Erromantizismoa eta nazio zapalduen sorberritzea

Ernesto Sabato

euskaratzailea:
Mikel Azurmendi

        "Zero Huts", 1983, Donostia, Adour argitaletxeko liburutik hartutako zati bat da hau. Sabatoren ASKATASUN ALDEKO NOIZ GABEKO BORROKAren bosgarren zatia hain zuzen ere. Aldizkari honentzat itzultzailearen emanaldi berria da.

Nazio txikiak irentsi eta noizean noiz deuseztuaz altxatu dira sekula guzian inperioak. Gure garai honetan berriz, pentsakera zientifiko eta orokorzale bati esker goraka doan ekonomia eta teknolojiaren menerapenak erreztu egin du estadu handien nagusikeria, gizatiarrentzat hain zorigaiztoko ondorioez josia den nagusikeri hori. Pentsakera honen simaurra filosofia positibista izan zen, baina inondik inora ez Comte-ren dotriñaren erakusmen onenetan, zientifismo eta materialismorik basatienetan baizik, azkenik filosofia-mugimendu baino gehiago ezbehargaizto bihurtu den arte. Itxuraz, bazirudien gizonak asmatu eta menderatutako misteriozko irradiazio ikusezinek enigma guziak argitu egingo lituztekeela eta gizadiaren zerbitzurako ezarriko. Bazirudien animaren misterio bera ere arigabeko telegrafiaren izate-mailara pasa araziko zuela. Mito hori mistifikazioen museoan baztertua izan da. Harrez geroztik, des-mitizatu eta desmistifikatu arteko nahas-mahasia nagusitu da edonon gaur, mitoa eta falsifikazioa gauza bera balitz bezala. Filosofian positibismoaren kontrakokintza galanta izan bada ere, pentsakera hori ez da guztiz ahitu; alderantziz, konputadorak eta kohete planetarioek pizten duten liluraldiari esker, hazitu egin da pentsakera hori herri mailan; eta duela mende bat jende hori Volta-pila baten aurrean belaunikatzen bazen, gaur erreaktore atomiko baten aurrean belauniko da; era honetan, bere positibismoa askoz ere espektakularrago bihurtzen da, bai horixe, baina filosofiaren ikuspegitik ez ordea ahulago.

        Halere, historia indarrak guzi hau gainditzeko borroka bizian diharduten kontrako eragindarrak sor arazten ditu. Era honetan, errealitateari buruz zientzia-pentsakeraren kontra ikuskera erromantikoa altxatu zen. Inoiz edo behin ixilka, agiri-agirian inoiz edo berriz, indar hori ez da ordea sekula bizian desagertu, XVIII. mendeko bukaeran sendotasun osoan azaldu zen arte; eta ez artezko mogimendu soil bat bezala, izpiritu osoaren oldartzerik zabalena bezala baizik. Bizitzak zientzia menderatu behar ote zuen ala zientziak bizitza, galdetzen zion Nietzsche-k bere buruari, eta garai hartako galdera berezi honen aurrean, bizitzaren lehentasuna hautatu zuen. Harentzat, Dostoiewsky eta Kierkegaard-entzat bezalaxe, gizakiaren existentzia ezin dute adimenaren arrazoi abstraktoek zaindu, Pascal mintzatu izan zen raisons du coeur beste haiek baizik. Zientzia-pentsakera noiz-gaitza da (Pitagoras-en teoremak non eta noiz-nahi balio du). Halatan, ilustrazio izpirituak (modernotasunaren oinarritzat ezarrita zeukaten frantzes entziklopedisten izpiritu argikor harek, alegia) historia gutxiesten du, ilunpe eta irrazionalitateari datxekon zerbait balitz bezala. Eta horrekin batera tradizioak ere erortzen dira, mitoak eta jainkoak. Joera honen kontra, Gianbattista Vico-tik hasita, oldar erromantikoak «fantasiaren logica» oposatzen die Descartes-en kontzepto hutsei. Ezinezkoa zitzaion dotriña honi XVIII. mende bizi-bizian garaile irtetzea, baina bere unea heldu zitzaion Herder-ek berarkitu zuenean eta alemaniar erromantizismoari hartaz kutsatu zionean. Harrez geroz , mugimendu sendo haren atributorik bat historizismoa izango da; historia egiten doan gizakiaren emoziozko guzi hori beste atributo bat izango den antzera, edota iluministen gizaki orokor eta abstraktoaren ordez gizadia osatzen duten nazioen desberdintasuna beste bat izango den bezalaxe. Edozein instituziotako gakoa jadanik ez da bere razionalitatea izango, ezeta teknikak nagusiarazi zuen utilitate hori ere, bere jatorria eta historia baizik; Schiller-ek esan baitzuen: «azken apelazioko tribunala historia da». Zera berbaliotzen da orduan: ilustrazio-izpirituak arbuiatzen zuena; herri bakoitzaren tradizioko «traste zaharrak»; «sineskeria ergelak»; hizkuntz desbaliotuak, nazioen txikitasunarengatik desbaliotuak, edota egunetik egunera elkarte zabalago batetara jotzen ari den munduan suposatuko lukeen praktikotasun-egatik desbaliotuak. Guzi hori da erromantikoek berbaliotzen dutena, hezur-mamizko gizakiaren atributo direlako. Nazioak, nahiz ilun edo txiki izan, begi berriez ikusten dira eta Schiller poetak eraiki duen goitribunal aurrean sakratuak gelditzen dira. Ahaltsuen indarrez zapaldutako nazionalismo zaharrak, bada, nola ez dira berpiztuko?

