Poeten kontra

Witold Gombrowicz

euskaratzailea:
Antton Juaristi

        Witold Gombrowicz luze aipatu genuen gure Literatur Gazetaren azken zenbakian. Oraingo honetan argitaratzen duguna euskaraz itzulita berak Buenos Aires hirian emandako hitzaldi bat da. Istilu handiak sortu zituen gainera, Gombrowiczen eritziak polemikoak direlako. Oraindik ere, bera hil eta hemezortzi urte beranduago.

Zergatik ez zaidan poesia puroa gustatzen? Bada, azukre puroa gustatzen ez zaidan arrazoi berberengatik. Azukrea ederra da kafearekin hartzen bada, baina inork ez luke plater bat bete azukre jango: gehiegi izango litzateke. Gehiegikeria da beraz poesian nekatzen duena: poesiaren gehiegikeria, hitz poetikoen gehiegikeria, metaforen gehiegikeria, nobleziaren ugaritasuna, guztien artean bertsoak produktu kimikoa bihurtuz.

        Nola iritsi gara gehiegikeria honetara? Gizon bat era naturalez mintzatzen denean, hau da hitz lauez, bere mintzaerak elemendu asko hartzen ditu barrenean; baina orduan poetak etortzen dira eta mintzaeratik elementu apoetiko guztiak kentzen dituzte. Hitzegin beharrean abesten hasten dira. Horrelako lan batek mendeak irauten baditu monotonia nagusitzen da poetarik onenaren eremuan. Estiloa zahartzen da: poetak ez du hartzen abiapuntutzat gizon arruntaren sentsibilitatea, beste batena baizik eta horrela isurtzen duen hizkuntza hertsiegia da. Azkenean beraien tresnaren esklabu bilakatzen dira forma hori zehatza eta gogorra, sakratua eta kontsagratua delako, horrela espresiobide ez izanik. Eta poeta honela definitu dezakegu: bere buruaz ezer adierazi ezin dezakeena, bertsoak adierazi behar dituelako.

        Batzuk esaten dute artea klabe modukoa dela. Poesiaren artea kolore gutxirekin ñabardura asko lortzea dela. Horrelako argudioek hala ere ez dute ezkutatzen hizkuntzaren makinarekin, poesiaren makinarekin beste makinekin gertatzen dena gertatzen dela, helburu bihurtu dela, bide izan beharrean. Eta hori izugarria da hemen humanismoaren eremuan gaudelako. Bi humanismo forma daude eta biak kontrajarriak: bati deitu genezaioke «erlijiosoa». Gizona belauniko jartzen du gizateriaren lan kulturalaren aurrean. Bestea, laikoa da. Gizona soberanoa da mugen eta bere jainkoen aurrean.

        Bi forma hauen abusoak erreakzio bat sortu behar du eta poesiaren kontrako erreakzio bat une honetan jusifikatua dagoela egia da, produzitzen ari garen horrek gurekin loturarik ba al duen jakiteko noizean behin kultur-produkzioa geratu behar delako. Esaten ari naizen honek nire irakurleen arteko norbait harrituta utzi dezake, izan ere, itxuraz autore modernoa bait naiz, zaila, konplikatu xamarra eta batzutan aspergarria. Baina nik ez diot inori esaten lortutako perfekziotik ihes egiteko. Alderanziz, perfekzio hori, artearen itxidura hori konpentsatuta egon behar duela pentsatzen dut. Adibidez, zenbat eta errefinatuago izan artista bat, horregatik kontutan hartu behar ditu horren errefinatuak ez direnak. Zenbat eta idealistagoa izan kontutan hartu behar du errealismoa.

        Oreka hori da estilo onaren ezaugarria eta oinarria, baina poematan ez dugu aurkituko eta hori ere ez da aurkitzen poesiak eragindako prosa modernoan. Herman Broch-en «Virgilioren heriotza» edo James Joyce-ren «Ulises» izenekoak irakurtezinak dira, artistikoegiak direlako.

        Poesia puroak estilo hertsi eta unilateral bat eraikitzeaz aparte, mundu hermetiko bat eraikitzen du. Eta horren ahuleziak gordinago agertzen dira, poeten mundua bere aspektu sozialean ikusten bada. Poetek poetentzat idazten dute. Xake-jokalarientzat xakea da Kreazioko gailurra. Beraien hierarkiak dituzte. Capablanca-z hitzegiten dute poetek Mallarme-z hitzegiten duten bezala eta elkarri jaboi gehiegi ematen diote. Baina xakea joku bat da eta poesia zerbait serioagoa, eta xakean onartzen dena poesian jasanezinezkoa da. Poetek sufritzen duten aislamenduaren lehendabiziko ondorioa zera da: mundu poetikoan dena puzten dela eta horrela sortzailerik txikienak neurri apokaliptikoak harzen dituela. Garrantziarik ez duten arazoek sekulako traszendentzia hartzen dute.

