The Basque Children in England

1937. urtean Ingalaterrako Gobernuak lau mila ume euskalduni babes ematea erabaki zuen. Habana itsasuntzian pilatuta egin zuten lau mila ume haiek Ingalaterrarainoko bidaia. Garai berean, festa handi bat ospatu zen Londreseko Albert Hall-en ume haientzat dirua biltzeko: Paul Robeson kantariak ustegabean azaldu eta kantatu egin zuen, Picassok Gernika koadroaren sketch bat bidali zuen subastarako.

        Gero kanpamendu batean jarri zituzten umeak, Stoneham-en. Eta hura bisitatzera joan zenean bururatu zitzaion Ivonne Cloud idazleari —ezaguna Ingalaterran Eleanor Marx-i buruz egindako biografiagatik— The Basque Children in England liburua idaztea.

        Ondorengo testimonioa liburu horretatik hartua da, eta ingelesetik itzulia beraz. Kanpamenduko ume batek —Imanol izeneko mutiko gernikarra, hiri honen bonbardeaketaren lekuko izan zena— koaderno batean idatzita zeukan egun hartan gertatua. Testimonio berezia da dudarik gabe, zeren, aurreneko aldiz seguraski, ume baten ikuspegitik datorkigu Gernikako bonbardeaketaren narrazioa:

Imanol A****, Gernikakoa:

        "Bilbao bonbardeatzera zihoazen abioiak herritik pasatzen zirenean, kanpaiak jotzen zituzten beti. Ohituta geunden. Egun hartan ere, herri guztia baserritarrez eta azokarako ganaduz beteta zegoenean, kanpaiak jo zituzten, baina inork ez zien kaso handirik egin. Bapatean eztanda batzuk sentitu ziren. Su-zirristadak eta kea ikusi nituen herriaren beste muturrean. Babestokietara! Babestokietara! Jendea korrika hasi zen norabide guztietan, izututa. Ni lagun batekin eta nire osabarekin granada-piezak egiten zituzten fabrika txiki batera joan nintzen korrika. Murru altu bat zuen, erraz pasatzeko modukoa. Bonbak gelditu gabe erortzen ziren; itotzeko zorian geunden keagatik eta hautsagatik. Baina bonbek ez zuten fabrika jotzen. Horrelakoetan, fabrikak toki segurua dira, hospitalak baino askoz seguruagoa. Nire osabak esan zuen: "Goazen mendi aldera", eta kalean barrena abiatu zen. Orduan, abioi bat ziztuan jaitsi, eta osaba zeharka erori zen, burutik odola zeriola. Ez zegoen ezer egiterik eta gainera ikaratuta geunden, beraz bertan utzi genuen. Eta laguna eta biok baratzak korrika pasa, mendian gora jo eta zuhaitz baten azpian gorde ginen. Ez zen babes handia, baina bizia salbatu zigun. Abioiak, bost abioi, gure inguruan jiraka ibili ziren hogei bat minutuz, joan eta etorri. Ametrailadorak tarrapataka sentitzen genituen, baina guri eman gabe. Gauza latzak ikusi genituen. Gure inguru hartan gizon bat zegoen, ordurarte ehizean ibilia. Korrika hasi zen txabola batean babesteko eta abioiek hil egin zuten, eta bere txakurra ere bai. Gure kaleko familia ezagun bat baso batean sartu zen. Ama bi umerekin eta amona xarra. Abioiak baso gainean zirkuluak egiten ibili ziren denbora puska batean, eta azkenean aterarazi egin zituzten denak, ikaratatuta. Zanga batean gorde ziren. Ikusi genuen amama xarrak mutil-koxkorra aurreko mantalaren azpian gordetzen zuela. Abioiak jaitsi eta hil egin zituzten denak zangan, mutil-koxkorra bakarrik geratu zen bizirik. Handik gutxira zutik jarri eta belazean bueltaka hasi zen, negarrez. Eraso egin zioten berari ere. Latza zen; laguna eta biok negar eta negar geunden, hitzegitea ere ezinezkoa zitzaigun. Jende guztia hiltzen ari ziren, belazetan gorpuak zeuden nonahi. Gero saskietan jaso behar izan genituen. Berealditako pila. Handik puska batera abioiak joan ziren eta gu Gernikara itzuli ginen. Kea eta txikizioa; besterik ez zen han. Gure etxe izandakora joan, eta ez zegoen han ezer; ezta ezer ere, gure etxearen oroigarri bezala gordetzeko. Mediku bat zebilen bere kotxean zaurituak jasotzen ari zirenei laguntzen. Ez dakit nola atera zen bizirik. Hirurogei lagun hil zituzten babestoki erdi-bukatu batean. Abiadoreek bromak egin zituzten gainera, eta kroka-giltzak eta mailuak bota zituzten. Batek janez betetako zumitzezko saski bat bota zuen, nire lagun bati eman ziona. Gero orri batzuk bota zituzten. Jana eta etxe epelak agintzen zizkiguten baldin eta makurtzen baginen. Etxe epela Gernika bezalakoa izango ahal da, hala espero dut nik..."

The Basque Children in England,
Yvonne Cloud, London, 1937