euren bertsoaren «baliogarritasunaz» beste inori konbentzitzeko aritu (idatzi zuten paperetan eta unetan akaso bai), jendearen emozioak mugitzearren baizik hiletetan nahiz frentean, tabernetan eta nonahi. Literatur-zaleek hanka sartu zuten bapateko bertsolaritza literatur-bidean barrena sartu zutenean eta bapateko bertsoaren muina funtzioz bestelakotu nahi izan zuten hartan: bere «positibotasun» komunikatiboa «neutraltasun» literarioa bilatu nahi izan zuten hartan, alegia Xuberoko bi artzairen arteko txikitoan edota bi bertsolariren arteko usadiozko ordalian, batak besteari egurra eman bai, baina biren arteko edota ikuslearekiko lotura egitearren zen. Txapelketetan berriz juezaren neutraltasunak balora dezan egina dago ordalia edo jokoa. Potto bat nahita bilatzen nor hasiko da gaur gero? Eta bilatu gabe ere, potto eta potto egiten zuen bertsolaria, Justo, Xenpelarren kontrario hura, jendearen oso gustokoa zen, zein gaurko juradok emango lioke txapela?
Txirritaren komunikaziogintzarik nahi ez, eta bertsolaria tabernetako lohietatik atera behar omen zuten, han, zulo zikin haietan koritzientziarik ez bait da sortzen, ezta forma literariorik ere, gozamen hutsa baizik... eta mordoilokeria. Gogor izan zen Azkue Xenpelarrekin, haren «erderakadas y léxico macarrónico por lo general a que sin escrúpulo y lo más inconscientemente suele recurrir» salatuz. Orixe-ren etno-poema luze eta aspergarria poesiaren goldekin irekia izan partez, bertsolaritzarenarekin jorratua dago, baina garbi eta txukun, «izkuntza au birauz loi bear balu / ez nuke nai euskerarik»-eta. Komunikazio adimentsuagoa eskatu nahi zitzaion bertsolariari, eta literatur-eredu baten uretan edanarazi zioten, bertso-espezialistak eskatuz.
Bapatekotasunaren funtzio extra-literarioa
Gerrateak moztutako bide berri hura birberritu egin dute garaiotako txapelketek, eta bertsolaritzaren ekintza nagusia, gaur, txapelketa ez izanik ere, joera razionalista harek eraginik dabil: tekno-bertso garaietan gaude, bai. Amurizak berak salatu duen gaitza horren ondoria besterik ez da: «gai-jartzaileek saioa gehiegi behartzen eta programatzen dutela» alegia. Azpillagak ordea garbi ikusi zuen arrazoia: «gaztetan ez zen gai-jartzailerik. Txapelketak ekarri du gai-jartzailea». Halere gerra aurreko txapelketa-eraikitze garaia txalotu egin du Joan Marik: «teknika aldetik positiboak dira lehenengo antolabideak berak, organizazio bat sortzea». Aldaketa intelektualistaren kakoa teknikazko organizaketa gehiago baloratzean datza, bistan da, eta ez horrenbeste emozioen eta pasioen lasaitze katartikoa: nola-hala bertsolari basatiaren integrazio txukuna eta dotorea du helburutzat. «Txirrita beti uste ez zen edozein aldetatik ateratzen zen. Gaia euskara zen. Bertsolariak euskara gora eta euskara behera. Txirritak ez zuen gaia seriotan hartu. Hau da, eman zioten gaia hartu bai, baina komentario komiko batekin ateratzeko, zelebrekeria batekin. Mementu hartan, egun hartako giroa euskararen aldeko arrazoiak ziren nagusi, Txirritak zelebrekeriara jo zuen» dio Lekuona gazteak prefekto zurbil eta bekozko baten zigorra erabiliz, bertsolaria «basatia» nola-hala jipoindu nahiean. Baina lehendabiziko Txapelketa hartatik jendeak Txirritaren bertso huraxe bakarrik atera zuen gogoan; Basarriren «uso xuria»ren kitch arrosa hura berriz, gaurko jeremiada ideologiko eta amaestratuen aintzindaria izan zen. Txirritak ez zituen ez gai hura, ez juradoa (Aitzol batez