        Bigarren ondorioa zera da: poetak ez daki bere etsaiengaindik defenditzen. Estiloa munduaren aurrean idazleak hartzen duen aktitudea besterik ez da, baina asko daude eta zapatari edo militar baten munduak ez dute zerikusirik. Poetak beraien artean bizi dira, elkarrekin bizi dira eta horrela sortu dute estilo bat beste giroekin edozein kontakto baztertuz. Hori dela-ta armarik gabe geratzen dira beraien sinesmena ez dutenen aurrean. Norbaitek eraso egiten dienean hauxe besterik ez dute esaten: poesia jainkoen dohaia dela. Edo bestela elkartzen dira kontra egiteko. Poeta poesiarekin bat eginda dagoen hari zuzentzen zaio baina hau apaizak beste apaiz bati sermoia botako balio bezalakoa da.

        Hala ere poetak aurre egin behar dion oztoporik nagusiena hauxe da: bera poesiaren apaiz bezala besteen gainetik jartzen dela. Baina gertatzen da entzuleek ez diotela ahalmen hori errekonozitzen eta ez diotela entzun nahi. Poetaren egoera erridikulutik gertu bilakatzen da poemen baloreaz zenbat eta jende gehiagok duda egin ezkero. Hala ere gero eta poeta gehiago dago eta lehen aipatu ditudan gehiegikeria guzti horiei beste bat noa aipatzera: poeta eta bertso gehiegi dagoela.

        Poetak setaz eta gogoz ez duten autoridade bati lotzen zaizkio eta boterearen ilusioz mozkortzen dira. Zein inozoak! Hamar poematatik batek gutxienez Hizkuntzaren boterea aipatuko du eta horrekin batera poetaren misioa, delako misioa eta Hizkuntza arriskuan daudela frogatu nahiean.

        Poetek ez dute oraindik konprenitu poesiaz ezin daitekeela doinu poetikoaz hitzegin eta horregatik poeten aldizkariak poesiari buruzko poetizazioz daude beteta. Estiloaren kontrako pekatu mortal horretara eraman ditu errealitatearen aurrean sentizen duten beldurrak. Beraien prestijioak sufritu duena osatzeko nahia da azken finean.

        Norberaren itxidura nabaria da ere, gizon batzuk nahiz eta intelijenteak izan erortzen diren tremendismoan, beraien patuaz ari direnean. Poeta askok dioenez, beraientzat bakarrik idazten dute, beraien gozamen estetikoa dutela helburu baina hala ere ahal duten guztia egiten dute publikatzeko. Horrela nahi dute beraiek salbatu. Beste batzuk marxismoan bilatzen dute salbazioa eta orduan diotenez herria gauza da beraien poema errefinatu eta zailak, kulturaren zeinuak, ulertzeko. Orain poeten artean gehienek bertsoen eragin sozialaz sinisten dute eta harriturik hauxe diote: «Baina nolatan jarri dezakezue dudatan... Ikusi zein jendetza joaten den poesiaren errezital batetara. Zenbat edizio argitaratzen den! Zenbat idazten den poesiaz eta zein mirestuak diren herriek Edertasunaren bidetik zuzentzen dituztenak!».

        Ez zaie burutik pasatzen poesiaren errezital batetan ia ezinezkoa dela bertso bat ulertzea, milaka liburu idazten direla inoiz irakurriak ez izateko, egunkarietan eta poesiaz idazten dutenak poetak direla eta herriek poetak maite baldin badituzte mitoak behar dituztelako dela. Ez dira konturatzen eskoletan haurrei poeten kultoa irakatsiko ez balitzaie, eta kulto hau inertziaz helduengan mantenduko ez balitz, inork, zalea ez bada, ez lukeela poesiaz interesik eukiko. Ez dute ikusi nahi faktore asko dagoela jendea poesiaz arduratu dadin; tradizioa, imitazioa eta batzuengan sentimendu erlijiosoa, kirol-zaletasuna ez denean. Izan ere poesiaren errezital batetara mezatara bezala joaten gara —ulertu gabe—eta errito baten aurreko presentzia-ekintza bat beteaz. Eta poetek gloriaruntz daramaten bidea interesatzen zaigulako zaldi-lasterketak interesatzen zaizkigun bezala. Baina prozesu konplikatuegi hori poetek formula honekin laburtzen dute: «Bertsoa liluragarria da ederra delako...»