Eros Greziako literaturan

Mikel Azurmendi

        Hesiodo da Greziako literaturan Eros-en berri lehenik ematen duen poeta. TEOGONIA edo JAINKOEN SORRERA deritzan poeman hiru dira hasiera batetik dauden jainko bakarrak eta horietarik bat Eros da. «Hasieran Kaos zen, gero Lur (...) eta Eros, amodio ernagarri, jainko hilgaitzen artean ederrena, gorputzak lasatu egiten dituena eta bihotza eta nahia zaildu, jainko nahiz gizakumearengan» (Teog. 116-122).

        Honela aurkezturik, Eros-en ekintza orokorra da, jainko eta gizaki, denak piztu eta irakiten jartzen bait ditu. Hortaz gain, eta hasiera hasierako iturri delarik, Eros-en ekintza kreatzailea edo demiurgikoa litzateke nolabait. Izan ere halaxe da: ernagarritasun ororen iturburu, izakiak seksotan bereziak izan aurretik, baieta indar-kontrakoak izaten hasi baino lehen ere. Hesiodoren Teogonian zerbait izaten hasteko behar den indarrari Eros deritza. Deusetik zerbaitetara, ezer gertatzekotan, Eros-en ikutua behar. Indar ernagarri eta grina erotiko hori dela medio, hasten dira. Kaos eta Lur erditzen, beren baitatik izaki berriak ateratzen alegia. Beztasuna eta Gaua ernarazi zituen Kaos-ek, eta berehalaxe, honen barnetik Zuritasuna eta Egunargia. Bere aldetik berriz, Lurrak Zerua sortu zuen. Guzti hori posible egitea da Eros-en izaera.

        Teologia honen ikuspegiz, beraz, bazirudien den-dena bere egitez eta izatez aurrera abiatzeko gai izango zela. Bai zera! munduaren nondiko-noran gaitza, heriotza eta indarkeria ere lekutu beharrean zeuden eta beste mutur batean ontasuna, plazer gozoa eta atsedena ere bai. Bestela, nola seksoren bikoitztasuna adierazi? Nola kontrako-mugiden eragina ulertarazi?

        Gertatu zen —dio Hesiodo-k— Zeruak ez zuela ezer gehiago izaten uzten, ez ziola Lurrari ezer sortzen uzten; egiten zizkion umeak amaren sabelean estalirik gordetzen bait zituen. Sor zitekeena, ez zen agertzen; bizitza bazen, bai, baina azaldu ezin, Lurra eta Zerua Eros-ek lotu-loturik zituen-eta. Lotura harentzak bakarrik zegoen lekua, eta ez beste inolako izaerarentzat: gauzen sorketa eta munduaren etorrera blokeaturik zetzan, beraz. Baina Kronos (Noiza) Lurraren seme gazte eta giltzaperatua da desorden hura desblokeatuz, munduaren etorrera berriro bere ibilian jarriko duena. Hartarako biolentzia behar izan zen: aita-Zeruari (Uranos-i) zakil-potroak ebakiz, ama-Lurrarengandik aldegin erazi zion, elkarren arteko gertutasun erotikoa gehiegikeri hutsa bait zen. Urgazitan eroritako zakil mardul hartatik Afrodita sortu zen, aitaren haziaren apar eta bits hartatik sortu ere. Eros (Ernagarritasuna) eta Himeros (Desioa) berehalaxe gerturatu zitzaizkion Afroditari eta bereganaturik omen dauzka gaurdaino, Hesiodoren poemak dioenez.

        Hartaz geroztik sor daitekeena, Afrodita medio delarik sortuaz doa. Izaki orok, jainko nahiz gizakume, bi kontrako iturbururen jatorria beharko du, bata arra eta emea bestea —desioak elkar uztartzen dituelarik. Lotura seksuala da Afrodita, baina diferentzien sortzailea da era batean, ar-emea ezin bait dira inolaz bategin: arra eta emea bi kontrako mutur dira. Eta kontrakoak lotu-eten edota uztartu bai, egiten dira, baina ezin batu, Hesiodok dioenez. Kontrako indarren oreka da beraz mundua, kontrakoren eragina da ordena; ez legoke ongi hutsa alde batean eta gaitz soila bestean edozein gauzak baduke bere alde-ona eta bere gaitza. On guztiak badarama gaitza. Bat-batera biolentzia eta bakea, gorrotoa eta amodioa sortu zituen aitaren txikiatze harek. Eros eta Eris (gatazka), Eros eta Himeros, kontrako biren lotura orekatsu hori da Afrodita.

