«Tobacco days»

Inazio Mujika

        Hasi eta bukatu eserialdi batean irakurtzen den horietakoa da Anjel Lertxundiren azken nobela. Tira, eserialdi batean, kontutan hartuz komunera joan beharreko une horiek, maskuriak ez baitu barkatzen amigo! Baina maskuriak maskuri eta norberaren bizioak kontutan hartuz, kafea, sagarren bat, pastak eta beste holako jeneroak, bazkalondoren hasi eta gauerako irrifarra ezpain ertzean bukatzen den horietakoa da Anduren nobela. Bukaeran Betty Summersen «Tobacco, tobacco days» omenaldi gisara tokadiskoan jarri eta gure buruari esaten diogu: «Dios, liburu osoa irakurri diat eta atsalde batean!» Eta ahal dela gertuen daukagunari azaina kontatzeko beharra sentitzen dugu eta gizarajoak soportatu egin beharko ditu gure esplikazio urduri eta baldarrak: «eta orduan Tomax dator eta zera esaten dio Extebani, eta orduan ez dakizu, hartu ontzia eta orduan...» Eta ausaz hori da nobela beltz bati egin dakioken piroporik borobilena, Willian Mahaffyk bere garaian eta kartzelako zulo hospeletik idatzi zuen bezala: «Nobelarik hoberenak, bukatu eta berehala norbaiti kontatzeko behar eutsiezina sentiarazten dizuten horiek dira». Orri bakoitzak atezuan eduki gaitu hurrengora pasatzeko zain. Kapitulu bakoitzak, hurrena eskatzen zuen, nahiz eta Anduren luma ibiliak amalgama koral batean josi trama guztia.

        Nekatu egingo da seguruasko autorea hemendik aurrera, bere nobelak duen tonu eta eragin zinematografikoa aditzez eta irakurtzez, baina hain da hala, ezen pertsonaien ekintzak ikusi egiten ditugun barre-barrean daukagun pantaila horretan, sarri pertsonaiei, aktore ezagunen aurpegia ezarriko diegularik nahi ere gabe ia. «Kareletik» ikusi izanak izango du zerikusirik honetan ezbairik gabe.

        Zenbait eszena, bordaturik atera zaio Anduri sujerentzia munduan barneratuz; bat aipatzez gerotan, geuk, Tomax pertsonaia nagusienetako bat itsasoan bakar-bakarrik agertzen zaigunekoa aipatuko genuke. Gauez eta bere txalupa koxkor eta kaxkarrean kontrabando kargamentuarekin bere bizitzan lehen aldiz ageriko zaigunekoa eta bere buruarekin teman, beldurrak jota, bere artean hitzegiten: «Bere kasa hitzegingo ez balu, erotuko huke marinel zuhurrena ere», aita hilaren ahotsa buruan bueltaka.

        Beharbada Anduk hoberen dominatzen duena, nobelaren soporte garrantzitsua bihurtuz, elkarrizketak sortzen duen lilura da gure ustetan. Inork gutxik bezala menderatzen du Anduk elkarrizketaren teknika zaila. Hiruzpalau filme zaharkituen klitxetekin geratu garen herri honetan, freskagarria da Lertxundiren nobeletan azaltzen zaizkigun estilo zuzenean nahiz, bereziki nobela honetan, lantzen duen zehar estiloko elkarrizketa bizigarria. Eta hori ez da herri hizkuntza menderatuz bakarrik lortzen, herri filosofiaren ezaguera haundia behar du izan batek, berak bezala, behar denean ugari, behar denean motz, hemen iraingarri eta gozorik gabeko, han leun eta zuri erabiltzeko. Kontutan harte behar dugu gainera, autorearen beste nobeletan bezala, ez dela bakarrik pertsonaiek esaten dutena garrantzitsua, bai baita ibai lurrazpiko bat, pertsonaiek eskutatzen dituzten urak eramaten dituena.

        Nabari da bestalde, autoreak saiatzearen poderioz noski, haria gidatzen lortu duen trebetasuna. Esan genezake ildo horretan «Hamaseigarrenean aidanez»-ek erorixeago zuen progresioa poliki garatu duela hasieratik bukaera bitartean Tobacco days nobelan. Ez du egin, eta eskertzen diogu horregatik, gertaera trukulentuen pilaketarik. Hari berosimila harte du esku artean, eta argitu dezagun berosimila izateko ez duela zertan egunkaritik hartua izan beharrik, egunkariak ekarritakoa izan bait daiteke literarioki inberosimila, hari bat hartu du beraz, eta zenbait fleko edo litsetan adartu badu ere ekintza nagusia, enbor nagusiaren mesedetan izan da beti, hari bat eta bakarra desarroilatuz, eta enborra hezurmamitzen zuten adarrak, palmondoak neguan bezala, enborrari ongi lotuz eta atxikiz. Alderdi horretatik begiratuta, esan genezake, seguruasko Hamaseigarrenean baino altibaju gutxiagoko nobela dela Tobacco days hau, trama kontuan behinipein. Horretan leihala izan zaio jeneroko maixuari, Raymond Chandlerri alegia, zeinak esaten bait zuen nobela beltzak ezin duela dena batera egin.

        Lanak eman dizkio ordea autoreari, narrazioa narratzaile objetiboaren ikuspuntutik bideratzea. Ez dut uste halaere gaizki atera zaionik saioa. Zaila da erabat objetiboa litzatekeen narratzailea gorpuztea, baina Lertxundik lortu duena agian, arbitro onek problemarik gabeko partidutan lortzen dutena da, alegia, desaperzibiturik pasatzea. Gutxi al da?

        Aipatu beharrekoa iruditzen zait eta ez akats moduan, agian nobela kuasikoralaren beharkizunei erantzutearen kariaz izan bait daiteke seguruasko, zenbait pertsonairen jitea difuminatu xamarturik geratzen dela. Agian honetan, pertsonaien hezurmamitzean alegia, kenduko dio aldea Hamaseigarreneanek Tobaccori.

        Azkenik oso ondo lortua dago euskara-erdararen arteko oreka, narrazio honek nahitaez behar zuena, bai lehen esan bezala estilo zuzenean, nola zehar estiloan (hemen izango zituen arazorik larrienak seguruasko eta). Umorea berriz, ez zaio falta kontaketari, algara eta farrazala sortuko zaigularik zenbaitetan. Pare bat situazio gogoratzearren, Sarjento Tampaxena eta Brigitte Bardot delakoarena aipatuko genituzke.

        Esaten hasiak zarete apika, beste harek idatzi zuena, alegia AISE EMAN ZIOK JABUIA Anduri, baina ezin dugu ahaztu irakaslea izateaz gain maixu ere izan dugula literatura kontutan Tobacco days nobelarekin, berriz ere plazaratzen zaigun Anjel Lertxundi. Eta aise bai, baina luze behintzat ez dezazuen esan, irakurri egingo dizuet bukatzeko, ongi gelditzen delako bukaera gisa, Raimond Chandlerren zita hura:

        «Que se me muestre a alguien incapaz de soportar la novela negra: se tratará, sin duda, de un mentecato, un mentecato inteligente —es posible—, pero de todos modos un mentecato».