ere) ezeta bertsoaren maila ideologikoa ere onartu. Joko hartatik aparte joan zen, dramaturgia herrikoira jo zuen bertso hartan ere (entzulego klase batek horixe maite izan, oraindik ere), baina hura ez zen inolako zelebrekeria komikorik izan. Gisa hontako eritzi intelektualistetan nabari da akaso ongien bitrinazko «herri-literatura» txukunaren funtzio domestikatzailea; horrexegatik Txirrita izan zen biraje historiko hartako biktima nagusia, «bere» eredua, tradiziozkoa alegia, bertan behera ikusi nahi zuten-eta. Oeste-ko pelikuletan izaten dira, ba, Saloon-etara sartzeko jira-biratzen duten atexka xelebre batzuek; bada, han jarri zuten Txirrita esku eta oinak ongi loturik, muturreko guztiak nola jasotzen zituen, 21 urteko eskolaume korbatadun dotore batek atetik sartu-irtetzean emanda. «Bi belaunaldiren tenka» baino gehixeago, ezta? Baina zorionez, belaunaldi zahar huraxe ez da hil, bizi-bizian dugu oraindik.
Harez gero, organizazioak ekarri duen bertsolaritzaren integrazioa gorpuztuaz joan da, Bertsolari Elkartea sortu eta tekno-bidea azken punturaino eraman arte. Hara bi arrazoi nire eritzia hezur-mamitzeko: bata; Jakin-ekoek bertsolaritzari buruz inkesta batzuk egin nahi zituztela eta bertsolari-ren definizio operatiboa nahi zutelarik, Elkartera jo eta hauxe garbi atera: «bertsolaria txapelketan bere burua ezaguterazi duena» da. Non gelditzen dira txapelketa ez diren beste kontesto ludikotako (solasak, jaialdiak, gaupasak etabarreko) bertsolaria? (JAKINeko jakintsuak onartu egin zuen definizioa, noski, eta inkestak haseratik «neutral» hasi zituen). Eta bigarren arrazoia; Euskaltzaindiak txapelketetan bertsoak neurtu eta baloratzeko jarriak zituen arauak nolabait gutxietsiz, Elkarteak itxuragabe razionalizatu eta formalizatu egin nahi izan ditu, kritika literario zorrotzaren kriterioak areagotuz (Ator, Platon, erotu egin dituk hireak-eta!).
Joan Marik txapelketari buruz eman duen eritzia paradigmatsu da: «Txapelketak bertsolaritzaren festaburu direnez (bai ote?) tradizio baten, estilo baten eta kultur indar baten kontzientzia dakarte. Bestalde, burrundara bortitza dutenez, indarberritzen dira bertsogintza, antolakuntza eta azterketak, bertsolaritzaren dinamika areagotuz. Gero, askoren arteko lana dagertenez, markarri bat gertatu ohi dira, gazteen promozioan, gaien, tekniken eta doinuen berrikuntzan». Kontzientzia beraz lehenik; baina ez tradizio zaharrari segituz, Txirritarenari, alegia, Aitzol eta besteen berriari baino (7). Antolakuntzaren eta azterketa razionalaren dinamika bigarren. Eta azkenik, tekno-bideen markarria. Jendearen poza pikutara; euskal tradizioa ludikoegia ez zela bagenekien, baina hain ote da agonikoa?
Gaur euskal literaturarik badago ordea; Aitzol eta beste haien garaietan ez zegoen adinakoa bai, behintzat; eta nolabaiteko kritika literarioaren fruituak agerian daude. Eta bertso-paper ugari dagoenez gero, bapateko bertso-bildumak nahiz zuzenean idatzirik eginak izan, eritzi kritikoa piztuaz doazte bertsolarigintzaren barrenean ere. Halere lan hauen leku literarioa ez du inork adierazi nahi izan. Euskal ahozko literaturaren espertoen eremu ote dira? Horrelako eremurik ilusio hutsa da, idatzia idatzirik bait dago, irakurlea ukan dezan. Gainera bertsolaria ikasitako jendea da gaur, eta bere jakintzaren zati lodiena idatzirik bildu du, idatzirik trebatu da etxean. Ahozko edo bapateko transmisioan bertan literatur ereduaren pipia sartu zaio.