        Hesiodoren teologian Eros-ek Afroditari irekitzen dio lekua. Jainko-iturburu eta sortzaile demiurgiko zen Ernagarritasun erotiko hura seksorekin batera letorkiguke, bere alde on eta txarrarekin noski. A zein astakeri Afroditari uko egin nahi izatea! A zein ero den bizitzaren alde-ona bakarra atxiki nahiz, alde-txarrari ihes eginaz dabilena! Andrea hartzea ez duk badaezpadakoa, adiskide, baina andrerik-eza okerrago duk! Hauek dira, besteak beste, Eros-i buruzko teologiatik Hesiodok plazaratzen dituen ondorio batzuek, plazaratu ere Lanak eta Egunak deritzan beste poema ederrean egiten du.

        Halere Eros-en alderdi sortzaile hori baztertuaz, ondorengo poesian aldaketa bat sortu zen, baliteke Afrodita eta Eros-en arteko gertutasunarengatik-edo, Eros Afroditaren semetzat hartzen hasi bait zen. Hala nola Safo (PLF, fr. 198), Ibykos (PMG fr. 43), Simonides (PMG fr. 70), Pindaro (fr. 122, 123, 124), Bakilides (Epiniziak, VIII, 72) eta Rhodas-eko Apolonio (Argon. III, 26) poetengan. Eta herriak ere pittinka pittinka Eros Afroditaren laguntzailetzat edukiko du; honi eskolta emanaz aingerutxo bat, hegatsez beti, eskutan arkua eta geziak maiz. Gauza bera gertatu zen beranduagoko poesia alejandriarran, bizanziarran eta latinan ere.

        Dena den, Hesiodoren poemetan Eros-ek zeukan funtzio demiurgikoa bera aldarrikatu egingo du hirurehun urte gerogo ere jaioberri den filosofia-mota batek: orfismoarekin zerikusi daukan filosofiak hain zuzen. Adibidez, Parmenides (DK, 28 B 13), Ferezides (DK 7 B 3, A 11), Enpedokles (DK 31 B 17, 27), Akusilaos (DK 9 B é, 3) eta beste zenbait filosoforen poemetan. Zer zen orfismoa? Hesiodok aurkezten zuen teologiaren aurkako teologia bakarra zen orfismoa; mitologia berezia eta errito bereziko erlijio osotu bezala azaltzen zaigu gaur gaurkoz. Halere, zer diren gauzak, Eros-ekiko Hesiodoren proposabide hura orfismoaren baitan landu, tajutu eta areagotu zen. Hara zer dioen Aristophanes-ek, bere Txoriak izeneko komedian, orfismoaren kosmogonia eta teogoniari buruz:

        «Hasieran Hutsunea zen, Gaua, Erebo beltza eta Tartaro zabala, eta ez zegoen ez lurrik, ez aide, ezeta zerurik ere. Mugagabeko Ereboaren altzoan, hazirik gabeko arraultza ipini zuen Gauak, eta hartatik, urtea eta egunaren mendean, Eros sortu zen. Eros, desiratuena, sorbaldan urrezko hegalak brizt brizt daramana, haizearen jira-birak bezain azkarra. Bera da, Tartaro zabalean Gaua eta Hutsunea baturik, gure jatorria hasi zuena. Eta guretzat egun-argitu zen. Hilgaitz-arrazakorik ez zegoen artean, Eros-ek ez bait zituen oraindik gaiak bildu: eta gaiak nahasten hasi zenean, Zerua sortu zen, Ozeanoa eta Lurra, eta jainko hilgaitzen arraza osoa» (693-702 berts.).