        Laburtuaz gabiltz, noski, izpirituaren indarrak ez baitira adiera bakan eta hutsean izaten. Adibide dramatiko bat ipiniko dugu: Frantziako iraultza, ilustrazioko ideiei zerion, baina iraultza guziak dira pasioz beteak eta nolabait ere erromantikoak: ezetz esatea behartzen diote gizakiari, askatasun grinara eta independentziara bultzaten diote, kartesiar kontzeptu nabarietatik baino inkontzientetik gertuago suspertzen diren sentimenduetara; kontraesankor, nahasi eta uher dira iraultzak, historia beti den bezalaxe, gizaki bereziez osatua baitago, benetan existitzen diren horiez bakarrik osatua. Iraultza harek ez ote zituen, bada, milaka letrattipizko gizon gilotinapean pasa arazi letranagusizko beste Giza-abstrakto haren izenean? Eta zertarako oroitarazi Frantses iraultzaren ideal beroietan harnastu ziren Amerikako gure nazional mugimenduak? Den-dena erromantiko zen hemen: mendikate eta ibai ikaragarriez jositako eszenario nabar eta itxuragabe hartatik hasi eta biolentziaz betetako heroe haietaraino; zer zen Simon Bolivar mendi batean zutik, Behinbetiko Uriburu aurrean, Latin Amerika askatuko zuela zin egin zuen haur hura? zer zen, heroe benetan erromantikoa baizik? Zientzia beraiek ere saihets erromantikorik bazuten garai hartan, leku urrunetan eta oihan exotikoetan espezie ezezagunen atzetik ari ziren natur-zientziak batez ere, munduko zati honetan Wilhelm von Humboldt ibili zen antzera. Baina XX. mendeko matematika eta teknolojiaren aurrerakuntz eutsiezina beharko zen oraindik hazian botata zegoena argi eta garbi ikusi ahal izateko, hau da: unibertsoaren matematizatzea gizakiarentzat funts funtsez kaltegarri dela ikusteko, poliedroetarako edota kimikazko erreakzioetarako legezkoa baldin bada ere.

        Dena-den, mendebaleko izpirituaren dardara erromantiko harek nazio zapalduen sorberritzeari lagundu egingo zion, nahiz kontraesankorki lagundu: tronu zapaltzaileari egurra ematera zentozen iraultzaile frantsesak, bai; eta hau erromantikoentzat txalogarri zen, baina iluminismoz kutsatutako dotriña harek beste zapalkuntzaren eraberri bat ere bazekarren. Bretondarren berjabetza eta euskal askatasuna lurpera bota zituen iraultzak, eta hizkuntz zentrala gogor inposatu zuen, ez horrenbeste biolentzia politikoaren bidez, baizik «giza orokor»ari buruzko ideien bidez. Bretondarrei Dukerriaren zorugainean oinarritutako berjabetza kentzea, historiaren ironiari dagokion zerbait da. Baina guztiz lojikoa da (eta razional pentsakeraren honoko hitz hau oso gutxitan da hemen bezain egokia politika jokaeraren bat adierazteko): iraultzaile haientzat lurralde guzia Frantzia zen eta soberanotasuna beren estadoarena zen, eta «frantsez nazioa» definizioz, Frantzia zen; era honetan «estadoa» eta «nazioa» nahastekatu egiten zuten eta «nazio» hitza, jaiotza, sorrera, adierazten duen hitza dela ahaztu.

        Bretondarrei zegokienez, —eta beste era batean ere euskaldunei—, estadu iraultzailearen ekintza Askatasunaren izenean askatasunari bihotzondoko bat ematea izan zen. Mentura hutsa ez da, Koroi despotikoez menderatutako herriak txalotuaz hasi zen iraultza, hasieran txalotu zioten beraiek baztertua eta gorrotatua bukatzea. Beethoven-etaz oroit gaitezen, aldez aurretik Bonaparte jeneralari dedikatutako sinfonia huraxe gero haserre bizian hautsiaz.

        Honoko ideian erroturik gelditu zen Frantzia: bere lurretan bizi den orok egiten duela nazioa, eta denek frantseraz mintza behar dutela. Hezkuntza ministrariak honela esan zuen 1925.gnean: «Frantses lurraldearen batasunaren osasunarako bretonera desagertu beharrean dago». Euskaldunen zoria ez zen izan askoz alaiagoa.

        Eta nazio-idei horixe hartu zuten espaniarrek frantsesengandik, nazioa alegia zentro politiko batetik zaintzen den lurralde bateratutzat kontsideratu zuten, «España»-ideia bera ere oraindik jaio baino milaka urte lehenago euskaldunak beren lurrean zeudela kontuan eduki gabe.