Gainera, elkar komunikatzeko ikusentzungailuek sekulako bultzada izan dute gaur, eta euskal tradizioari literaturak eman ez dion muturrekoa ematen ari zaizkio; komunikatzeko premia eta joera tradizionalak apurtzen ari bait dira itxura gabe. Hortxe dauka bertsolaritzak bere bigarren arazoa, eta apostua irabaziko badu, ezpal honetatik saiatzea dauka, giro herrikoiean murgildu eta bertan komunikazio-lokarri biziak asmatzen jakinaz. Ahozkaritza herriko pestan eta emoziozko zirraretan bakarrik bizi daiteke; tribunalak, neurketak eta tekno-bertsoen espertoetatik jai dauka bertsolaritzak. Ahozkaritzak eta literaturak elkarren artean nolabaiteko antza baldin badute, puntu batean dute: koantifikazioarekin eta numeroen logikarekin zerikusirik-ezean.
OHARRAK
(1) ik. G. Lienhardt, Divinidad y experiencia. La religión de los dinkas, 1985, Akal, 219 orr.
(2) Parry & Lord, The Singer of Tales, 1960, Cambridge, 5 orr.
(3) J. Goody, La domesticación del pensamiento salvaje, 1977, Akal, 37 orr. Honek ederki asko kontatzen digu gainera nola Afrikako herri batean, Gana-ko LODAGAA tribuan hain zuzen, 20 urteren buruan zein alde handia egin zuen bertsoz landutako herriko narrazio nagusiak (Bagre deritzan mitoak, alegia). Ikus halaber antropologo honen Mémoire et apprentissage dans les sociétés avec et sanc écriture: la transmission du Bagre, (l'Homme, 1977, 17).
(4) Homero eta Hesiodo-ren aurkako eritzi kritiko eta gordinak irakurri nahi dituenak jo beza Herodoto-rengana L. II, cap. 53; Aristofanes, Igelak; Platon. Errep. II 378 é; X. 598 c. eta 601 h.
(5) Ahozkaritza eta idazkaritzaren arteko etendura. Grezian nola eman zen eta filosofia nola idaztearen ondorio hutsa izan den jakin nahi duenak ez du alperrik irakurriko Havelock, Preface to Platon, 1963, Cambridge (Mass.). Etendura hortaz jabetzeko, oso dira interesgarri, aurreko oharretan emandakoez gain, beste bi liburu hauek: J. Vansina, De la tradition orale. Essai de méthode historique, 1961, Tervuren; eta, J. Goody & Watt, The consequences of literacy, 1963 (Comp. Stud. in Soc. and Hist. 304-345.)
(6) Bera hartu dut nolabait ahozko-literatur teorizatzailerik argiena eta ugariena delako; eta kontrapuntua hartuko diot, J. Dorronsorok eta biak egindako elkarrizketa zoragarrian berak azaldu dituen eritzietatik (Jakin, 44. Bertsolariak).
(7) Begibistan dago euskal «kontzientzia» zela 1935.n bertsozaleen helburu nagusia; Argia-k zioenez «Donosti erria euskaldundu nairik, beren iaiari begira, iatorrizko euskel kutsu duan gauzik egiten etzala-ta, Done Sebasten egunean, danbor soñu artean, egitea erabaki zan...» Kontzientzia-esnatze kontesto guztiak beti dira utilitaristak: zernahi egiten delarik, beti beste zerbait lortzeko da; bertsotan egin bai, baina jendea euskalzaleago, abertzaleago, etb. bihurtzeko. Kontzientziaratze prozesoan aktoreak beti tresna hutsak dira beste helburu sakratu batzuk lortzeko.