        Orfikoen ohizko teologia tajutzen duten Rapsodiak izeneko 24 liburuetan zehar, hara zer goitizen leporatzen zaion Eros-i: Phanes (agertuarazten Duena), Metis (adimentsu) eta Protogonos (lehenik sortua). Beste jainko guztien iturri da Eros; gero, Zeus-ek jan eta irentsi egiten duenean, Zeus bera bihurtzen da Eros-Phanes. Baina Zeusek Dionysos izeneko semeari erasten dio Eros-izaera hori. Eta Dionysos haurra zelarik —esaten zaigu liburu horietako zenbait zatitan—, Titanak hil egin zuten, zatitu eta gordinik jaten hasi. Bazkari sakrilego hartatik Zeus-ek mutikoaren bihotza besterik ezin izan zuen salbatu, beste guztia jana bait zuten Titanek. Hauek suntsitu eta kare errea bihurtu zituen Zeus-ek hasarrearen hasarrez. Errauts hartatik sortu giren gizakumeok. Gizakumea beraz bikoitza da: badu Titanezkorik, baina baita Dionysoskorik ere. Guregan dukegun zati dionysostarra sakratu eta jainkotiarra da, hilgaitza. Askoz gerogo zati hori psiqué edo arima izenez ezagutua izango zen, Platon-ek eraginda batez ere. Gizakia sortu erazi zuen bazkari gaizto haren ondorioak ordea jaso eta garbitu ditzake gizakumeak. Nola? Zazpiren bat reenkarnazio pasa ondoren Dionysos osatzera iritxi gaitezke baldin eta bizitza saindu eta txukuna eramaten badugu; horretarako gorputzari uko egin behar zaio, arimarentzat kartzela den leku ilun hori zaildu alegia. Funtsean bi arau-mota beteaz lortzen da hori: bata etikoa eta estetikoa bestea, gorputza aszesis bidean sartuz izpiritua eragin eta erabil. Janari bejetariano dietetikoak baduke bere garrantzi teologikoa (haragirik ez, sakrilegoa delako) baieta musikak, matematikak eta beste hainbeste ariketa izpiritualak ere.

        Herriak herri direnetik, hiru gauzek bereizi dituzte: jan, erreproduzitu eta lan egiteak. Greziako ohituren zutabe teologikoa Hesiodoren poemak eskeintzen zuen bezala (sakrifizioa, ezkontza, nekazaritza), orfismoaren literaturak ere beste muturreko bizimodua tinkatzen zuen (odolik ez, erreprodukzio seksualik ez, eskulanik ez). Herria baserrian eta kalean, orfismoa isilik hortik aparte. Pitagora-zaleen artean, konbentu antzeko barrutietan jarraitzen zen batik-bat orfismoa eta huraxe izan zen, Grezian, filosofia bideratzeko oinarri bietarik bat. Platon bera orfismoaren oinarri sendoan zaildua izan zen, bere pentsakera dualistak ongi azaltzen duenez. Nor harrituko du Eros-i buruzko literatur zatirik ederrenetako bat Platonek idazteak? Berau Synposion edo Banketea deritzan liburua da.

        Banketea sei gizonen arteko elkarrizketa da, seiak Eros-en alabantza egitera datozelarik, Grezia antzinako literaturan egin ohi zen arauera egin ere alabantza (ikus Aristoteles, RETORICA, 1, 9, 1367 b 28-36). Eros-en izaera mugatzen hasten dira Phedro, Agathon, Pausanias, Erisymako, Aristophanes eta Sokrates, izaera hortatik zein ondasun letorkigukeen diskutitzeko ondoren. Eros-i dagozkion sei alabantza horiek hirutan bana ditzakegu:

        + Phedro eta Agathon-entzat Eros bakar bat dago. Baina harek jainkorik zaharrena dela dioen bitartean, beste honek jainko gazteena dela erizten du. Halere bientzat ondorio onak datozkiguke Eros-engandik, zoriona eta meritoak banatzen bai bait ditu jainko zahar horrek, edota justitzia eta bihotzona gazteenak.

        + Pausanias eta Erisymako-rentzat berriz badaude bi Eros, Afrodita bi daudenez geroz: Hesiodoren poemak aipatutako Afrodita zerutiarra, Uranos-en zakil ebakiaren alaba alegia, eta herriaren ustetan dagoen beste Afrodita arrunta, Zeus eta Dioné artean sortutakoa. Zeren «nork ez daki Eros eta Afrodita berezi ezinak direla?» (ibid. 180 d 3-4) dio Pausanias-ek, eta bere eritzia hauxe da: Afrodita zerutiarra sortu ahal izateko, ar bakar bat aski izan zenez geroz, Afrodita hori gizonezkoetaz bakarrik arduratzen da, eta ez horrenbeste euren gorputzez, arimaz baizik. Ekintza erotikoak «zer-egin» baino «nola-egin» gehiago zaintzen du. Beste Afroditak berriz, gurasoak ar eta eme zituenez geroz, gizon-emakumeak babesten ditu, beren gorputzez axolatuaz bereziki, ekintza seksuala «egitearekin edo ez-egitearekin» zerikusi gehiago duelarik, «nola egitearekin» baino. Aitzaki hau ona zaio Pausanias-i, Greziako pederastiaren arazoa plazaratzeko. Honela dio: irakasleak mutiko gaztea maitatzen badu, zergaitik ez ote du mutikoak berak ere irakaslea maitatuko eta amodioari amodioz erantzungo? Elide, Lazedemonia eta Beozia lurraldetako ohituretan pederastia eguneroko gauza bat gehiago zen eta ezpain-belarri onartua, gymnasioetan publikoki erakutsia. Jonian berriz, ez zen horlakorik onartzen, eta Atikan, zer? hemen kokatzen bait da Platonen liburuko elkarrizketa. Atikan —erantzun Pausanias-ek— berezi egin behar zein Eros jokoan dagoen: Afrodita zerutiarrari badagokio, pederastia ederra eta ona da; baina kupida erotikoa beste Afroditari balegokio, pederastia ez litzateke gauza ona. Esan, hori esaten digu, baina izan, Atenaseko gymnasioan Eros-ek bazuen bere irudia, aldare eta guzti; Platon-ek hantxe bertan eman zituen gainera bere lehendabiziko irakats-saioak. Gizonen maila gaindituaz, argudio hori jainkoei egokitzen saiatzen da Erisymako, eta arlo berriak aipatzen ditu bere hitzaldian: besteak beste medizina, musika, astronomia eta igarletza, Eros-en errotan diren arloak bait dira. (ib. 185 e-188 e).

        + Aristophanes-ek eta Sokrates-ek beste era batera hedatzen dute arazoa. Orain arteko lauak herri-tradizioaren ahotsa erabili eta interpretatu badute, azkeneko beste bi hauek erlijio marjinaletako eritzia erabiliko dute: lehenak orfismoa garbi garbi isladatuaz, eta Sokrates-ek Diotima izeneko andre-apez batetik jasotako eritziak zehatz-mehatz azalduaz.

        Aristophanes-en ustetan (189 a- 193 d), gu garen beste erdiarekin bat egiteko premi larrian bizi omen gara gizakumeok, eta antsia eta gogo hori bete dezakeen bakarra Eros da. Jardunaldian zehar Eros-en indarra erakutsi nahi digu Aristophanes-ek, gure min hori sendatzeko osasun-iturria non den. Horretarako gizartearen aurretik zegoen aro berezi eta zoriontsua adierazten digu, gure gaurko gaitza zertan datzan argitzearren. Gure jatorria hirutan banatzen omen zen —hala dio—: ar, eme eta androgyno edo ema-gizon. Gizaki bakoitzak lau anka, lau esku eta bi buru, zituen, bata bestearen frente. Bi sekso ere bai: arrak bi zakil, emeak bi alu, eta androgynoak, arra eta emea zenez, erdibana. Arra eguzkiaren semea zen; emea lurrarena; eta androgynoa hilargiarena. Hiru gizaki-mota hoiek jainkoren kontra asaldatu omen zirelarik, Zeus-ek erdibitu egin zituen, eta Apolok zauria sendatu (gure txilborra zauri haren azken aztarna, omen). Zeus-en zigor harek heriotzako bidean jarri gintuen; gure erdi bakoitza beste erdiaren atzetik hil arte amorratzen ibiliko bait litzateke, ez jan eta ez lo, ez ardi ez axuri. Baina Zeus-ek lagundu nahi izan zigun bizitzan iraun ahal izateko, seksoa lekuz aldatu egin bait zigun, atzekaldean genduena aurrekaldean ezarriaz. Honela tira! gaitzerdi; aldian-aldian beste edonorekin sikiera batu gintezkeen; nahi izanez gero, semeak egin ere bai, eta behin bitartean, geure beste erdiaren atzetik jo-ta-ke ibiltzeko astirik bagenuen! Eros da geure beste erdi galduaren bila garamatzan indarra, ar eta emeok ahal dugun bezala lotu eta deslotzen garen bitartean. Zerua eta Lurra, jainkoa eta gizakia, gu eta geure beste erdia, hara hor derrigorrezko distantzia kosmologikoa, teologikoa eta antropologikoa. Etendura hori nolabait lotzeko grina da Eros. Baina grinatu eta asetu, bilatu eta arkitu, ez direla biak gauza bera, koanto! Horregatik hic et nunc bizi garen mundu honetako tipologia seksualik osatuena eskeintzen saiatu beharrean dago Aristophanes. Ahotan hartzen dugu Aristofanes bera:

        «Gutarteko bakoitza, bada, gizakumearen sinbolo da, itsas-arrain zapal hori bezala, batetik bi egina, ebakia denez geroz: eta bakoitza beti bere sinboloaren bila ari izaten da. Orduan, androgino edo ema-gizon izendatzen zituzten nahastearen ebakiak diren gizonak emakume-zale izaten dira, eta adultero gehienak leinu hortatik gertatzen dira; era berean, leinu hortatik suertatzen dira gizon-zale diren emakumeak eta emakume adulteroak ere. Emearen ebakiak diren emakumeek, berriz, ez diete inola ere gizonei jaramonik egiten: haien joera emakumeengana itzultzen da eta leinu hortaxekoak dira lesbianak. Arraren ebakiak direnak, azkenik, arren bila ari izaten dira: eta motiko-gazte iraun daitezkeen bitartean, arraren erdiki direnez gero, gizonak maite izaten dituzte, lotan gizonekin etzan eta gizonekin batzea dute atsegin. Izan ere, haur eta mutilen artean hoberenak horietxek izaten dira, izatez ar-kasta aparta bait dira. «Bai zera! halako hoiek lotsagabe dira» esaten du zenbaitek, baina gezur hutsa da: halako hoiek ez bait dute lotsagabekeriaz horrela egiten, ezeta gutxiagorik ere, ausardiaz, adoreaz eta ar-kastak eraginda baizik. Euren iduriko dakiekeenaren bila dabiltza, eta kito. Hara hemen agerbiderik handiena: politika eta herri-arazoetara halako gizonak bakarrik jeitxiko dira, behin euren heziketa egokitu eta gero. Gizon egin-ala, mutiko-zale egingo dira eta ez dute berenez ezkontzarik eta haur-egiterik gogoan erabiliko, legeak behartu ezik, bixtan da; baina ezkondu gabe elkarrekin bizi izatea ere aski zaie. Hitz gutxitan, halakoa mutiko-zale eta adiskideen maitale gertatzen da, beti kastako kidearekin loturik behar bait du» (191d-192b).

        Baina Sokrates mintzo denean (199b-212c), maitasunarekiko alabantzak beste ikuspegi berria erakusten digu. Agathon-ekin diskutitzen ari zenean, bazituen iadanik hiru gauza ongi tajutuak utzi: lehenik, maitatzea «zerbait» edo «norbait» maitatzea dela; gero, maitatzen den hori eta ontasuna gauza bat eta bera direla; eta azkenik, maitatzea zer edo zer eskuratzeko nahia denez geroz, maitasunari edertasun eta ontasun-ezak asko sofriarazten diola. Maitatzea eta sofritzea bat, beraz.

        Maitasunarekiko hiru zehaztasun hoiek garbi uzten dute Eros-en izaera zernolako den. Jabe ez, baina gabe; Eros gabe da, ez bait du behar hainbat edertasun eta onik. Eta Sokrates-ek ixtoria hau botatzen du, nonbait entzunda, Diotima andre-apezari edo: Banketean omen zeuden jainkoak, eta beraien artean Ordu Oneko ere han zegoen, majo jan eta edaten. Nektar-edari gozo hartatik beraldikoak edan zuela eta, Zeus-en jardinetako baztar batean etzan zen katua larrutzera. Oso eta santu lo zetzalarik, Gabezia beregana urbildu eta ondo ondoan etzan zitzaion, «neretzat ez den inoiz ordu-onekorik izan, eta hauxe dun onena, neska; inoiz egitez gerotan, semea oraintxe egin behar den» bere artean esaten zuelarik. Eta Eros honela ernarazi zen bere sabelean. Eros-i amagandik letorkioke beraz gabetasuna, edertasun eta ontasunik-eza; baina era berean, falta zaiona lortzeko grina ere badu aitarengandik. Eta lortu, Eros-ek gorputzez eta arimaz lortzen du ez daukana, eta guri lortarazi ere bai: kreazio intelektuala eta prokreazio fisikoa guregan eraginaz. Hara hor, ordu oneko emaitza erotikoaren ondorio bi: gure arrazari iraun erazi, eta gu geu jainko hilgaitzetaraino igo (ezagutza eta arte-bidean sartzen garen neurrian behintzat: beren izatez on, eder eta egia aurre aurrean eduki arte).

        Platon-en Eros-i buruko azterketa honek bi mundu desberdinen arteko bikoiztasunari dagokion teoriara garamatza: Aristophanes-en proposamen erotikoa sensazio-mailan gelditzen zen, baina Sokrates-enak sentipena jaso eta gizona adimen-mailaraino urbildu nahiko luke. Baina honetaz aritzeko lekua ez da hau. Hemen garbi utzi behar zena zera zen: Banketeak ongi baino hobe jasotzen duela Eros-i buruzko Greziako alderdi guztietako mitologia, aipatu ditugun bost Eros-motak erakutsiaz. Eta besteak beste, garbi uzten da hemen Greziako mitologian zehar Eros aipatzean harreman-era guztiak aipatzen direla: gizarte barneko edozein seksoren arteko harremanak, zeru-lurraren artekoak, eta jainko-gizonen artekoak ere. Platon filosofo denez gero, jainko eta gizonen artekoetaz arduratuko da, Sokrates-en ahotsa berea eginaz. Baina bere filosofia literatura hutsa den ala ez den diskutitu badezakegu ere, gauza honetaz ez dago duda izpirik: Banketeko sei gizonen arteko elkarrizketa Greziako jokabide seksualaren fotorik onena dela.

        Propio euskaratu dugun Aristophanes-en zati luze horretan Greziako tipologia seksuala garbi azaltzen bada ere, beste bosten ahotsetan ere gauza bera gelditzen da tinko: ar edo gizonezkoen arteko harreman seksuala dela nagusia. Eta ez bakarrik atsegin seksualik handiena berak eskeintzen duelako, baiziketa ekintza politikoa eta filosofikoa bultzatzen dituelako ere bai. Gero, honen atzetik, ar-eme edota gizon-emakumeren arteko harreman seksuala dator; seksoren atseginaz aparte, semealabak bideratu egiten dituelako. Eta azkenik, emakumeren arteko harreman seksualak daude; eta Aristophanes da hortaz mintzo den bakarra. Jakin bagenekigun literatura bultzatzeko ere bide ona zela, Safo-ri esker.

        Tipologia hau etika-ikuspegi batekin lotua dago, eta egia esan, Greziako gizarte-egoera ere aurkezten du. Gizona emakumearen gainetik azaltzen da; herrimailako politika eta eguneroko arazoak gizonezkoen gauza dirateke. Emakumea bizitza pribatuan lekuturik datza, plazer-bidean nahiz haurgintza-bidean, jakina bait da emaztea ez zela, berez, senarrari plazerra emateko bidea, maiz horrela gerta balitzaio ere.

        Hara non azaltzen diren gaurko gure gizarteko matxismoaren iturburuak... Axeria zaharra dela horratio! eta axeri zaharrak ilez aldatzen du, ez larruz.

        PLF. /Poetarum Lesbiorum Fragmenta, Oxford, Clarendon Pres 1955, Lobel & Page-k antolatutako liburua da.

        PMG. /Poetarum melici Graeci, Oxford, 1962, idazle beroiek antolatutakoa.

        D.K. /Die Fragmente der Vorskratiker, Berlin, 1934, Diels & Kranz-ek antolatutako bilduma.